شاعیر و سەگەكەى

هاوار محەمەد

ماوەی ڕابردوو لە هەرێمەکەی ئێمە لیژنەی فتوای ئایینی، کە یەکێکە لە دەزگا هەرە تاریکخواز و دژە ژیانەکان، فتوای نابەجێی حەرامکردنی بەخێوکردن و پیاسەکردن لەگەڵ "سەگ"ـی دەرکرد. بە سوتفە بەرواری ئەم فتوایە چەند ڕۆژێک پاش مردنی "حەمە عومەر عوسمان"ـی شاعیر درا، هەر بەو جۆرەی کە بە کوژانەوەی مۆمێک، تاریکییەک دادێ.

 منێک کە پێشتر لێرە و لەوێ بەرگریم لە مافی ئاژەڵ کردووە و لە جێیەکیشدا نووسیومە: "فاشیزم بەرامبەر مرۆڤ لە فاشیزم بەرامبەر ئاژەڵەوە دەست پێدەکات"، نەمتوانی نەکەومە بیری تیۆدۆر ئەدۆرنۆ و ژاک دێریدا، واتە جوولەکەیەکی ئەڵمانی و یەکێکی فەرەنسی، کە دنیای داڕزاوی ئیسلام پێیوایە بەهۆی ئەوانەیەوەیە ئەم تاریکییەی بەسەریدا هاتووە. ئەم دوو فەیلەسوفە مەزنە فاشیزم تەنیا لە دەوڵەت و چەک و سیلاحدا دژ بە مرۆڤ نابینن، بەڵکو لەوێیشدا دەیپشکنن کە بەرامبەر بە ئاژەڵ دەکرێت، بۆ نموونە وەکو ئەوەی ماوەیەک لەمەوپێش بە بڕیاری شارەوانی گەرمیان دەستکرا بە کوشتنی سەگەکان. 

دیسان هەر "بە سوتفە" ئەو ڕووداوە هاوکات بوو لەگەڵ هێرشێکی داعشدا لە سنووری پارێزگای دیالە بۆ سەر گاگەلێک، چەکدارەکانی داعش مانگا و شوانیان پێکەوە قڕ کرد؛ لەم ڕووداوەدا کوشتنی مانگاکان لە کوشتنی ئینسانەکان ڕەنگە ئێشی کەمتر بێت بەڵام بەلای منەوە دەلالەتی زیاترە. گەر بوێربین دەبێ بڵێین کورد یەکێکە لە میللەتە هەرە فاشیستەکان بەرامبەر گیانەوەران، بە تایبەتی ئاژەڵانی وەکو سەگ و پشیلە و بەراز و گوێدرێژ و هیتر. وێڕای ئەوە ڕۆحی ئاژەڵدۆستی لێرە و لەوێ کرچوکاڵێ هەر هەبووە. زۆربەمان دەیان ڤیدیۆ و وێنەی شەڕڤانانی کوردمان لە چیا و کێو و دۆڵەکاندا بینیووە کە لەگەڵ ئاسکەکێوی و بزن و پشیلەکان و هیتردا گاڵتەوگەپ دەکەن. بەڵام جگە لەو دوو فەیلەسوفە ڕۆژئاواییە و جگە لە شەڕڤانەکان، کەوتمەوە بیری هەندێ لە پارچە شیعرەکانی حەمە عومەر عوسمان کە چەند ڕۆژێک بوو، لە مەراقى ئەو هەموو تاریکییە، ژیانى كۆتایى پێهێنابوو. 

شەو ڕاشکاوە ئەفسوونی پاییز

سەری تەزیوی لە پەنجەرەوە پێهێناومە دەر

تا غەمی سەگی لانەوازی ژێر چۆڕاوگەیش دەخۆم

یەک و دوانیش نین تا جلەکانی خۆمیان بکەمە بەر.. (شەوی پاییز).

 

ئەم مرۆڤە تەنیا و مەغدور، غەمی لەو سەگانەیش خواردووە وا لە سەرمادا، بێ جێ و ڕێ هەڵدەلەرزن. داخۆ ئەم شاعیرە لە هەموو فتواچی و نوێنەرەکانی خودا جوانتر ڕێز لە بوونەوەرەکانی خالق نانێت؟ ئایا کەسێک دەتوانێ بە بێ ڕێزگرتن لە خەلیقەت ڕێز لە خالق بگرێ؟ حەمە عومەر بە پێچەوانەی فتواچییەکانەوە، لە چاوە غەمگیینەکانی سەگە تەنیاکان ورد دەبێتەوە، تاوەکو ببێتە هاوڕێیان، یان بۆ ئەوەی باسی برسێتیی بکەن. ئاخۆ خودا نەیتوانیوە هێندە خۆراک دروست بکات کە بەشی سەگ و پشیلەکانیش بکات؟ کێ گیانەوەران لە خواردن و ژینگەی سروشتی خۆیان بێبەش دەکات؟ فەتواچییەکان دەبێت بڵێن هەرچی بێت خودا نا...، ئەوە مرۆڤە وا دەکات. بەڵام ئەم دڵڕەقییەی مرۆڤ لە کوێوە سەرچاوە دەگرێ؟ لەوێوە دێت کە نەتوانێت لەگەڵ ئاژەڵان بژی.

 هەر کاتێ مرۆڤ ئاژەڵی لە ماڵی خۆی کردە دەرەوە ئەوا لە ماڵی خۆیشیان دەیانکاتە دەرەوە. ئەو کاتەی مرۆڤ وەک شتێکی پیس و گڵاو ئاژەڵ (لایەنیکەم ئەو ئاژەڵانەی کە دەشێت مرۆڤ لەگەڵیان بژی) لە بەردەرگاکەی خۆی دووری دەخاتەوە، ئەوا ڕەوایەتی بە هەنگاوی قاتوقڕکردنیشیان دەبەخشێت بۆ تێرکردنی ئارەزووی فاشیستییانە. هەڵبەت وەک جۆرجیۆ ئاگامبێن لە چاوپێکەوتنێکیدا لەبارەی ئاژەڵانەوە باسی دەکات، مرۆڤیش هەر ئاژەڵێکە کە لە دۆخێکی ناسروشتیدا دەژی، لە پرۆسەیەکی مرۆڤناسانەدا هێدی هێدی لە ئاژەڵ جوداکراوەتەوە. جۆرج باتای ڕیشەی ئەم پرۆسەیە دەباتەوە سەر ئایین. بە بڕوای باتای سەردەمانێکی درێژ مرۆڤ لە نێو پلەبەندییەکانی ئاژەڵدا بووە و لەگەڵیاندا لە یەک سەتحدا ناونشین ژیاوە، بە بڕوای باتای ئایین پچڕاندنی ئەم ناونشینییەی مرۆڤ و ئاژەڵ بووە. مێژووی ئایین بە ساتی قوربانیی دەستپێدەکات، سەرەتا قوربانی ئاژەڵ و مرۆڤ، دواتر هەتا زیاتر ئەم سەتحە شەق دەبات و لێکجودا دەبێتەوە، هێندەیش مرۆڤ لەوە دووردەخرێتەوە قۆچی قوربانی بێت و ئاژەڵان شوێنەکانی ئەوانیش پڕ دەکەنەوە. لە قوربانیکردنی ئاژەڵدا، بێگومان تێرکردنی ئارەزووی تووندوتیژی هەیە، بەڵام ئەمە هێشتا جیاوازە لە قڕکردنی ئاژەڵ، یان هەمان ئەو شتەی ناوی دەنێین "فاشیزم بەرامبەر گیانەوەران". ئەمەی دووەمیان جینۆسایدە و لە عەقڵی داعشئاسای وەکو هی جەماعەتی فتواوە دێت. حەمە عومەر دژ بەمە وتوویەتی:    

شەو نیوەشەوان پیاسەی نیوە شەو

سەگێکی ئاشنا بە ڕۆیشتنی ڕێم،

چاوم ئەبڕییە چاوانی زەردی

چەمی عاتیفەی ئەڕشتە بەرپێم،

لەبەر ڕەهێڵەی برسێتیا.. ئای 

ڕەنگە ئەو سەگە، ئێستا مردبێت

بەدەم هەناسەی گیان دەرچوونەوە 

یادێکی منی تەنیای کردبێت. (لە غوربەتا)

 

گۆڕینەوەی نیگا لەگەڵ ئاژەڵێکدا و ڕوانین لە چاوە غەمگینەکانی، هەر ئەو شتەیە کە ئاگامبێن لەبارەیەوە دەڵێت ''هەرکاتێ گیانەوەرێک سەیرم دەکات شتێکی وەکو شەرم دامدەگرێت''. ئەو چاوە پڕ عاتیفانەی گیانەوەر دەبێت مرۆڤ تووشی شەرم بکات، بە تایبەت کاتێ بەردەوام خەریکین ژینگەکەیان وێران دەکەین. ڕوانین لە چاوانی سەگێک کردەیەکی شیعرییانەیە، تەنانەت گەر نەکرێت بە شیعریش. حەمە لەو شاعیرە کەمنووسانە بوو کە وشە زۆر مەسرەف ناکەن، بەڵام هێندە شاعیرن کە دەتوانن بێ ئەوەی پێویستیان بە وشە بێت پەیوەندیی لەگەڵ ئاژەڵانیش بگرن. 

سەربوردەی من لەگەڵ ئەم شاعیرەدا دەگەڕێتەوە بۆ تافی لاویم. لەو قۆناغەدا بەو نەوەیە لە شاعیر و نووسەر ئاشنابووم کە دەشێت پێیان بڵێین نەوەی "پاش ڕوانگە". مەبەستم لەوانەیە کە لە ماوەی نێوان کۆتایی پەنجاکان تا حەفتاکان لەدایک بووبوون و هەریەکەیان لە جێیەکەوە، بەشێوازێکی نوێ، خەریکی کار بوون کە لە گۆرانییەوە دەیگرتەوە تاوەکو فەلسەفە. لە مۆسیقادا عەبدوڵا جەمال، لە گۆرانیدا دیاری قەرەداغی، لە شێوەکاریدا ڕێبوار سەعید و سەروەت سەوز، لە شاعیرانیش ئەم ناوانە لەوانەبوون کە بە پاڵ ڕەهەندییەکانەوە خوێندمنەوە ''ڕێبوار سیوەیلی وەک شاعیر (زمانی عەشق و زەمەنی ئەنفال)، دلاوەر قەرەداغی، جەمال غەمبار، کەژاڵ ئەحمەد، حەمە عومەر عوسمان''. 

هەریەکە لەمانە لە خەیاڵی منی لاودا ئەفسوون و وێنەی سیحری خۆیان هەبوو، کە گەورە بووم و باشتر پێیان ئاشنابووم (بەداخەوە) هەندێکیان لەو ئەفسوون و جوانییە بەتاڵبوونەوە؛ ئەمە دوو هۆکاری هەبوو: هەم من چاوم کرایەوە و بە بەرهەمی جیهانی ئاشنابووم و هەمیش چەند دانەیەکیان خۆیان وێنەی خۆیان شکاند و نەیانتوانی بە ئاست و جوانی خۆیانەوە بەردەوام بن. دیارە بەختیار لە هەمووان ئازیزتر و ناوازەتربوو هەر وایش ماوەتەوە. جا وەختێ سەرنجی بەرهەمەکانیانم دەدا، وەها تێگەیشتم نێوانی ئەم نەوەیە خۆش بێت: لە دیوانە جوانەکەی دلاوەر قەرەداغیدا "ماڵێک لەناو زەریا، ماڵێک لە تەنیشت بیابان" هەندێک لە شیعرەکانی پێشکەش بە چەند هاوڕێیەکی خۆی کردبوو (ئەوەندەی بیرم مابێت): "سەروەت سەوز، ئیبراهیم چێوار، ئازاد سوبحی، کەژاڵ ئەحمەد و..". بەختیار عەلی پێشەکی بۆ "لە غوربەتا"ی حەمە عومەر نوسیبوو؛ ڕێبوار سیوەیلی لە "دنیای شتە بچووکەکان"ـدا وتارێکی دەربارەی "پرۆژەیەکی شێوەکاریی "ڕێبوار سەعید" نووسیبوو؛ کەژاڵ ئەحمەد لە "سێگۆشەی بەرمۆدا"دا شیعرێکی پێشکەش بە "دلاوەر قەرەداغی" کردبوو، نایشزانم لە هەمان دیواندا بوو یان دانەیەکی دیکەیان کە شیعرێکیشی پێشکەش بە (حەمە عومەر عوسمان) کردبوو و، ئیدی بەمجۆرە. وێڕای ئەمەیش، جگە لە ڕەهەندییەکان، هەرگیز ئەمانە لە پڕۆژەیەکی گەورە و ماوەدرێژدا پێکەوە کۆنەبوونەوە. 

بەلای منەوە لەنێو هەموواندا حەمە عومەر هێشتا نەختێ کلاسیک دەینواند، بۆیە دوای دوو سێجار خوێندنەوەی دیوانەکەی، ئیدی بۆ ماوەیەکی درێژ لە باوەش و ژێر سەرینەکەمدا نەمهێشتەوە. ماوەیەک دواتر خۆی لە کلیپەکەی عەدنان کەریمدا دەرکەوت و سەرنجم لێدا، وەختێ دووراودوور بینیم ناسیمەوە و ویستم بچم بۆ لای، هەر زوو ڕام گۆڕی و دواتریش هەرگیز نەچووم؛ بەڵام هەر وەختێ لە هەر جێیەکدا سوتفەم بکردایە لە فەزادا هەستم پێدەکرد، چونکە ئەو لەبری نووسینی شیعر فەزای دەشعراند، وەک چۆن سارتەر وەختێ لە کافتریا هەمیشەییەکەی دادەنیشت، فەزای دەفەلسەفاند. هەموو شاعیر و فەیلەسوفێک ناتوانن بەم جۆرە بن، بەڵام هەندێ لە سیاسی و مەلاکان دەتوانن بەو جۆرە بن؛ ئەم دووانەیان لە هەرکوێدا بن هەوای ئەو شوێنە بارگاوی دەکەن، بەڵام پتر بە ژەهر. شیعراندنی فەزا لە نووسینی شیعر خۆی گرنگترە، لە تەنیایی و پاییزەکەی گرنگترە. دیارە ئەو کەسانەی نەیاندەناسی هەستیشیان بەو فەزا شیعرییە نەدەکرد کە بە حزوری حەمە عومەر دروست دەبوو. 

فەزا ڕەنگە هەر شوێن بێت، یان ئەتمۆسفێری شوێن بێت. شوێن هەیە مەنگ و عادەتییە، هەواکەی زۆر ناگۆڕێت، بەڵام وەختێ فەیلەسوفێک یان مۆسیقارێک یان تەنانەت کچێکی زۆر سەرنجڕاکێش (لە پێڕی مۆدێلەکان نا)، تێیدا ئامادە دەبێت، هەریەکەیان بە شێوازێکی تایبەت گۆڕان بەسەر فەزاکەیدا دێنن؛ حەمەیش هەر وابوو. بەهۆی ئەو هەستەوەرییەوە کە هەیبوو، بەهۆی ئەو وێنە غەمگینەوە کە وەک شاعیرێک لە هاتن و چوون و دانیشتنیدا دەبینرا، تەنانەت بەهۆی ڕوخساری و ستایلی پۆشینییەوە، لەم ساڵانەی دواییدا زیاتر نێوانی لەگەڵ شوێندا هەبوو نەک لەگەڵ شیعردا، خۆی پتر دەبووە شیعرێکی بزۆز و بێ وشە، کە بە خێرایی دەهات و بەخێرایی دەڕەوییەوە.

ئەو شوێنە عادەتیانەی ئەوی تێدا دەبینرا وەکو: چاییخانەی شەعب، سەرا، دەوروبەری باخی گشتی و جاروبارێکیش سەهۆڵەکە، یان دوای تەواوبوونی شانۆیەک لە بەردەم هۆڵەکەدا و پتر بە ملپێچێکی سوور یان قاپووتێکەوە، ئا ئەم شوێنانەی سلێمانی بە حەمە و ئەوانیترەوە کە وەکو ئەون، میللیتر بەڵام شاعیرانەتر دەردەکەوتن؛ ڕەنگە ناخۆش بێت جارێکیتر لە شوێنێکدا سوتفەی حەمە نەکەین و هەست بەو فەزایە نەکەینەوە کە بە وەستان یان تێپەڕینی ئەو دروست دەبوو. ئێستا هەتا بێ ئەو شارە ناشیرینینتر دەبێ، گەر ئەو نەوەیە بمرن (فیزیکی و ڕەمزی)، لەگەڵیشیاندا وردە فەزا جوانەکان دەمرن، ئیدی ڕەنگە سەلەفی و گەعدەچی شار پڕ بکەن لە تاریکی.

 

ئەم وتارە لە ڕۆژنامەى ژیان و سایتى ژیان بڵاوبۆتەوە. لینكى وتارەكە لە سایتى ژیان: 

https://zhyan.co/news.aspx?id=5198&mapid=15&fbclid=IwAR0DuCZCnL2DFRxQJ7-mtHdtiJ3UOfQ3pvOIgtZNd4YyKiHFX2ACN3KrX8g 

ئارامگرتن ئەکتە

گفتوگۆ لەگەڵ ژان لوک نانسى

سازدانى: ئیلین کیۆ

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

کیۆ: تۆ بڵێى ئەو ئاڵنگارییە گەورانە کامانە بن وا لەمڕۆدا هزرى فەلسەفی ڕووبەڕوویان دەبێتەوە؟

نانسى: لە فەلسەفەدا هیچ شتێک پێدراو و حازربەدەست نییە، چاو لە هەرچى بکەین ناتوانین وەهاى دابنێین ڕوون و ئاشکرایە. بۆ نموونە، ناتوانین وەها باس لە "مرۆڤ" یان "کۆمەڵگە" یان "زانست" بکەین وەک بڵێى ئەم وشانە بابەتگەلى حەقیقەتى زانراون. ئاڵنگاریى بە دیاریکراوى ئەوەیە خۆت نەچەسپێنیت بە هیچ شوناسێکى وەرگیراوەوە. نابێت فەیلەسوف هیچ شتێک بە مسۆگەرى وەربگرێت. مانا پێشوەخت و چەسپێنراوەکان دەبێت هەمیشە پاشەکشە بکەن، ئینجا دواتر دەرفەتە نوێیەکان ئاوەڵا دەبن.

کیۆ: جا ئەگەر فەیلەسوف خۆیشى وەک ئێمە نیگەرانى گەیشتن بێت بە وەڵام و ڕاستیگەلێک تاوەکو خۆى پێیانەوە بلکێنێت، ئەى چۆن دەتوانێت کۆمەڵگە فێرى جۆرێک بیرکردنەوە بکات؟

نانسى: کتومت ئارامنەگرتن تەڵەکەیە. لە لایەکەوە، ئارامنەگرتن [بێ سەبرى] شتێکى دروستە؛ ئاخر هیچ هۆکارێک بۆ چاوەڕوانى لە گۆڕێدا نییە، مەرجى ژیانێکى شایستە لە هەموو کاتێکدا شتێکى خوازراوە. لەلایەکى دیکەوە، پرسیارى تاریک و ئاڵۆز هەیە، ئەگەر وەڵامەکانیشیان گومانهەڵگر و ڕیشەیى بێت ئەوا وەک دەڵێین ڕەنگە مەترسیدار بن. ئەم جوداخوازییەى ئێستا١  نموونەیەکى باشە: دەنگدان دەستى پێکرد و ئەوانەى پشتیوانییان دەکرد نیگەرانى دایگرتن و دەستیان کرد بە لێپرسین. یان حزبى پۆدیمۆس٢  کە بە بەهێزى دەستیان پێکرد، کەچى لەبرى ئەوەى هێز[ى زیاتر] بەدەستبهێنن، بەخێرایى لە دەستیان دا. هەروەها ئەو ئاڵۆزییەى ئێستا بەرەنجامى بەرەنگاریى ئارامنەگرتنە کە ئەوانە هەستى پێ دەکەن وا سەرکوت کراون؛ ئارامنەگرتنى ئەوانەى لە سەرکوتکردن دەترسن (چینى ناوەڕاست)، ئارامنەگرتنى ئەوانەى بەدواى پەناگەیەکدا وێڵن و ئارامنەگرتنى ئەوانەى لە داگیرکاریى پەنابەران دەترسن، ئارامنەگرتنى ئەوانەى نۆستالژیایان بۆ ڕابردوو هەیە ڕێک لە بەرامبەر ئەوانەدا کە بە تاسەى هاتنى داهاتووەوەن. لە ئێستادا زۆر سەختە ئاراستەیەکى دیاریکراو دەستنیشان بکرێت، وەکو ئەوەى لە سەردەمى ڕەنج و زەحمەتیى کرێکاران و کۆتایى دیکتاتۆریەتدا هەبوو. چۆن دیکتاتۆریەتى فرانکۆ بۆ ماوەیەکى درێژ بەردەوام بوو کەچى ژمارەیەکى زۆرى خەڵکى دژى بوون؟ چونکە ئەوە سەردەمى گۆڕانە کۆمەڵایەتییەکان و گۆڕانەکانى ئابووریى ئەوروپى بوو، کە لاى خۆیەوە گۆڕانى بەسەر ئەو بار و ڕەوشەیشدا هێنا کە بۆ کۆتایى دیکتاتۆرییەت ساز بووبوو. بۆچى سۆشیالیزم و کۆمۆنیزمى ئەوروپایى جێگاى ڕەخنەیە؟ چونکە بزوێنەرەکانى زۆر کۆنن، پێویستە ڕێگاى نوێ بۆ فراوانکردنى ئەو پەیوەندییانە بدۆزینەوە کە هێز، تەکنیک و پێشبینییەکان بە هێواشى تێیاندا گۆڕاون. لە ڕاستیدا، پێویستە لەوە تێبگەین کە ئارامگرتن [ئەکتێکى] چالاکانەیە نەک ناچالاکانە. ئارامنەگرتنێک لەسەر ئارامى و ئارامگرتنێک لەسەر نائارامى.

کیۆ: زۆرجار لەبارەى تیرۆرەوە نووسیوتە، بە تایبەتى دواى هێرشەکانى فەرەنسا، بۆچوونت لەم بارەیەوە چییە؟

نانسى: تیرۆر پەیوەستە بە دوو هێزەوە. گۆڕان لە زاڵێتیى جیهانى ڕۆژئاواییدا و جەختکردنەوەى ئیسلام لەسەر بوونى خۆى، ئەو بوونەى کە هاوسەنگییەکەى بە کۆلۆنیالیزم و کەوتنى ئیمپراتۆریەتى عوسمانى تێکچووە. ئەم تیرۆرە دۆخێکى پڕ لە تەنگژە دەردەخات کە لە لێکدژیى هێزەکانى نێوان مۆدێلى ڕۆژئاوایى بۆ گەشەپێدان و خۆشگوزەرانى و، ڕاستییەکانى بوون لەو ناوچانەدا کە هەست بە فەرامۆشیى دەکەن، سەریهەڵداوە و تێیاندا چینەکانى سەرەوە جیاوازییەکى گەورەیان لەبارى دەسەڵات و دۆخى کۆمەڵایەتییەوە بۆ خۆیان هێشتۆتەوە. لە هەمان کاتدا، ڕۆژئاوا لە ڕووى هێزەوە لاوازە، بڕواى بە شارستانیەتەکەى خۆى نییە، سەرقاڵى تەکنۆلۆژیاکەیەتى و چاوى لەوە بڕیوە چۆن گەشە بە سەرمایەکەى بدات بە بێ کەمکردنەوەى جیاوازى لەنێوان ئاستەکانى بژێویدا و، لەوێدا ئابووریى ناتوانێت سۆشیالیستییانە بمێنێتەوە (ئابووریى سۆڤیەتى هەر جۆرێک ئابووریى سەرمایەداریى بوو). لە ڕاستیدا لە ئێستە بەدوا چیتر ڕۆژئاوا بوونى نییە، لەبرى ئەوە جەمسەرانى تەکنیکى-ئابووریى هێز بوونى هەیە کە سەرە بەرچاوەکانى بریتین لە ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا و ویلایەتە یەکنەگرتووەکانى ئاسیا، بەڵام موڵک و تواناکانیان لە هەموو شوێنێکن، لە هەر شوێنێک کە سەرچاوەی لێ بێت بۆ قۆستنەوە. ئەوروپا خاوەنى هاوبەندییەکى تایبەت بە خۆى نییە، بۆیە کەوتۆتە بەردەم ئەم دابەشبوونەى هێزە جیهانییەکانەوە

کیۆ: هەروەها جیهانگیرییش...

ئاخر لەم جیهانگیرییەوە تەقینەوەکان، نەهامەتییەکان و داڕمانى هەموو جۆرە کۆمەڵگە و کولتوورەکان سەرهەڵدەدەن. بۆ پێنج سەدە بڕوامان وابوو کە دەشێت یۆتۆپیا وەدیى بهێنرێت و بڕوامان بە غرورى یۆتۆپیاکان هێنا. ئێستا پێویستە بە جۆرێکیتر بیربکەینەوە و شوێنى خۆمان لە جیهاندا هەڵگەڕێنینەوە. ئەمە ماوەیەکى زۆر دەخایەنێت.. ڕەنگە چەندین سەدە.. بەڵام کۆمەڵگەکان هەمیشە تواناى خۆیان بۆ تێپەڕاندنى ئاڵەنگارییە سەختەکان سەلماندووە.

کیۆ: هێما بۆ چى دەکەیت کاتێک دەربارەى "سوپرایزى ئازادبوون" دەدوێیت، پێتوایە ئێمە ئازادین یان نا؟

نانسى: ئازادى توانایەک نییە هەمانبێت یان مافێک خاوەنى بین و بیشتوانین دەستى لێ هەڵبگرین. ئازادى لە حەقیقەتى بوونماندایە و پرۆگرامکراو نییە، پێویستە ڕێگاى خۆى بدۆزێتەوە. لە هەر بارێکدا، ئازادى وەک بوون-لە-جیهاندا هەلومەرج و سنوورى خۆى هەیە. ئازاد نین بەو مانەیەى "هەر یەکێکمان ئەوە بکەین کە دەمانەوێت" و "لە هەموو شتێک سەربەست بین"، چونکە ئێمە پشت بە شتانێکى زۆر دەبەستین، زۆربەى کات "ویست"ـمان مەیل و ئاوات و تاسەى تێدایە کە لە شوێنێکى دیکەوە هاتووە. تێگەیشتن لەمە و لە ماناکەى سەرەتاى ئازادبوونە. لەبەرئەمە ئازادى سوپرایزمان دەکات چونکە بۆمان دەردەکەوێت شتێکى دیکە هەیە جیایە لەوەى کە بۆمان ڕوون و ئاشکرایە. بۆ نموونە: ئەگەر نەخۆش بم و نەتوانم وەزیفە و ئەرکم جێبەجێ بکەم، هیچ نەبێ دەتوانم حاڵى خۆم وەک ئەزموونێک ببینم؛ ئەزموونى نا-بەرپرسیارێتى لە هەموو بڕیار و هەڵبژاردنەکانم. هەندێجار نەخۆش "وانە" بە ساغەکان دەدات.

کیۆ: دەتوانین تەفسیرى ئەوە بکەیت چۆن ئازار هەلى فراوانکردنى ئازادییە؟

نانسى: من وام نەوتووە... سەرەڕاى ئەوەیش، من ناڵیم هەلە. ئازار دۆخێکى دڵخوازانە نییە، لە باشترین حاڵەتدا هۆکارە بۆ ڕاپەڕین، بە تایبەتى هۆکارى ئەوەیە بەدواى ئەوەدا بگەڕێى چۆن ڕابپەڕیت. بە دەربڕینێکى دیکە، ئازار دەگات بە چى؟ بێگومان ئامانجەکە ئەوەیە ئازارى زیاتر نەکێشین، بەڵام تەنانەت ئەمەیش پێویستى بە پێناسەکردنە. بۆ ماوەیەکى درێژ، ئەم ئامانجە لە وشەى "کۆمۆنیزم" یان "سۆشیالیزم"ـدا بناغە بوو. بەڵام ئەم وشانە بە ڕاستى پەرەیان نەسەند تەنیا لە یەکێتیى سۆڤیەتدا نەبێت، ئەو نموونەیەیش شکستى هێنا.

کیۆ: بۆچى شکستى هێنا؟

نانسى: تا ئێستا ئەم شیکارییە نەکراوە، یان بە نیوەچڵى کراوە. لەبرى ڕوانینێکى قووڵ لە پرسیارەکە، کۆمۆنیستەکان تەنیا بەوە دڵخۆشن زیان بەو سەرمایەدارییە ناقۆڵایە بگەیەنن کە ئایدیاى کۆمەڵگەى دادپەروەرى گۆڕیوە بە ئازادیى کڕیار. ئەوان پەستن لە ناعەدالەتى، بەڵام نازانن لە کوێ عەدالەت ببیننەوە. بۆ نموونە، لەمڕۆدا زۆرجار ئیمە باس لە کەمکردنەوەى کرێى جیهانى دەکەین. وا دەردەکەوێت ئەمە ئایدیایەکى دادپەروەرانە و چاک بێت، بەڵام ئایدیایەکى زۆر مەترسیداریشە، چونکە خەڵکێکى زۆر لە سنوورى مەمرە و مەژیدا ڕادەگرێت. لە ڕاستیدا لەمڕۆژگارەدا، بۆ ئەوەى شتێکى دیکە دابهێنین، پێویستە یەکەمجار بیربکەینەوە، هەروەها دەبێت هاواریش بکەین. جودابوونەوە هاوارى ئەوانەیە کە لەلایەن چینە فەرمانڕەواکانى ئەوروپاوە بە بوغز و سەرکوتەوە مامەڵەیان لەگەڵدا کراوە. پێویستە ئێمە گوێ بۆ ئەم هاوارە ڕادێرین. بەڵام دەبێت چیى لێ تێبگەین؟ ئەمە ماوەتەوە لە داهاتوودا بیبینین.

کیۆ: لە کتێبەکەتدا "هەڵوەشاندنەوەى مەسیحییەت"، باست لە ئایین لە جیهانى ئەمڕۆدا کردووە، دەتوانیت لەم بارەیەوە هەندێ قسەم بۆ بکەیت؟

نانسى: ئەو کتێبە دەربارەى خاپوورکردن یان لەنێوبردن نییە، بەڵکو دەربارەى تێکوپێکنان و هەڵوەشاندنى پێکهاتەکەیە بۆ ئەوەى ببینین لە چیى پێکهاتووە. لەمرۆدا، مەسیحییەت لە ئایین پێکنەهاتووە. لە گۆڕانێکى قووڵى مرۆڤایەتیى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست پێکهاتووەدا کاتێک ویستى لە جیهانە کۆنەکە، جیهانى سنوورەکان، جیهانى کۆتادار دەربچێت کە دەتوانین ناوى بنێین de-finition. لە هەموو شوێنێک خواوەندەکان بە وەزیفەى دیاریکراوەوە هەن، بە یاساگەلێکەوە کە پێویستە پەیڕەو بکرێن، بە نەزمگەلێکەوە کە لاسایى دەکرێنەوە؛ خوداکان هەن بە ئاسۆى سنووردارەوە. لە خاڵێکى دیاریکراودا هەرهەموویان دادەڕمێن و دەکەون. بێگومان لەگەڵ ئیمپراتۆریەتى ڕۆمانیدا یەکەم "جیهانگیرى" دەبینین –کاتێک ئەوە دەربازبوون بوو لە هەرێمە داخراوەکان و هەلومەرجە جێگیرەکان (وەکو "مەرد دژ بە عەبد"). دواى ئەوە ئارەزووى ڕەهایى سەریهەڵدا و، بەڵێنەکانى ڕەهابوون دەستیان پێکرد. ئەم ڕووداوە گۆڕانى لە شارستانى و کولتوور و کۆمەڵگەدا دروست کرد، بووە مایەی سەرکێشییە گەورەکان، بە هەموو مەترسییەکانیانەوە، لە جیهانى نوێدا.

کیۆ: لەگەڵ ئەم هەڵوەشاندنەوەى مەسیحەتدا، ئەو دەرەنجامانەى چیبوون کە پێیانگەیشتیت؟

نانسى: دەرەنجامى یەکەم کە گرنگترە: ئەو گۆڕانە قووڵەى کە لەگەڵ گەیشتنى مەسیحیەتدا بەسەر کولتووردا هات ڕزگاریى بوو لە ئایین وەک بتپەرستى، وەک خورافە، بەرەو ڕوانگەیەکى گەردوونى بە ئاسۆ ڕەهاکانەوە. گەردوونى، "گشت" بۆ کەنیسەى کاتۆلیکى بەر لە هەموو شتێک واتە بێ سنوور: بتى زیاتر نا، لەبرى ئەوە ناکۆتاییەکى کراوە. کەواتە توانا و وزەیەک هەبوو بۆ هاودەستى، دەتوانین و دەبێت بێ سنوور خۆمان بگۆڕین، جیهان بگۆڕین. مەسیحییەت خۆى وەک هیومانیزم، وەک کاپیتالیزم و وەک پەرەسەندنى تەکنیکى ماتریالیزە کرد. هەموو ئەمانە دەبنە شتانێکى گرفتئامێز و تەمومژاوى، بەڵام هەمیشە چاوان لە ناکۆتا بڕیوە. هەروەها ئایین وەک چەقێکى مەرجەع لە ڕۆژئاوا دیار نەماوە.

دەرەنجامێکى تر تەواو پێچەوانەى ئەمەیە: ئەگەر مەسیحییەت ئەو مۆدێلەى ئایین بسەپێنێت کە چەندین سەدەیە هەیەتى، ئەوا ئەمە بەهۆى ئەو دڵنیایى و مەرجەعانەوەیە کە لەسەریان دامەزراوە و هەمیشەیش بە تووندى خوازراون. پاشان ئەوانە هەن کە ئەم مەرعەجانە بە گونجاو دەزانن بۆ دروستکردنى "مانا"، وەک ئامرازى هێز، وەک جوانییەکى ئایدیاڵى یان خۆراکى فیکر، ئەمانە (کە بەشێوەیەکى سەیر لەیەک دەچن) بەدواى یەکێکدا دەگەڕێن نوێنەرایەتییان بکات، ئەو وێنە و ئەفسانانەى کە بۆ خۆیان دەیانگوازنەوە. ئەتەییزم ]ئیلحاد[ ناتوانێت زۆربەى گومانەکان بڕەوێنێتەوە, ئەمە نەنگییەکى، چونکە ئایین وەک جەختێک نا-ئازادییە، جگە لە هەندێ سۆفی و گەورەپیاوانى ڕۆحى نەبێت کە لەلایەکى دیکەوە یارمەتیدەرى ئایینگەلى زۆر بوون لە گەشەکردندا.

کیۆ: لە کۆتاییدا با دەربارەى هونەر بدوێین. بە چ رێگەیەک پێتوایە "هونەرى نوێ" جیاوازە لە "هونەرى تەقلیدى"؟

نانسى: هونەرى تەقلیدى پەیوەستە بە شیمانەى نواندنەوەى حەقیقەتەوە –ئایین، حەقیقەتى پاڵەوانبازى یان سیاسى، یاخود حەقیقەتى دەرکبردن، هەستکردن، شعورکردن. جیهانى مۆدێرن حەقیقەت وەک گەشتێکى ناکۆتاى گەڕان دەبینێت. لەوەبەدوا ئیتر فۆڕم  و مۆدێلە جێگیرەکان بوونى نییە، بگرە ئەوەیش بوونى نییە کە هونەر بتوانێت دروستى بکات لەوەدا کە ناومانناوە ئەبستراکت یان ڕەنگ بە بێ مۆدێلى دیاریکراو (رۆسکۆ، نیومان، پۆلۆک)٣  کولتوورى مۆدێرن هەر هەمووى داهێنراوە و لێرەیشەوە ماناى هونەر ناڕوون دەبێت، ڕێک لەبەرئەوەى چیتر بایەخ بە نواندنەوەى حەقیقەتەکان نادات.

کیۆ: ئەوە واتاى چییە؟

نانسى: ماناى هونەر بە ڕێگەیەک، لوغزاوى و دووردەدەستە. چونکە ناتوانین لە زماندا دایبڕێژین. بۆ نموونە بیر لە مۆسیقا بکەوە: مۆسیقا بە دوانزە نۆتەکەیەوە، مۆسیقاى سوریالى، جازى ئەلیکترۆنى، ڕۆک و تێکەڵەى ئاواز و نا ئاوازى مۆسیقا، پانۆراماى دەنگ زۆر گۆڕاوە (وەک چۆن دیمەنە دیدەنیەکانمان گۆڕانى بەسەردا هاتووە، بەڵام دەنگ بەهێزتر هەستکردن تێدەپەڕێنێ، بیر لە کارەباییبوون بکەوە، تەکنیکى ڕاپ، سلام٤ ...). ئێمە بەدواى هەستسازیى نوێدا دەگەڕێین، بێگومان ئەمەیش مەترسیى خۆى هەیە. ئێمە دەگەڕێین بۆ ئەو هەستازییانەى، بۆ ئەو لوغزانەى هەستکردنەکان کە دەبنە هى "ئێمە".

 

سەرچاوەکان:

بە زمانى ئینگلیزى:

Interview With Jean-Luc Nancy: "There Is No West Anymore", by  Elena Cué

https://www.huffpost.com/entry/interview-with-jeanluc-na_b_10964130 

بە زمانى عەرەبى:

لقاء مع جان لوك نانسى، ترجمة: محمد يوسف، حوارات الذات، 27/8/2016.

https://mfegda.wordpress.com 

 

پەراوێزەکان:

   ١- جودابوونەوەى بەریتانیا لە یەکێتى ئەوروپا "بریکیست".

   ٢- حیزبى چەپى ئیسپانى.

  ٣-  پێشەنگانى هونەرى ئیمپریسیۆنیزمى ئەمریکى.

   ٤- جۆرێکە لە تێکەڵەى دەنگى.

ئەم وتارە لە سایتى ناوەخت بڵاوبۆتەوە. كلیك لەسەر ئەم لینكە بكە: 

https://www.nawext.com/ku/post/view/%D8%A6%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%B1%D8%AA%D9%86-%D8%A6%DB%95%DA%A9%D8%AA%DB%95 

خۆرهەڵات و فەلسەفە

هاوار محەمەد

چەند ساڵێک لەمەوبەر یەکێک لە هاوڕێ نووسەرەکانم بە پشتبەستن بە وتارێکى "برایان فان نوردن" بە ناونیشانى "فەلسەفەى ڕۆژئاوایى ڕەگەزپەرستە"، وتارێکى کورتى نووسى و کە گەیشتمە ئەو جێیەى وا فەیلەسوفى فەرەنسى "ژاک دێریدا"ـیش لە ڕیزى فەیلەسوفانى ڕەگەزپەرست حیساب کرابوو، تووشى شۆک بووم. یەکەم شت کە بە خەیاڵمدا هات ئەوەبوو چۆن دەشێت دێریدا ڕەگەزپەرست بێت وەختێک هەموو پرۆژە فەلسەفییەکەى ئەو ڕەخنەى سەنتراڵیزم و بە تایبەتیش "سەنتراڵیزمى ئەوروپى" بووە؟ دەستبەجێ سێ ڕەگەز لە دێریدادا هاتنە بەرچاوم:

١- ڕەخنەگرتنى سەرسەختانە لە لۆگۆس، سوبێکت، تاکخوازى، هەژموون، عەقڵانییەت، تیۆلۆژیا، داخران و سیاسەتى ڕۆژئاوا.

٢- کارە تیۆرییەکانى دێریدا سەبارەت بە بەرپرسیارێتى، کە زۆربەیان تەرخانن بۆ تیۆریزەکردنى پێشوازیی لە ئەویتر، میوان، غەریبە، دۆست، دوژمن، نەناسراو، تاوانبار، خودا، شەیتان، ئاژەڵ و هتد.

٣- پاشان چالاکییە پراکتیکییەکانى ئەم فەیلەسوفە دژ بە ڕاسیزم کە بەدرێژایى تەمەنى ئەنجامی داون و لە هەموو جیهاندا پێیان ناسراوە، لەوانە: دروستکردنى ڕێکخراوى دژە ڕاسیستى بۆ پشتیوانى لە پەنابەران، دژایەتیکردنى جەنگى جەزائیر و سەرکۆنەکردنى بەردەوامى فەرەنسا، بەشداریى سەرەکى و کاریگەرى دێریدا لە یەکلابوونەوەى کەیسى کۆچبەرانى بێ ناسنامە، دروستکردنى پەرلەمانى نووسەرانى جیهانى کە نووسەر و ئەدیبى کورد "سەلیم بەرەکات"ـیش یەکێک بووە لە ئەندامانى ئەو پەرلەمانە و هتد. حوکمەکە بێ ئینسافانە دەهاتەبەرچاوم، بۆیە بڕیارمدا وتارەکەى فان نۆردن بخوێنمەوە. هەر زوو بۆم دەرکەوت بنچینەى ئەرگومێنتەکەى دەچێتەوە سەر گفتوگۆیەکى لەمێژینە، ئەویش سەرقاڵبوونە بەم پرسیارەوە کە ئاخۆ فەلسەفە لە یۆنانەوە سەریهەڵداوە یان لە ڕۆژهەڵاتەوە؟ ئاخۆ فەلسەفە دیاردەیەکى ڕۆژئاوایى پوختە یان وەرگیراوە؟ تۆ بڵێى نیشتمانیى ئەسڵیى فەلسەفە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، چین یان هیندستان نەبووبێت؟ نۆردن لە وەڵامەکەیدا دەیەوێت بیسەلمێنت کە فەلسەفە بەرلەوەى لە یۆنان هەبووبێت، لە چین و هیندستان و ئەمریکاى باشوور هەبووە، بەڵام ئەوە ڕەگەزپەرستیى فەیلەسوفانێکى وەکو کانت و هایدیگەر و مۆرۆ و دێریدا بووە وایان کردووە لەم سەردەمەدا ئەم ڕاستییە شاراوە بێت. 

نۆدرن بە پلەى یەک ستایشى فەلسەفەى چینى دەکات و هەندێ نموونە لە بەرهەمى شارستانیى چینییەوە دەهێنێت هەتا وەک بەرهەمى بیرکردنەوەى فەلسەفى پیشانمانى بدات. لە ڕاستیدا ئەم نموونانە کەم و بێ شیرازەن، هیچ پەیوەندییەکى جەوهەرییان بە فەلسەفەوە نییە و وەک زۆریکیتر نۆردن شارستانى و شار، حیکمەت و فەلسەفە، کۆمەڵبوون و سیاسەت (ئاگۆرا/ بەڕێوەبردن/ ئابووری)ى تێکەڵ بەیەکتر کردووە. وێڕاى ئەمەیش هیچ گرنگییەکى بە مەرجى هەبوونى فەلسەفە و فەزاى فەلسەفە نەداوە؛ بۆیە ئەرگومێنتەکەى ئێجگار لاوازە و تەنانەت ناگاتە ئەو ئاستەى ببێتە بەشێک لەو گفتوگۆ درێژ و چڕەى کە لەسەر ئەم بابەتە هەبووە و هێشتایش هەیە. 

مەرجى بنەڕەتیى فەلسەفە چییە؟ دۆلۆز لە پێشەکیى "فەلسەفە چییە؟"دا ئاوا وەڵاممان دەداتەوە: هاوڕێیەتى. ئەم ئەرگومێنتە لە زووەوە هەیە بۆ جیاکردنەوەى نێوان "حیکمەت" و "فەلسەفە"، و لە ئەسڵیشدا دەچێتەوە سەر فیساگۆرس کە دەڵێت: "من حەکیم نیم، بەڵکو هاوڕێى حیکمەتم". ئەرگومێنتەکە سادە دەمێنیتەوە گەر نەزانین "هاوڕێیەتى" چى دەگەیەنێت. لە ڕاستیدا جیاکردنەوەى"حیکمەت" و "فەلسەفە"، لەوەدا نییە کامیان قووڵتر و زیرەکانەترن، کامیان لە پلە و پێگەدا لە سەرووترە. جیاکردنەوەکە دەستنیشانکردنى خودى بوونەکەیە. هیچ نەنگییەکیش لەوەدا نییە بڵێین خۆرهەڵات حیکمەتى هەبووە و خۆرئاوا فەلسەفەى هەبووە، تاوەکو بە وتنى ئەم ڕاستییە ببینە ڕەگەزپەرست (گەر وەک پرسیار دایبڕێژینەوە: ئایا تەنیا بەوەى بڵێین فەلسەفە داهێنراوى ڕۆژئاوایە، دەبینە ڕەگەزپەرست؟). ئەى ئاخۆ لە فەلسەفەدا حیکمەت نییە؟ حیکمەت نییە، بەڵکو عەشق بۆ حیکمەت هەیە، عەشق واتە تاسەى ئەو شتەى کە نیتە؛ ئەمە  شێوازى مامەڵەکردنە لەگەڵ حیکمەتدا. ئەم مامەڵەیە لە یۆناندا "هاوڕێیەتى" بووە نەک "خاوەندارێتى": فەیلەسوف خاوەن و دۆزەرەوە و کەشفکەرى حیکمەت نییە، هاوڕێى حیکمەتە. دۆلۆز و گواتارى ئاوا پێناسەى هاوڕێیەتى دەکەن: هاوڕێیەتى هاوکات واتە کێبەرکێ (مونافەسە). هاوڕێکان کێبەرکێ لەسەر ئەو شتە دەکەن کە پێیەوە خەریکن. ئەم ئاکارى هاوڕێیەتییە لە هەموو بوارەکانى یۆناندا هەبووە، هەر لە باخەوانییەوە تاوەکو فەلسەفە. کێ بە باشترین شێوە هاوڕێى زەویى، درەختەکان، دانەوێڵە و تۆوەکانە و دەتوانێت چییان لێ دابهێنێت؟ ئەى ئەم باخەوانە لەم کارەدا چۆن چۆنى هاوڕێیەتى باخەوانەکانى تر دەکات و چۆنیش کێبەرکێیان دەکات؟ پاشان لە بازنەیەکى گەورەتردا، باخەوان چۆن هاوڕێیەتى پەیکەرتاش، وەرزشەوان، فەیلەسوف دەکات و چۆنیش کێبەرکێیان لەگەڵ دەکات بۆ بەرهەمهێنانى شتێک کە بۆ "شار" پێویستە؟ بە بڕواى دۆلۆز و گواتارى کۆى فەزاى ئەسینا هاوڕێیانە-کێبەرکێکارانە بووە، هەر لە وەرزشەوە تاوەکو مۆسیقا و دادگا و هونەر و سیاسەت و فەلسەفە، هەر لەبەرئەمەیە ئۆڵۆمپیاد، ئاگۆرا، داستان، شانۆ، سیاسەت، فەلسەفەیش لە یەک کاتدا لە یۆناندا چالاکانە هەبوون و ڕۆژانە مومارەسەکراون. بۆ نموونە لە ئەدەبدا، ئۆدێسەى هۆمیرۆس فەزاى کێبەرکێى لەنێوان داخوازیکەرانى "پێنەلۆپێ"دا پیشانداوە. بۆ ماوەى چەندین ساڵ خانەدانانى هەمەجۆر لە ماڵەکەى یۆلیسیسدا کۆدەبنەوە تاوەکو پێنەلۆپێ یەکێکیان وەکو هاوسەرى خۆى دەستنیشان بکات، ئەوان بۆ ئەم مەبەستە لەگەڵ یەکتردا بەشەڕ نایەن، شەڕ و دەمەقاڵێکانیان لەسەر شتە سادەکانى ڕۆژانەیە نەک بۆ خاوەندارییکردن لە پێنەلۆپێ، ئەوان پتر گەمە و یاریى دەکەن و ڕادەبوێرن، تەنیا دەیانەوێت باشترین تواناى خۆیان بۆ کێبەرکێ لەسەر پێنەلۆپێ پیشان بدەن. بەم مانایە یۆنانییەکان نەک تەنیا فەلسەفەیان هەبووە، بەڵکو فەلسەفییانەیش ژیاون؛ فەیلەسوف خەسڵەتێکى دیکەى تایبەتى هەیە کە وەک فەیلەسوف (نەک وەک بۆ نموونە پەیکەرتاش) دەستنیشانى دەکات، ئەویش ئەوەیە فەیلەسوف هاوڕێى چەمکە. فەیلەسوف چەمکەکان بۆ ئەو کێشانە دادەهێنێت کە لە شاردا هەن، بۆیە فەیلەسوف هەر خۆى بە پۆتێنشیەڵ چەمکە. بەڵام لە یۆنان بێجگە لە فەلسەفە شتێکى تریش هەبوو: سەفسەتە. سۆفستائییەکان کێبەرکێى فەیلەسوفەکانیان دەکرد بۆ هاوڕێیەتیکردنى حەقیقەت، ئیدى دەبوو ئەوەیش جیا بکرێتەوە کە هاوڕێیەتى ڕاستەقینە چییە و هاوڕێیەتى ساختە چییە. ئەفڵاتوون و ئەرستۆ سۆفستائییەکانیان بە هاوڕێى ساختەى فەلسەفە لەقەڵەمدا، بەڵام وەک دۆلۆز دەڵێت ئەم جیاکردنەوەیە هێشتایش تا ئەم سەردەمە یەکلایى نەبۆتەوە. ئەمە ئەو فەزایەیە کە هەلمومەرجى بوونى فەلسەفە دیاریى دەکات، شتێک کە هیچ کاتێک لە خۆرهەڵات بوونى نەبووە.

1-     Bryan W Van Norden, Western philosophy is racist, Aeon,  31 October, 2017

https://aeon.co/essays/why-the-western-philosophical-canon-is-xenophobic-and-racist

2-  جیل دولوز، فیلیکس غتاری: ماهي الفلسفة، ترجمة: مطاع الصفدي، مركز الإنماء القومي، يونسكو-باريس، المركز الثقافي العربي، الطبعة الأولى، بيروت، 1997. 

ڕادیکاڵیزمی نەفرەتلێکراوان

بەرگرینامەیەک بۆ شانۆگەرییەکەی کەلار

حەمەى مەلا

هاوار محەمەد

١. بەرگرى بە چ مانایەک؟

دوو ساڵ لەمەوبەر، کە لەسەر کێشەى تابلۆیەکى هونەریى (گوایە ڕووت) دژ بە بیرى داخراوى سەلەفییەت و ترسى هەمیشەیى پیاوانى ئایینى لە جەستەى ژن بەرگریمان لە وێنەکێشى تابلۆکە و هونەر کرد، هەندێک کەس وا تێگەیشتن کە ئێمە خەریکین لەسەر تابلۆیەکى لاساییکراوە و هونەرێکى تەقلیدیى ئاستنزم قسە دەکەین و بەم جۆرە هەڵوێستەکەیان بەستەوە بە بەهاى هونەریى تابلۆکەوە، لە کاتێکدا ئەمە کێشە سەرەکییەکەى ئێمە نەبووە و نییە. هەر ئەو کات وتمان گەر بمانەوێ لەسەر خودى هونەرى شێوەکاریى قسە بکەین، ئەوا لایەنیکەم لەسەر فرانسیس بیکۆن و مارسێل دوشامپ و مانێت دەوەستین. ئێستایش دەربارەى ئەم شانۆیە بەهەمان شێوە، پاڵنەرى نووسینمان پتر بەرگرییەکى ئەخلاقییە لە هونەر لەپێناو کرانەوە و ئازادیدا، نەک ستایشى ئاستى هونەریى بەرهەمەکە، خۆ ئەگەر بمانەوێ قسەى تیۆرى لەسەر شانۆ یان دەقى شانۆیى بکەین، ئەوا لایەنیکەم لەسەر شکسپیر و ئارتۆ و بێکێت و پیتەرڤایس دەوەستین. ئەوەى کە خۆمان لە ئاستى هونەریى بەرهەمەکانى نێو فەزاى کۆمەڵگەى کوردى لادەدەین، لەبەرئەوەیە پێمانوایە یان وەک پێویست ڕادیکاڵ نین و ئیمکانى دیکەى ژیان لە دەرەوەى ئەو چوارچێوە داخراوە پڕ ترسەى ئایین و نەریت کەشف ناکەن، یاخود ڕیاکتیڤى خێرا و کورت و بێقووڵاین و پتر نەفەسێکن بۆ نەخنکان لەنێو قاڵبەکانى کۆمەڵگادا نەک ئەکتى جددى و داهێنەرانە. هونەر و شانۆ و مۆسیقا و سینەما لە کوردستان هێشتا نەچۆتە نێو بەرەنگارییەوە دژ بە هێزە کۆنترۆڵکار و سەرکوتکەر و فاشیستەکان؛ هێشتا نەبوون بە هونەرى داکۆکیکردنێکى کاریگەر لە ژیانى ئازادانە کە بێگومان خودى هونەر بەشێکى پێکدەهێنێت. کۆمەڵێک هۆکارى مێژوویى و هەنووکەیى، ئوبێکتیڤ و سوبێکتیڤ، لە پشتى ئەم نەقس و بێتواناییەوەن، لەوانە بە کولتوورنەبوونى هونەر و شانۆ، دابڕانمان لە بەشدارییە هەنووکەییە شارستانییە گرنکەکان، بەهێزبوونى شەپۆلى ئیسلامگەرایى لە پەنجا ساڵى ڕابردووى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا، سەتحیگەریى بەشێکى هونەرمەند و دەرهێنەرەکان کە لە ئاستى تیۆر و فیکردا لەبوارەکەى خۆیاندا نەیانتوانیووە زۆر هەڵبکشێن. بازاڕ و میدیایش با لەبیر نەکەین، کە کەشێکى ماراسۆنئاساى بۆ بەرهەمهێنانى بەرهەمى کرچوکاڵ و عەوامگەرا دروست کردووە. لە شانۆکارەکانى کوردستانى باشووردا ڕەنگە "شوان کەریم" بەرجەستەترین ناو بێت کە تاڕادەى ماندووبوون هەوڵیداوە بە ئایدیا و تێما و شێوازى تازە ئیش لەسەر کۆمەڵگەى کوردى بکات، هەموو جارێکیش بە شانۆ، هەرەسى جوزئێکى ژیانمان و وێرانیى بوارێکى کۆمەڵایەتییمان پیشان دەدات. دیارە بەرهەمەکانى ئەو پتر ئیشکردنە لەسەر ناشیرینییەکانى دونیاى ئێمە بە مەبەستی دڕاندنى ئەو پەردانەى ئایین و نەریت و ئایدیۆلۆژیا کە ناهێڵن ناشیرینییەکانى خۆمان بە ڕوونى ببینین، لەم ڕوانگەیە کارەکانى ئەو هەم شایەنى بینین و هەمیش شایەنى خوێندنەوەى ڕەخنەیین. ڕەنگە لە ناوە دیارەکانى ڕەخنەگرى شانۆییش "ڕزگار حەمە ڕەشید" بێت کە بەردەوام هەوڵیداوە کولتوورى شانۆ و ڕەخنەى شانۆ سەرپێ بکەوێ، گەلێک داکۆکیشى لە کرانەوەى ڕووبەرەکانى ئازادى کردووە و ویستویەتى ڕەگەزە ڕادیکاڵەکانى شانۆ زەق بکاتەوە. 

٢. بۆ لووان چییە؟

گەر ئێستا لەم ڕوونکردنەوەیە بگوزەرێین، ئیتر دەتوانین باسێک لەم دۆخى لەرزوتا ئاینییە بکەین کە هەموو چەند مانگ جارێک، بە شنەبایەک، بەرز دەبێتەوە و وا هەست دەکات لە هەر شوێنێک دەرگایەکى بچووکى  ئازادى بکرێتەوە، ئەو هەنگاوێک لە مەرگ نزیک دەبێتەوە. ئەم ترسە هیسترییە لەوێوە دێت کە ئایین دەیەوێت بۆ نێو بچووکترین جوزئەکانى ژیان، بۆ نێو گەردە هەرە بچووکەکانى پەیوەندیى نێوان ئینسانەکان هەم شۆڕ ببێتەوە و هەمیش کۆنترۆڵى بکات. هەر وەختێ تەنیا یەک جوزئـ ، تەنانەت ئەگەر ئەو جوزئە یەک دانە مرۆڤیش بێت، بە ڕوویدا بەرگرى بکات، پیاوانى ئایینى پێیانوایە عەرشى ئایین و پیرۆزییەکانیان هاتۆتە لەرزە. هەر بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆژیا و ئایینێک هەوڵ بدات بچێتە نێو سەرجەم ورد و درشتى شتەکان و پەیوەندیى مرۆڤەکانەوە، ئەوا بێگومان بە پلەى باڵا مەترسیدارە و فاشیزمێکى ڕەبەق دەنوێنێتەوە. وێڕاى ئەوە، فاشیزمەکان ڕەنگە زۆر تووندوتیژ و داخراو بن، بەڵام مەرج نییە زۆر بەهێز بن. لەم سۆنگەیەوە ئەم لەرزوتایە نیشانەى نەخۆشى و لاوازیى سیستەمى مەناعەیە؛ نیشانەیە بۆ لاوازی و فشۆڵى ناوەکی گوتارى کۆنترۆڵکارى ئایینى، کە لەسەر فتوا و حەرام و قەدەغە بەندە، هاوکاتیش نیشانەیە بۆ "بۆ لووان"ـیک لە کوردستاندا کە پێمان وانییە لە سعودییە و ئێرانیشدا هاوشێوەى هەبێت. لە کوردستاندا سەرجەمى مینبەرەکان، هەر لە مزگەوەتەوە تاوەکو میدیا، هەر لە مەجلیسى هاوسەرگیرییەوە تاوەکو پەرلەمان، هەر لە دیوەخانى خێڵەوە تاوەکو بارەگاى سەرۆک، هەر لە پێشى تەکسییەوە تاوەکو دادگا و وەزارەتى بەناو ڕۆشنبیری، سەرجەم خراونەتە خزمەتى پیاوانى ئایینییەوە، ئەمەیش وا دەکات مەساحەى ئازادى و مومارەسەکان لە سەرجەم توێژەکانى ترى کۆمەڵگە و بە تایبەت گەنجان وەربگیرێتەوە و بدرێت بە مەلاکان، بەمەیش ڕووبەڕێکى بەرفراوانى پەراوێزخراو و نەفرەتلێکراو دروست بووە کە تەنیا بە شڵەژان لە کۆمەڵگەدا دەردەکەوێتەوە. ئەم دۆخى بۆ لووانـە هاوسەرگیرى و دەستێکەڵکردنى سیاسەت و دیینە لە کۆمەڵگەى ئێمەدا. بۆ بەشێک لە مارکسیستەکان کێشەى بنەڕەتیى وا لە زەواجى سیاسەت و ئابووریدا، بەلاى ئێمەوە زەواجى سیاسەت و ئایین بەهێزتر و مەترسیدارتریشە، یان بە جۆرێکیتر بڵێین ئەوە تەنیا سیاسەت و ئابووریی نییە دەستیان تێکەڵکردووە دژ بە کۆمەڵگە، بەڵکو سیاسەت و ئابوورى و ئایینن، پێکڕا. ئایین چیتر تەنیا تلیاک نییە و بەوەوە ناوەستێ ڕەگەزى سەرخان بێت، بەڵکو ڕێک دەیەوێت بەرهەمهێنەر و دابەشکەرى خودى تلیاک بێت لەپێناو خۆیدا، بەم جۆرە خۆیشى دەکات بە بونیاد و بنەوانى سیاسەت و ئابووریى. هەر کەسێکى هۆشیار لە ڕاپۆرتى "داهاتوو هەر بۆ ئیسلامە"ى بێژەرە حەماسى و دەنگناخۆشەکەى کەناڵى "ڕووداو" ورد ببێتەوە و، هەرکەس سەرنجى لە پێشوازیى هەمیشەیى و ڕۆژانەى NRT لە مەلاکان و کردنەوەى NRT4 وەک کەناڵێکى ئایینى بدات، پاشان گومان لەو هەموو مۆڵەتە بێ فیلتەرە بکات کە "وەزارەتى ڕۆشنبیریى ئەوقاف" بە کردنەوەى کەناڵى ترى ئایینى دەدات، دەزانێت کە ئەوە تەنیا سیاسەت نییە دەیەوێت ئایین ئیستیغلال بکات، بەڵکو ئایینیش دەیەوێت سیاسەت و سەکۆکانى بۆ خۆى بقۆزێتەوە، بەڵام ئەم سێ ڕەگەزە لە هیچ کوێدا بە جددى بەریەکتر ناکەون و هەرگیز ناکۆکیى ڕاستەقینە ناکەوێتە نێوانیان، بەڵکو کارى یەکترى تەواو دەکەن. کۆمەڵگەى ئێمە ئێستا گیرۆدەى ئەم گەمە پێکەوەسازاوەى سیاسەت و ئابوورى و ئایینە، بۆیە لە ماوەى پێنج ساڵى ڕابردوودا بۆتە کۆمەڵگەیەکى نیمچە بەزیووى بێبەرگرى بە ڕووى ئەم هێزانەدا، کۆمەڵگەیەک کە بە وێرانبوونى خۆى تۆڵە لە خۆى دەکاتەوە، کێم و دوومەڵ و گرێکانى خۆى دەخواتەوە و ئازار دەچێژێت. بەڵام وێڕاى ئەمە هیچ کۆمەڵگەیەک نییە کۆمەڵگە خاڵى بێت لە سات و ڕەگەزەکانى بەرگرى و بەرەنگارى، هیچ کۆمەڵگەیەک نییە ڕەگەزى ناکۆک و ناهاوچەشنى تێدا نەبێت.

٣. لە ستەملێکراوانەوە بۆ نەفرەتلێکراوان

ڕەنگە لە ھەر ساتەوەختێك زیاتر، كۆمەڵگای ئێمە پێویستی بە تەقینەوەی ناكۆكی و دژییەكییەكانی ناوی ھەبێت. تەقینەى ناکۆکى دەستبەجێ وێنایەکى مارکسیانەى دوو ڕەگەز و چینى نەسازاو دەهێنێتە بەرچاومان. ئێمە لەم مانایەدا قەتیسى ناکەین. بەلاى ئێمەوە خاڵى سەرەکیى لە ناکۆکیدا نەسازان و نا-هاوچەشن بوونە. مەبەستمان لە ناكۆكیى نا-هاوچەشنى ئەو دۆخەیە كە دەرئەنجامی وەها دوالیزمێكی بونیادییە کە كۆمەڵگای ئێمەی بەم فۆڕمە لە كۆمەڵگای دوو دیوو و پڕ لە ئیزدیواجییەت گەیاندووە. ڕۆژانە دەیان دیاردەی دەستدرێژیی سێکسی دەبینین و دەبیستین و ڕووبەڕووی دەیان ڕوداوی کوشتنی کچان و ژنان و فەتوای سەیروسەمەرەی سەلەفییەکان و گوتاریی دیینی و دیاردەی دروستبوونی پۆڕن ستار و چەندین ڕووداو و دەرکەوتەی دیکە دەبینەوە، کە بەگشتی و بەدەر لە خراپی بارودۆخی سیاسی و ئابوریی کوردستان و ناوچەکە، پێکڕا ئەم دیاردە و دەرکەوتانە ناکۆکی و ئەنتاگۆنیزمی ناو ژیانی کۆمەڵایەتی و کولتوریی ئێمە دەردەبڕن و نیشانی دەدەنەوە. وا ئەمڕۆش دیسان دوای کێشەکەی نێوان (ماریا هەورامی و مەلا هەڵۆ) و کێشەی (ڕێکخراوەکانی ژنان و مەلا مەزهەر و مەلا هەڵۆ) و (ڕوداوی دەستدرێژی بۆ سەر کچە منداڵەکەی هەولێر)، دەرگیرین لەگەڵ کێشە و تەقینەوەی ناکۆکییەکی دیکەی کۆمەڵگادا، کە ئەویش بریتییە لە نمایشە ڕادیکاڵەکەی گەنجانی کەلار و هەڕەشەکانى جەمعى مەلایان (بە هاوکارى بەڕێوەبەرایەتیى ڕۆشنبیرى گەرمیان). بە بڕوای ئێمە ئەوەی ڕوودەدات شتێکی ئاساییە و بگرە درەنگیشە بۆ ڕوودانی، کۆمەڵگای ئێمە دوای بەرکەوتنی بە ئامڕازەکانی مۆدێرنە و بە دیاریکراوی دوای  هاتنی تەکنەلۆژیا و ئەزمونکردنی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و تێکەڵبوونی ئینسانی ئێمە لەگەڵ فەزای مەجازیدا، چیتر ناتوانێت وەک قۆناغەکانی پێشووتر و بەر لەهاتنی ئامڕەزاکانی مۆدێرنە، دۆخی داخران و چەقبەستوویی خۆی بژی و درێژەی پێ بدات. ئەوەی کۆمەڵگا و دین لە پێشتردا دەیانویست وەک بونیادی ئاسنین دەستی پێوە بگرن و بیهێڵنەوە، ئەمڕۆ لەبەردەم هەڕەشەی هەڵوەشان و لێکترازاندایە. هەڵبەت ئەم بەرخوردەی کۆمەڵگا و تێوەگلانی بە شەپۆلی جیهانگیریی و هاتنی مۆدێرنە، زیان و دەستکەوتی خۆی هەیە و لێرەدا ئیشی ئەم نوسینە ئەوە نییە باشی و خراپەکانی ئەم بەرخوردە شیتەڵبکات و لێکیان بداتەوە. بەڵکو جەختی نوسینەکە لەسەر نیشاندانی لێکەوتەکانی ئەم بەریەککەوتنەیە و پێداگرییە لەسەر ئەو ئارگۆمێنتەی کە کۆمەڵگا چیتر ناتوانێت ناکۆکی و لێکدژییە پەرتوبڵاوەکانى ناوخۆی بشارێتەوە و ڕێگرییان لێبکات، بەڵام لەم نێوانەدا ئەوەى لەم بەرکەوتنانەدا دێتەوە پێش، ئەو چەپێنراوانە و گەڕانەوەی ئەو ڕەگەزانەن کە ئایین و کۆمەڵگا بە نەفرەت لێکراوییان دەزانێت. نەفرەتلێکراو ڕەنگە پلەیەک لەولاى ستەملێکراویشەوە بێت. چەمکى سەنتراڵى هەڵسەنگاندنى ئابوورى یان ڕەخنەى سیاسى ئابووریى "ستەملێکراوان"ـە. لەڕاستیدا لە کۆمەڵگەى ئێستاى ئێمەدا کۆمەڵێک ڕەگەزى دیکەى ستەملێکراو هەن کە دووقات ستەملێکراون، دەتوانین ناویان بنێین "نەفرەتلێکراوان". ئەمانە بە شێوەیەکی زەروری دەبنە خاڵی دەرگیربوون و هەڵهاتن، دەبنە خاڵى گۆڕانکاریی و لەگەڵ هەر دەرکەوتن و گەڕانەوەیەکی ئەم ڕەگەزە سەرکوتکراو و چەپێنراو و پەراوێزخراوانەیشدا، گورزێکی گەورە لە بونیادە جێگر و چەقبەستووەکانی کۆمەڵگا دەوەشێنن و کەلێنێکی دەمکراوەی تێدا دروست دەکەن و بە پێچەوانەی ئەوەی کۆمەڵگا چاوەڕێی دەکات؛ لە جیاتی ئەوەی یەکبگرێتەوە و بچێتەوە یەک، بەردەوام بەرەو بەرفراوانبوون و هەڵدێرێکی خەرەندئاسا دەڕوات، تا دەگاتە ئاستێک، لە کۆتایدا کۆی بونیادە جێگیرەکان قوتدەدات و سەر لەنوێ دەیانکاتەوە بە کەرەستەی دروستبوون و بونیادنانەوەی دونیایەکی نوێ، دونیایەک کە چیتر ناکۆکی و دەرگیرییەکان تێیدا لە چەشنی ئەم ڕوداوانە نەبن و بە شێوازی دیکە و جۆری دیکە دەر بکەون.  

٤. لەنێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوادا

ئەگەر لە مێژووی ڕۆژئاوادا بیركردنەوەی میتافیزیكی لە ئەفڵاتونەوە سیستەماتیزە بووبێت و جیھان بەسەر دوالیزمێكی ناھەوسەنگدا دابەش بووبێت؛ واتە ئەسڵ و بنەڕەتی جیھان، لە جیھانێكی بەرز و سەنتەر و ڕەسەن و ئایدیاڵ "فۆڕمە باڵاكان" و جیھانێكی نزم و زڕ و ساختە و بچوك و بێنرخ "ژیانی ماتریاڵ و مادی" پێكھاتبێت و ھەمیشەش "فەزیلەت و حەقیقەتی ڕەھا" لەوەدا كورت بووبێتەوە، كە دەبێت جیھانی نزم و زەمینی خۆی لەسەر بونیادە بەرز و ئاسمانی و ئایدیاڵەكان بونیاد بنێت و بەبێ جیھانی بەرز و ئاسمانی؛ جیهانی نزم و ماتریاڵی مرۆڤەکان لە ھەر بەھا و نرخ و فەزیلەت و حەقیقەتێك داماڵدراو بێت و نرخێکی ئەوتۆی نەبێت، ئەوا لە دونیای ئێمە و مێژووی خۆرھەڵاتدا، ئەم دوالیزمانە دین و بونیادی خێڵەكی و كولتوریی، كە ئەمانیش ڕیشەی خۆیان لە ئاسمان و دین و پەرستگاو نەریتی کۆمەڵایەتی و مێنتاڵیتی خێڵەکی و مزگەوتەكانەوە وەردەگرن، دروستی دەكەن و فۆڕمی پێدەبەخشن. بەڵام ئەوەی لە ڕۆژئاوادا گرنگە و دەبێتە بەشێكی دانەبڕاو لە فیكر و بیركردنەوە و داواكاریی و ھەوێنی بزوتنەوە كۆمەڵایەتییەكان، ڕوبەڕووبونەوەی ئەم بونیادە میتافیزیكی و بەھا سەپێنراو و جێگیرانەیە كە فەلسەفەی كلاسیك و دواتر دێر و كەنیسە و ئەسقەف و قەشە و پیاوانی ئایینی و پاشا و لۆردە ستەمكارەكان نوێنەرایەتی دەكەن. گەر پۆلێنێكی خێرای تەقینەوەی ئەم ناكۆكییانە بكەین كە خۆرئاوا لە مێژووی خۆیدا ئەزموونی كردوون و بەدەر لە لایەنە نێگەتیڤەکانییان، وەرچەرخانی گەورەیان بۆ مرۆڤایەتی دەستەبەر كردووە، دەتوانین بڵێین ھەر لە شۆڕشی كۆپەرنیكۆسەوە كە دەبێتە وەرچەرخان لەبواری گەردونناسی و لەسەنتەرخستنی عەقڵییەتی كەنیسە و دەقی پیرۆز، تا دەگات بە شۆڕشی زانستی نیوتن و داھێنانی بنەما سروشتییەکانی بیرکاریی و دواتریش تەرجەمەكردنی ئینجیل و دەستپێكی ڕێنسانس و چاكسازیی دینی و دیاریكردنی وەزیفە و ڕۆڵی دین لە ژیانی ئینساندا و سەرھەڵدانی داروینیزم و لەدایكبونی تیۆری پەرەسەندن و بەگژدا چونەوە و لێدان لە ئەفسانەی خەلیقەتی ناو ئوستورە و دینەكان و پاشانیش سەرھەڵدانی ئینسایكلۆپیدیانووسەكان و شەپۆلى ڕۆشنگەرى و بەرپابوونی شۆڕشی فەڕەنسی و دەرکەوتنی ئەدیبێكی گەورەی وەك ماركیز دی ساد و ھەڵدانەوەی ماسك لەسەر ڕوخساری مرۆڤایەتی و تەقاندنەوەی غەریزە شەڕانگێزەکانی ئینسان و بەستنەوەی بە مومارەسکردنی پرەنسیپی چێژەوە لە ئینساندا و قوربانیدانی بە نزیکەی ٣٠ ساڵی تەمەنی خۆیی و بەسەربردنی ژیانی لە زینداندا، کە لە پێناو لێدانیدا لە بەھا جێگیرەكانی كۆمەڵگادا دوچاری دەبێت، تا دەگات بە لەدایكبونی ماركس و داهێنانی میتۆدی ماتریالیزمی مێژوویى و بەخشینەوەی مافی دروستكردنی کۆمەڵگایەکی بێ چین و یەکسان "کۆمۆنیزم" لەسەر زەوی بە خودی مرۆڤ و پاشان ڕاگەیاندنی مەرگی خودا لەلایەن نیتچە و زاڵكردنی ھێز و ئیرادەی مرۆڤ بەسەر عەقڵی حەشامات و مێگەلدا و كەشفی نائاگایی لەلایەن فرۆیدەوە و لێدانی لە عەقڵگەرایی و ئاگایی مرۆڤ و تا دەگات بە بەرگرییەكانی فۆكۆ لە شێتەكان و ھۆمۆسێكسواڵەکان و پەراوێزخراوەكانی كۆمەڵگا و لێدانەكانی درێدا لە لۆگۆسەنتەریزمی خۆرئاوایی و تێكشكاندنی باینەرییەكان" دوانەیی و دوالیزمەكان"و هەوڵەکانى ژیل دۆلۆز بۆ ستایشى فرەییەکان و پەرەدان بە هێڵەکانى هەڵهاتن ..ھتد. ئێمە بینەری شۆڕشێكی بەردەوامین لەدژی بونیاد و ھەژمونگەرایی حەقیقەتی موتڵەق و ڕەهای ناو مێژووی ژیان و شارستانیەتی خۆرئاوا. لەکاتێکدا زۆرینەی ئەو بەگژداچوونەوە و هەوڵانەی کە دراون هیچییان بە سانایی و سادە سەرپێنەخراون و کەسانی سەرمەشق و ڕچەشکێنەکان باجی گەورەیان بەخۆیان و ژیانیان لەو پێناوەدا داوە و زۆربەیان ڕووبەڕووی زیندانی کردن و سزادان و تەنانەت کوشتنیش بونەتەوە. بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە ئەوەیە کە دواجار توانیویانە درز بخەنە ناو بونیادە جێگیرەکانەوە و تێکیان بشکێنن و بە شێوازێکی دیکە بیر لە ژیانی مرۆڤ و ڕێکخستنی کۆمەڵگا و خودى ژیان بکەنەوە. هەڵبەت ئەمە بە ئیزافەی ئەوەی کە هیچ یەک لەم گۆڕانکارییانە بەناوی ڕزگاریی کۆتایی و فۆڕمێکی جێگیر و یەکپارچەی کۆمەڵگاوە خۆیان بەیان نەکردووە و ئەگەر مەیلێکی لەو شێوەیەش لە خەیاڵی بکەر و ئەنجامدەرەکانیاندا هەبوبێت، خراونەتە بەر هێرشی ڕەخنە و بەردەوام لە پرۆسەی پێداچوونەوە و چاکسازیدابوون و بە ئێستایشەوە ئەم ستایلە لە ژیانکردن لە ڕۆژئاوادا هەیە و درێژەی هەیە.  

٥. دژ بە قاڵبەکان

بەڵام لە بەرامبەردا و لە كۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتیدا،  كە سروشتێكی خێڵەكی و ئاینی و ناوكێكی ئۆنتۆلوژیی- ئوستورەیی ھەیە و لەسەری بونیادنراوە (هەڵبەت ئەمە بە لەبەرچاوگرتنی ئەو جیهانگیرییەی هێڵی تۆخی جیاوازی نێوان شەرق و غەربی کاڵ کردۆتەوە)، بەردەوام ستایلی ژیان سایە و سێبەری ژیانێكی باڵاتر و شكۆمەندانەترە، یان بە مانایەکی دیکە، ئەوەی فۆڕمی ژیان دادەڕێژێت لەو بونیادە قوڵانەوە دێن و بوون بە بەشێک لە ئەقڵییەتی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کوولتوریی دونیای ئێمە، کە خودی ئەم ژیانە باڵا و ناوازەیەش كە ژیانی مادی و ماتریاڵی مرۆڤەكان ناچار دەكات وەك سێبەری ئەو بەرجەستە ببن و قانون و ڕێسا و یاساكانی بنوێننەوە، باڵایەتی و شكۆمەندیی خۆی لە پێوەر و ستانداردەكانی ناو شەریعەتی ئاسمانی و حەرام و حەڵاڵی دینی و  ئەخلاقی مەئلوف و باوی كۆمەڵگاوە وەردەگرێت و وەك بەرگەھەوا دەوری ژیانی ئینسانەكان و ژیانی كۆمەڵایەتی پێدەدات و ھەر دەرچوون و تێپەڕاندنێكیش لەم ستاندارد و ستایلە بەرھەمھێنراوانەی خۆی، بە لەناوبردنی بەھا باڵا و پیرۆز و كۆمەڵایەتییەكان حیساب دەكات. ئەوانەیشی دەبنە ھۆكاری ئەم تابۆشكێنییانە وەك كەسانێكی تێکدەر و نەفرەتلێکراو باس دەکرێن و بەهۆی ئەوەی چوونەتە دەرەوەی بەرگەھەوای موقەدەسی بەھا باڵاكانەوە، مەحكومن  بە ڕەفزی کۆمەڵایەتی و دینیی و هەندێکجار دۆخەکە لە نەفرین تێدەپەڕێ و بکەرانی ئەم ئەکتە ڕادیکاڵانە تا سنوری لەناوبردن و کوشتن دەبرێن و براون. ئەوەی ئێستا ڕوودەدات بە پلەی ئیمتیاز دەرگیربوونی بونیادە جێگیر و موقەدەسەکانی دین و کۆمەڵگایە لەگەڵ ڕەگەزە چەپێنراو و سەرکوتکراوەکانی خۆیدا، وردە تەقینەوەی ئەو ناکۆکی و ئەنتاگۆنیزمانەیە کە لە نێوان مەیلی دین و کۆمەڵگا و کولتوردا بۆ داخران و دەستپێوەگرتنی بەها باڵاکانی ناو خەیاڵدانی خۆییان لەلایەک و لە لایەکی دیکەوە ئەو خواستە بەربڵاوەى بۆ ژیانێکى مۆدێرنانەى نماییشیى لەسەر شێوازى تەلەفزیۆنەکانى وەکو کورد ماکس و ئەڵقەى تورکى و مۆدێل و شاجوانەکان و کوڕانى بەرپرس هەیە (کە پتر کاتى خۆیان بە گەشت و ڕابواردنەوە بەسەر دەبەن و لەنێو سۆزانیخانە و مەلەوانگە و قورمارخانەکاندا دەبینرێت). لەم نێوانەدا ئەوەى گرنگە و ئەوەى وەک لێکەوتەى ئەمە دێتە دەرەوە، ڕەگەزە نا-هاوچەشن و نەسازاوەکانن، چالاکبوونى ئەو دیوە ڕادیکاڵەیە کە لەناو ڕۆحییەتی پەراوێزخراوان و نەفرەتلێکراواندا هەیە بۆ گوڕانکاریی و تێکشکاندنی ئەم بونیادانە. شانۆکەی کەلاریش یەکێکە لە لێکەوتەکانى ئەم دۆخى شڵەژان و هەژانە، بۆیە گەر لە ڕووى ئاستى هونەرییەوە چاوپۆشیى لێ بکەین، ئەوا بەرکەوتنێکى ڕەقى کۆمەڵیک گەنجى ڕادیکاڵ یان مەیلەو ڕادیکاڵ دەنوێنێتەوە؛ گەر پێشتر ئەم گەنجانە ستەملێکراو بووبن، ئەوا ئیدى لەمەبەدوا بیانەوێ و نەیانەوێ دەبنە نەفرەتلێکراویش. هەڵبەت ئەم شانۆیە ڕەنگە لە ئاستی کواڵیتی هونەریدا کەموکوڕیی هەبێت، بەڵام لە ئاستی پەیام و ناوەرۆکدا تەواو ڕەوا وهەقە، کارێکى ڕیشەیى کۆمەڵێک گەنجە بە کەرەستەى سادە و لە شوێنێکى کراوەى سووننەتیدا، کە ئەمە بۆ خۆى بوێرییە. هەروەها نیشانەى ئیرادەیەکى ڕابوون و ناڕەزایەتییە دژ بەو هەموو داخرانەی کە نەریتی خێڵەکی و گوتاری سەلەفیزم برەوی پێدەدات و دەیەوێت بیکاتە ستایلی ژیانکردن لە دونیای ئێمەدا. لێرەوە داکۆکی ئێمە بۆ شانۆکەی کەلار لە ئاستی پەیامە ڕادیکاڵ و بوێرانەکەیدایە و پشتیوانی هەر ئەکتێکی دیکەی ڕادیکاڵانەیشە کە هەڵگری پەیامی بەرەنگاریی و تەمای تێکشکاندنی ئەو گەمارۆ ئاسنینەی هەبێت کە دەیەوێت وەک دوافۆڕم و ئیمکانی ژیان خۆی تەڕح بکات و هەژموونی خۆی بسەپێنێت بەسەر ژیانی کۆمەڵایەتیماندا. بە بڕوای ئێمە کۆمەڵگاکەمان زیاتر لە هەر کاتێک پێویستی بە ڕادیکاڵزمێکە کە تێیدا ڕەگەزە سەرکوتکراو و نەفرەتلێکراوەکان ببنە سوبێکتى چالاک و بکەری گۆڕانکارییەکان، بتوانن داکۆکیى لە ستایلى دیکەى ژیان و جلپۆشین و بیرکردنەوە و پەیوەندیى مرۆڤەکان لەگەڵ یەکتردا بکەن، هەر وەک چۆن لە ڕژئاوا لە بواری شانۆدا ئەنتوان ئارتۆ و لە هونەردا ڕامبرانت و لە ئەدەبدا مارکیز دی ساد و لە فەلسەفەدا نیتچە و لە دەرونشیکاریدا فرۆید و خوێندکارەکانی کردییان، ئاواش کۆمەڵگای ئێمە پێویستی بە چەشنە گوتارێکی بەرەنگارانەى لەم چەشنانەیە تا لە ناکۆکی و ئەنتاگۆنیزمەکانەوە نا-هاوچەشنى و ڕەگەزە نەسازاوەکانى ناو کۆمەڵگا گەشە بکەن و مرۆڤەکان و ژیانی کۆمەڵایەتی و کولتوریمان لەو دۆخە جێگێر و چەقبەستووە ڕزگار بکات کە ڕۆژ بەڕۆژ زیاتر ڕەوایەتی بەخۆی دەدات و هەژموونی ئاسنینی خۆی دەسەپێنێت.  

گۆڕەپانى تەحریر

شۆڕشێک لە بەردەم هێرشى لۆمپەنەکاندا

هاوار محه‌مه‌د

ئەوەى لە مەیدانى تەحریرى بەغدادا زۆر گرنگە دوو خاڵە:

١- ڕێکخستنى دەستبەجێی و خۆڕسکى خەڵک و خۆبەسێتیى خزمەتگوزارییەکان، بە تایبەت لە بوارى پزیشکى و ئەمنی و ژینگەییەوە، بە جۆرێکى وا کە پێویستییەکى ئەوتۆیان بە دامەزراوە و کەرەستەکانى حکومەت نەبێت. ئەمە جگە لە دابینکردنى پێداویستییەکانى ڕۆژانە، وەکو خواردن و خواردنەوە، لەسەر بنەماى هاوکارى و هەرەوەزى، کە پۆلى پێچەوانەى خۆپەرستى و بەتایبەتکردنە.

٢- گۆڕین و دەستکاریکردنى فەزاى مەیدانەکە بۆ فەزایەکى ئازاد بە دوو مانا: لەلایەک، شێوازى کۆبوونەوە و مانەوە و هەڵدانى خێمەکان کە بۆ زۆرێک لە گەنجان بۆتە ماڵى دووەم، دروستکردنى خانەى گەڕۆک و کاتییە وەک نشینگەى سیاسى، واتە گەر بیشسووتێنرێت، دیسانیش دروست دەکرێتەوە، گەر لێرەیش نەبێ، لەوێ. لەلایەکیتر، نەخشکردنى دیوارەکان بە گرافیت و دروشمەکان گرنگییەکەى لەوە زیاترە کە تەنیا پەیامى ڕوون و ڕۆشنى سیاسى بێت؛ ئەوەى لەمە گرنگترە ئەوەیە نەخشاندنى دیوارەکان بە گرافیت، داگیرکردنى مەساحەیە لە ڕیکلام لە چەقى پایتەختدا. شارەکان هەتابێ زیاتر دەبنە بازاڕ، دەبنە دیوار و شاشە بۆ ڕیکلامى کاڵا و بازرگانى، یانیش ڕیکلامى سیاسى. گرافیت دژ بەم ڕیکلامیزەکردنەى ڕووکارەکانى شارە، ئازادکرنى ڕووبەرە لە بازاڕى سەرمایەداریى، خستنەگەڕى دیوار و شاشەیە بۆ ئەکتێکى گشتیى دەرە قازانج، بەمەیش ڕاستەوخۆ سیاسى دەکەوێتەوە.

بەشبەحاڵى خۆم، هەر لە سەرەتاوە، بوونى موقتە سەدرم لەم مەیدانەدا وەک مەترسى دەهاتە بەرچاو، مەترسى پاراستنى مەزهەب لە ناوەندێکدا کە بڕیارە بۆ گەڕانەوەى شکۆى وڵات و لایەنیکەمى عەدالەت دژ بە مەزهەب بوەستێتەوە. لایەنگرانى موقتەدا ڕێژەیەکى کەمى خەڵکى ناڕازیى مەیدانەکە نەبوون، هەمیشەیش فێڵەکە ئەوەیە یان سەرکردایەتیى بزووتنەوەکە بکەیت، یان لە ناکاو لایەنگرانت بکشێنییەوە بۆ ئەوەى تایەکى سەنگ و چەندێتى خۆپیشاندەران لەدەست بچێت، بەم جۆرە ورەى نیوەکەى دیکە بڕوخێت، ئیدى بە ئارامى هەموو شتێک دادەمرکێتەوە. ئەم فێڵە تازە نییە و هەمیشەیش چاوەڕوانکراوە. ئەمە ڕوویدا و خۆشبەختانە مەیدانى تەحریر نەڕووخا، تەنانەت گەر چۆڵیش ببێت، هێشتا ئەوەى کە ئیرادەى دەرچوون لە هەموو نوێنەرەکانى مەزهەبى سەر بە دەوڵەتانى ترى مەزهەبیى هەیە، بۆ خۆى خاڵێکى وەرچەرخانە. وێڕاى ئەمەیش، هێشتا مەیدانى تەحریر ڕووبەرى خەباتێکى پاکژ و پوخت نییە؛ ئەو خەڵکەى لەوێدا کۆدەبنەوە هێشتایش بە تەواوەتى خۆیان لە زۆر ڕەگەزى مەزهەبى و ناسیۆنالیستى دانەماڵیوە. جگە لە گرێى سایکۆلۆژى و غەریزەى ترسناک (کە هەمیشە و لە هەموو جێیەکدا هەن)، هێشتایش "عەلى" و "حسێن" بایى ئەوە ڕێزلێگیراون کە لە دوایین سنووردا شیعەگەریى پێ زاڵ بکرێت بەسەر خواستى نەتەوەییدا، ئەمە نوکتەیەکە لەسەر ئەتەیستە شیعەکان؛ گەر ئەوان بڕوایان بە خودى خودا و نێردراوەکەیشى نەبێت، ئەوا وەک دەڵێن "عەلى شتێکى دیکەیە". بێجگە لە عەلى "عێراق"ـیش گەر بخرێتەوە نێو گوتارى عێراقچێتییەوە، ئەویش هەر شتێکى دیکەى دیکەیە. بێگومان گەڕانەوەى سەروەریى بۆ عێراق وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ هەم مافێکى ڕەواى نێودەوڵەتییە و هەمیش داواکارییەکى ڕەواى نەتەوەییە. بەڵام عێراق خۆى چییە؟ وەک 'دەوڵەت'ـێکى دروستکراوى دواى دابەشکردنى سنوورى دواى جەنگى جیهانى یەکەم، هەر لە سەردەمى ئینتیدابەوە تاوەکو ئێستا سەقامگیر و یەکپارچە نەبووە، هەوڵەکانى ئایدیۆلۆژیاى عروبە و بەعس، تەنیا تەقەلاى ستەمکارانە بوون بۆ یەکخستنى ئەو سنوور و کولتوورانەى کە یەکناخرێت. عێراق خۆى فرەییە و کۆمەڵێک پارچەى نەسازاو، مۆزاییکێک کە هیچ کات ڕەنگەکانى ناتوانن بە ئاشتى بژین و هەمیشە پارچەکانى لەگەڵ یەکتردا لە جەنگدا بوون. وێراى ئەمە، گەشەى خێراى سەرمایەى نەوتى و نیمچە مافیایى لە دواى ڕوخانى بەعس، ئەم نەسازانەى قووڵتر کردەوە، چونکە بەرژەوەندیى دەستەگەریى، سەرجەم ناکۆکییەکانى دیکەیشى داڕشتەوە. بەم جۆرە دەوڵەت بوو بە سەکۆى ڕێکخستنى بە ئاستەمى سێکتاریزم و ململانێى دزەکان، پەلەمانیش بە دەزگاى ڕەوایەتیدان.

دواى ئەوەى موقتەدا لە ساحەکە چووە دەرەوە، وەک چاوەڕوان دەکرا وەختى چالاکیى لۆمپەنەکان دەستى پێکرد. عێراق بە هەرێمى کوردستانیشەوە، دەوڵەتێکى دام و دەزگایى و نییە، هەر خوێندنەوەیەکى لەم جۆرەیش تەنیا سەرلێشێوان دروست دەکات. سوپاى عێراق (گەر ماوەیەکى سەرەتاى کۆماری لێ دەربکەین) هیچ کات سوپایەکى نیشتمانى و دامەزراوەیى نەبووە، بۆیە هیچ کاتیش دژ بە لۆژیکى لۆمپەنیزم نەجووڵاوەتەوە، بە پێچەوانەوە ئاکارى شەقاوەیى لە ڕووبەڕیکى فۆڕماڵدا بەرهەمهێناوەتەوە. هەڵەیە گەر وا تێبگەین لە وڵاتانى ئێمەماناندا ئەو هێزەى سەرکوت دەکات "پۆلیس"ـى دەوڵەتە. پۆلیسەکان لە هەموو شوێنێک هەن، بەڵام تەنیا وەک پۆلیسى فۆڕماڵ نا. پۆلیس خۆى دەبێت بە لۆمپەن و چالاکییەکانیشى لەگەڵ چالاکیى شەقاوەدا تەماهى دەکەن، ئیدى تەنیا مەگەر بە جلوبەرگ و یونیفۆرمدا پۆلیس لە شەقاوە جیا بکەینەوە. لۆمپەنەکانیش بە دەورى کەسایەتى و هێز و گروپە جیاجیاکانەوەن، گروپە جیاجیاکانیش هەر یەکەیان بە جۆرى جیاواز سەریان بە دەوڵەتانى دراوسێوەیە و فەرمانبەرى پرۆژەکانى ئەوانن. ئیدى سوپاى نیشتمانى لەبەرامبەر گروپگەلى شەقاوەدا پاشەکشە دەکات و خەڵکیش هیچ هێزێکى دیاریکراو وەک پارێزەرى خۆیان و خاک و وڵات نابینن. ئەمە بە گشتى وێنەى عێراقێکە کە (بە هەرێمەکەى خۆیشمانەوە) تا بینەقاقاى لە گەندەڵى، چەتەگەریى، لۆمپەنیزم، ئیسلامیزم (شیعە، سووننە، سەلەفییەت، ئیسلامى سیاسی) هاتووە.

مەلا، پیاوى ئایینى، مەزهەب لە وڵاتانى ئێمەمانان هەرگیز شۆڕشگێڕ نین و نابن، تەنانەت ئەگەر سەرکردایەتیى شۆڕشێکیش بکەن. شۆڕشێک نابێتە شۆڕش تاوەکو دەرگا و دیوارى نێوان ڕەگەزەکان، ڕەنگەکان، نەتەوەکان، نەشکێنێت و پیرۆزییەکان هەر هەموو لە پیرۆزیى نەخات، تاوەکو نەریت و شەرع و ئادابى کۆمەڵایەتیى فڕێ نەدات. شکاندنى ئەم دیوارانەیش بە ماناى نکوڵیکردن لە شوناسەکان و تواندنەوەى هەمووان نییە لە یەک ڕەنگدا، بەڵکو قبوڵکردنى ئاسایى شوناسەکان و جیاوازییەکانە و خستنەگەڕییەتى لە کارى هاوبەشى هەمەجۆر و صیرورەى جیاجیادا. شۆڕش لایەنیکەم دەبێت دژ بە دوو شتى نیمچە پارادۆکسیکاڵ بێت و لە ستراتیژدا هەرگیز پەنایان بۆ نەبات:

١_ لەوە تێبگات کە ئیشى شۆڕش یونیفۆرمکردن نییە، ئەمە پتر ئیشى دەوڵەت و ڕێکخستنە فەرمییەکانە؛ هەر شۆڕشێک بیەوێ یونیفۆرم دروست بکات، ئەوا تەنیا دەوڵەت بەرهەم دەهێنێتەوە.

٢_ شۆڕش دژ بە جوداکردنەوەى ڕەگەزەکان و هەڵاواردنەکان بێت، بۆ نموونە لەنێوان ژن و پیاو، نێر و مێ، کورد و عەرەب، شیعە و سووننە، خوێندکار و کرێکار وهتد. بە ئەستەم شۆڕشێک هەیە بتوانێت ئەم هاوسەنگییە ڕابگرێت، کە پێموایە خودى جەوهەرى شۆڕش پێکدێنن.

فتواکەى موقتە سەدر بۆ جیاکردنەوەى نێر و مێ، بە زنجیرەیەک خۆپیشاندانى ئازایانەى ژنانى عێراق، بە دروشمى هۆشیارانە وەڵام درایەوە. خەڵکى عێراق لە دواى بەردەوامیى ئیرادەیان لە مەیدانى تەحریر و شارەکانى تردا، ماتەوزەى ئەوەى تیایە بە ئاراستەى سەرپێچیى ئەحکام و فتواکان هەنگاو بنێن (لە هەرێم بە پێچەوانەوە، خەڵک لەگەڵ فتواکاندا ڕێدەکەن) گەر ئەم ویستە پەرەى پێ بدرێت، ئیدى عەلییش شتێکى دیکە نابێت. "تێشکان" یان "تێشکاندن"ـى ئەم ویستە مەترسیدارە، چونکە شکانى هەر ویستێکى لەم جۆرە واتاى هەڵکشانى زیاترى فاشیزم و سێکسیزم، مەزهەب و سەرمایەدارانى نەوتە.