كاری فیكر

گفتوگۆ لەگەڵ كلۆد لیڤی شتراوس

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

-       دەمەوێت پرسیارێكی ئاسانت لێ بكەم: ئەفسانە چییە؟      

شتراوس: بە پێچەوانەوە، ئەم پرسیارە بەهیچ جۆرێ ئاسان نییە. چونكە دەكرێت بە گەلێ ڕێگا وەڵام بدرێتەوە. ئەگەر پرسیار لە هیندۆ-ئەمریكییەك بكەیت ئاوەها وەڵامت دەداتەوە: ئەفسانە هى سەردەمێکى دێرینە، سەردەمێك كە هێشتا جیاوازی لەنێوان ئاژەڵ و مرۆڤدا نەبوو. من پێموایە ئەم پێناسەیە زۆر قووڵە. دۆخێكی مرۆیی كە لەسەر زەمین لەگەڵ جۆرە زیندەوەرەکانى تردا بژیێت و چێژیان لەگەڵ دابەش بكات، بە بێ ئەوەی بتوانێت لەگەڵیاندا بکەوێتە پەیوەندیگریی و بەردەوام بێت، دۆخێكی تراژیدییە و بەزاندنى هەستەكان و فیكرە، ئەمە وێڕای ئەو دەریا مورەكەبەی كە میراتی یەهودی-مەسیحی بەسەریدا باراندوویەتی تاوەكو ئەم دۆخە ]ناونشینەى مرۆڤ و گیانەوەران[ى پێ دابپۆشێت. لەو پێناسەی پێشووەوە وا تێدەگەین ئەفسانەكان ئەوە ڕەت دەكەنەوە ئەم نەنگی و كەموكورتییە لە خەلیقەتدا ڕەسەن و بنچینەیی بێت، بەڵام بە پێی ئەم پێناسەیەبێ دەركەوتنی ئەم كەموكوڕییە ڕووداوێكی تاقانە و بنەڕەتییە بۆ هەلومەرجی مرۆیی و نوقسانییەكانی.

دەكرێت لە جێى دیكەشدا بەدوای پێناسەی ئەفسانەدا بگەڕێین، بۆ نموونە لێكدژییەکەى لەگەڵ فۆڕمەكانی تری میراتی زارەكی: سەرگوزەشتە، چیرۆک و حیكایەتەكان... بەڵام ئەم جیاكارییانە هەرگیز پەتی ]و گشتى[ نین. ڕەنگە ئەم فۆڕمانە لە كولتوورە جیاوازەكاندا هەمان ڕۆڵیان نەبێت، بەڵام خۆ بەرهەمی خودی فیكرن و هیچ شیكارییەكیش ناتوانێت ڕێگربێت لەبەردەم سوودوەرگرتن لە هەموویان. ئەم فیكرە پشت بە چی دەبەستێت؟ بە پێچەوانەی میتۆدی دیكارتییەوە، ئەوە ڕەت دەكاتەوە كە وەڵامە سەختەكە پارچەپارچە بكەین، بۆیە هەرگیز وەڵامێكی بەشەكی و ناتەواوی قبوڵ نییە و، خۆی لەو تەفسیرانە دەئاڵێنێت كە گشتێتی دیاردەكان دەگرێتەوە.

تایبەتمەندی سەرەكی ئەفسانە ئەوەیە وەختێ بە پرسێکەوە دەگیرسێتەوە، لەڕێگەی هاوشێوەكردنی لەگەڵ پرسگەلێكی دیكەدا كە لەسەر ئاستی تر خراونەتە ڕوو، بیری لێ دەكاتەوە: گەردوونی، فیزیایی، ئەخلاقی، یاسایی، مافداری، كۆمەڵایەتی..هتد.. هەموو ئەمانەیش پێكەوە لەبەرچاو دەگرێت.

-       هەر ئەمەیشە تەفسیری گەمەی لێكئاڵانەكان دەكات كە باست كردووە.

شتراوس: ئەوەی ئەفسانەیەك بە زمان دەیڵێت وا دەردەكەوێت تایبەتە بە كایەیەكی دیاریكراو، ئەم كایە بەهەموو ئەو كایانەی تردا پەخش دەبێتەوە كە دەشێت تێیاندا كۆمەڵە پرسێك بە هەمان فۆڕمی ڕواڵەتیی بخرێنە ڕوو و باس بكرێن.

-       ئەمە ئەو شتەیە كە لە كۆتایی "گڵێنەكاری پەرۆش"دا ڕەخنەی فرۆیدی پێ دەكەیت: هەموو سەرنجەکانی ئەو لە كۆدی سێكسیدا قەتیس بووە.

شتراوس: دەتوانین تا ناكۆتا ڕەخنە لە فرۆید بگرین: دەقەكانی هەندێ كات تەمومژاوی و لێكدژن. بەڵام گومانی تیا نییە كە پێگەیەكی بنەڕەتیى داوە بە كۆدە سێكسییەكان.

-       وێڕاى ئەوەیش لەو ئەفسانانەدا كە ئەو شیكارییان دەكات، ئامادەیی گشتی سێكس و ئەو توندوتیژییەی كە هەمیشە هاوڕێیەتی و لەگەڵیدایە، وەك هەورەبروسكە لێمان دەدات.

شتراوس: چونكە ئەم لایەنە پانتاییەكی بەرفراوانی لە نەزمی بەهاكانمان و ژیانی كۆمەڵایەتیمان داگیر كردووە. جگە لەمەیش سەرنجی ئەوەی داوە كە ئەفسانە هەرگیز مەسەلەی پەیوەست بە سێكسی لەخۆیدا و بۆ خۆی، دابڕاو لە هەموو شتەكانی تر، تاوتوێ نەكردووە. بەڵكو هەر ئەوەندەی ویستووە دەری بخات ئەم مەسەلەیە لە ڕووی فۆڕمەوە هاوشێوەی كۆمەڵە مەسەلەیەكی دیكەیە كە مرۆڤ لەبارەی تەنە ئاسمانییەكان، بەدوایەكداهاتنی شەو و ڕۆژ، بەدوایەكداهاتنی وەرزەكان، ڕێكخستنی كۆمەڵایەتی و پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان گروپ و كۆمەڵە دراوسێكان.. خستوونیە ڕوو. كاتێك فیكری ئەفسانەیی بە پرسێكی تایبەتەوە خەریک دەبێ، لەگەڵ كۆمەڵە پرسێكی دیكەدا باسی دەكات و هاوکاتیش چەندین كۆد بەكاردەهێنێت.

-       ئەمە شرۆڤەیەكە لەڕێگەی پرسە بەدوایەكداهاتووەكانەوە.

شتراوس: هەڵبەت، بە بێ ئەوەی هەرگیز هیچیان شیكار بكرێن. لێكچوون لەنێوان ئەم هەموو پرسەدا تووشى ئەو تەوەهومەمان دەکات كە دەتوانین شیكارییان بكەین، ئەمەیش کاتێ پێمانوابێت ئەگەر تێبینیكردن و وردبوونەوە لە حاڵەتێك سەخت و ئەستەم بێت، ئەوا وردبوونەوە لە حاڵەتەكانی تر سەخت نییە، یان لایەنیكەم بەهەمان ئەو ڕادە سەخت و ئەستەم نییە. ئێمە زۆر بە كەمی بەم ڕێگایە ئەرگومێنت دەخەینە ڕوو و شتێكی پێ دەسەلمێنین، كاتێك دەمانەوێت شرۆڤەی شتێك بكەین دەڵێین: "هەروەك لە..." یان "ئەمە وەكو...." ئەمە تەمبەڵییە لە ئێمەدا، بەڵام فیكری ئەفسانەیی ئەم ڕێگەیە بەشێوەیەكی چاوكراوە  و سیستەماتیك بەكاردەهێنێت، تا ئەو ڕادەیەی كە جێگای بەڵگەی سەلماندن دەگرێتەوە...

-       پرسیارێكی دیكەی ئاسان: ئەفسانە بە كەڵكی چی دێت؟ بۆچی باشە؟

شتراوس: بۆ ئەوە باشە شرۆڤەی ئەوە بكات كە بۆچی شتەكان، وەك ئەوەی هەبوون، هەر لە سەرەتاوە لێك جیاواز بوون و بەم شێوەیە هەن؛ بۆچی نەدەكرا ببنە شتێكی تر و بەشێوەیەكی تر هەبن. چونكە –ورد قسە بکەین- ئەگەر گۆڕانكاریی لە كایەیەكدا بكەیت هەموو نەزمی جیهان هەڵدەگەڕێتەوە، لەبەرئەوەى كایەكان هاوشێوەن.

-       ئەفسانە چۆن پەیدا دەبێت؟ خۆ دەبێت كەسێك بۆ یەكەمجار وتبێتی!

شتراوس: بە دڵنیاییەوە، بەڵام ئەگەر پێتوابێت كە دێرینە‌ناسەكان Paleontologists بنەڕەتی مرۆیی هەتابێ زیاتر بەرەو دواوە دەگەڕێننەوە، ئەوا تۆیش هاوڕای من دەبیت كە وەڵامدانەوەی پرسیارەكەت هەرگیز ئاسان نییە. ڕەنگە پێشینانی مرۆڤ –ملیۆنێك یان دوو ملیۆن ساڵ لەمەوبەر- زمانێكی گۆكردنیان هەبووبێت، هیچ شتێكیش ئەو ئەگەرە دوورناخاتەوە كە ئەوان ئەفسانەیان گێڕابێتەوە. ئەم ئەفسانانە بە درێژایی سەردەمەكان گوازراونەتەوە و گۆڕاون، هەندێكیان لەنێوچوون و هەندێكی تریان بوونەتە مایەی پەیدابوونی ئەفسانەی دیكە. لە چ هەلومەرجێكدا؟ دەشێت شتێك بووبێت وەك بەكتریا، هەرگیز نایبینین و بەڵام پەیدایش دەبێت و دەڕوێت! داهێنانی تاكەكەسی بە تەنیا ناتوانێ ئەفسانە بئافرێنێت. بەڵكو دەبێت بەهۆی كیمیایەكی شاراوە و نەبینراوەوە بگۆڕدرێت و دەوڵەمەند بكرێت و گروپێكی كۆمەڵایەتی بینوێننەوە، چونكە ئەمە لەگەڵ پێویستییە فیكری و ئەخلاقییەكانیاندا گونجاو و سازگار کەوتۆتەوە. چیرۆكەكان لە گەرووی تاكەكان دێنە دەرەوە، هەندێكیان سەركەوتوو دەبن و هەندێكی تریان شكست دێنن..

پرسی بنەڕەتی ئەفسانە لە پرسی بنەڕەتی زمان دەچێت، كە كۆمەڵەی زمانناسانی پاریس بەوپەڕی ڕێزەوە چیتر لێكۆڵینەوەی لێ ناكات و نایخاتە قسە و باسەوە، چونكە وەڵامەكان تەنیا دەشێت مەزەندەكراو بن و هیچیتر. ڕەنگە وەڵامی ئەم پرسیارە لە فیزیۆلۆژیای دەمارناسیی مێشكەوە وەڵام بدرێتەوە، كەچی هیچ وەختێ لە ئێتنۆلۆژیا و زمانناسییەوە وەڵام نادرێتەوە. بەڵام دەرهەق بە وێنا ئەفسانەییەكان، وەڵامدانەوەی پرسی بنەڕەتەكەی هەمان ئەو بایەخەی نییە كە توێژینەوەی ئەو هەڵوێستە فیكرییانە هەیەتی وا خەڵكی بەرامبەر ئەفسانەكانیان دەیگرنەبەر. ئەم ئەفسانانە بە جۆرى جیاواز گێردراونەتەوە. بەڵام ناكرێت یەكێك لەم ئەفسانانە هەڵبژێرین یان ڕەخنەیان لێ بگرین یان بڕیاڕی ئەوە بدەین كه تەنیا یەكێكیان ڕاستە و لەوانی تر دروستترە: بەڵكو هاوزەمەن و پێكەوە قبوڵ دەكرێن، بە بێ ئەوەی جیاوازییەكانیان ئاڵۆزی و شێواندنێك دروست بكەن. چەندین لێكۆڵینەوە لە پنتە جیاوازەكانی جیهاندا ئەنجام دراون كە جەخت لەسەر گشتێتی ئەم هەڵوێستە فیكرییە دەكەنەوە. پێویستە لە نزیكەوە توێژینەوە لەم هەڵوێستە بكەین و، بەراوردی بكەین بە هەڵوێستی خۆمان بەرامبەر مێژوو، كە لە كۆمەڵگاكانماندا و لەنێو یەك كۆمەڵگایشدا جۆراوجۆر دەگێردرێتەوە، بگرە جاروبار جیاوازیى گێرانەوەکان تا ڕادەى دژیەكیش دەڕۆن.

-       كەواتە، بەلای تۆوە ئەفسانە كۆی گێڕانەوە هەمەجۆرەکان و گێرانەوە جیاوازەكانییەتی. ئەی هەوڵت نەداوە بۆ دیاریكردنی گێرانەوە بنەڕەتی و ئۆرگیناڵییەكەی؟

شتراوس: هیچ گێڕانەوەیەكی "باش" بوونی نییە، هیچ فۆڕمێكی بنەڕەتی و دەستپێك یان ئۆرگیناڵی ئەفسانە بوونی نییە. دەبێت هەموو گێرانەوەكان بە جددی وەربگرین.

-       لە كۆتایی "گڵێنەكاری پەرۆش"ـدا نووسیوتە ئەفسانە "ئاوێنەی گەورەكەر"ی ڕێگای هەمیشەیی ئێمەیە بۆ بیركردنەوە. ئایا ئەمە ئەو كێشەیە كە لە كۆی ئەو زنجیرە كتێبەدا ڕایكێشاویت و بەدواداچوونت بۆ كردووە؟

شتراوس: ئەمە هەمان كات كێشەی "بونیادی سەرەتایى خزمایەتی"ـیشە، ئەمە جگە لەوەی كە واقیعە ئاینییەكانى "ئەفسانەناسی" لە "بونیاد"دا جێگای واقیعە سۆسیۆلۆژییەكان دەگرنەوە، بەڵام پرسیارەكە‌ نەگۆڕاوە: بەو گرێكوێرانەوە کە لە مومارەسە كۆمەڵایەتییەكان یان بۆچوونە ئاینییەكاندا هەن، ئایا هێشتایش دەتوانین بەدوای تەفسیر و لێكدانەوە بەشەكییە جیاوازەكاندا، بە پێی هەر حاڵەت و دۆخێك، بگەڕێین؟ یان وا باشترە هەوڵی دەرخستنی سیستەمە گشتییە شاراوەكەی و بونیادە قووڵەكەی بدەین بەهۆی شرۆڤەكردنی هەموو ئەم هەمەجۆرییە دیارانەوە و، لێكترازانیان و لێكجیاكردنەوەیان ڕەت بكەینەوە؟ هەروەك ئەوەی "بونیادەكان" و "ئەفسانەكان" كتومت لە كایە جیاوازەكاندا هەمان پرس دەخەنەڕوو و بە دوو ڕێڕەوی هاوشێوەیشدا دەڕۆن.

-       بەڵام ئەم گوزارشتە "ئاوێنەی گەورەكەر" پێویستی بە لەسەر وەستانە.

شتراوس: لە هەموو ئەو شتانەدا كە لەبارەی میتۆلۆژیاوە نووسیومە، ویستوومە ئەوە دەربخەم مەحاڵە بگەینە واتای كۆتایی، یان دوایین واتا. ئایا ئەمە هەمان ئەو شتە نییە كە لە ژیاندا ڕوودەدات؟ ئەو دەلالەتەی كە ئەفسانەیەك دەتوانێت بە من و ئەوانەیشی بدات كە لە ساتێكدا و لە دۆخێكی دیاریكراودا دەیگێڕنەوە یان دەیبیستن، تەنیا لە پەیوەندیدا بە دەلالەتەكانی ترەوە بوونی هەیە كە ئەفسانە دەتوانێت لە سات و دۆخێكی دیكەدا، بە گێڕەرەوەكان و بیسەرەكانی دیكەی بیبەخشێت.

ئەفسانە تۆڕێك دادەمەزرێنێت كە دەكرێت تەنیا لەڕێگەی ڕێساكانی بونیادەكەیەوە پێناسەی بكەین. ئەم تۆرە ڕێ دەدات واتای لێوە دەربكێشین، نەك بۆ ئەفسانە خۆی، بەڵكو بۆ هەموو شتەكانی تریش: وێنەی جیهان، كۆمەڵگە، مێژووی كپكراو لەژێر سنووری ئاگاییدا، لەگەڵ ئەو پرسیارانەدا كە مرۆڤ لەبارەیەوە دەیانخاتە ڕوو؛ ئینجا ئەو قاڵب و چوارچێوەیەی كە ئەفسانە پێشكەشمانی دەكات وا دەكات لە یەك گشتی پێكەوەبەستراودا كۆیان بكەینەوە. ئەم ڕۆڵەی كە دەدرێتە پاڵ ئەفسانە هاوشێوەی ئەو ڕۆڵەیە كە بۆدلێر دەیداتە پاڵ مۆسیقا. بۆدلێر كە باس لە سەرەتا و دەسپێكی Lohengrin دەكات، لەڕێگەی نموونەوە ئەوە پیشان دەدات كە هەموو سوبێكتێكی تاكەكەسی لە بەرهەمەكەدا ناوەڕۆكێكی جیاواز دەبینێت. ئەگەرچی هەموو ئەم ناوەڕۆكانە دەگەڕێنەوە بۆ ژمارەیەكی كەم لە پارچە جێگیرەكان[1]  .

كاتێك بەشێوەیەكی گشتی دەپرسین وشەی "دەلالەت لە... دەكات" واتای چییە، دەبینین هەمیشە واتای ئەوەیە کە لە كایەیەكی تردا هاوتایەكی فۆڕماڵ بۆ ئەو واتایە بدۆزینەوە كە بەدوایدا دەگەڕێین. موعجەم و فەرهەنگ (قاموس) هیچ نییە جگە لە دەرخستنی ئەم بازنە لۆژیكییە. پێدانی دەلەلات بە وشەیەك، بەهۆی وشەكانی ترەوەیە كە خۆیشیان پێویستیان بەوەیە بە وشەكانی تر پێناسە بكرێن و ئیدی بەم جۆرە. ئیتر، وێڕای هەوڵی بێوچانی دانەری قاموس و موعجەمەكان بۆ وەلانانی پێناسە بازنەییەكان، كەچی لایەنیكەم لە ڕووی تیۆرییەوە، دەگەڕێینەوە بۆ سەرەتا.

ئێمە پێمانوایە كاتێك لە نێو كایە سیمیۆلۆژییەكانی دیكەدا بتوانین هاوتا زۆر و فرە جۆرەكانی وشەیەك یان ئایدیایەكدا بدۆزینەوە، مانای وایە واتای وشەكە یان ئایدیاكەمان دەرخستووە. دەلالەت هیچ نییە جگە لەم بەیەكگەیاندنە. ئەمە هەم بۆ وێنەكان و هەم بۆ وشەكانیش ڕاستە. چونكە ئەفسانە وێنەكان و ڕووداوەكان –كە بابەتی گەورەن- بەكاردەهێنێت، ئەفسانە ئەم دیاردەیە بە ڕوونییەكی زیاتر و بە چڕوپڕتر دەنوێنێتەوە، بەڵام مەرج و پێشمەرجی زۆر گشتی كاری فیكریش ئاوەژوو دەكاتەوە.

سەرچاوە:

كلود لیڤی شتراوس: من قریب و من بعید (الدوائر الباردة)، حوارات مع دییە اریبون، ترجمة: مازن م. حمدان، دار كنعان للدراسات و النشر و التوزیع، دمشق، الطبعة الأولى، 2000، ص221-225.    

---

[1]  شارل بودلیر "ریشار فاغنر و تانهاور فی باریس" في اڵاعمال الكاملة، باریس، بلیاد، ص1211-1214.

ده‌رباره‌ی ئه‌ده‌ب

گفتوگۆ له‌گه‌ڵ كلۆد لیڤی شتراوس

وەرگێڕانى: هاوار محه‌مه‌د

-        بە خوێندنه‌وەی ئه‌و ده‌قانه‌دا كه‌ بۆ ئه‌ده‌بت ته‌رخانكردوون، ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ تۆ دووریت له‌ ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی بونیادگه‌رییانه‌، وایە؟

-         من دوورم له‌و جۆرە ڕه‌خنه‌یه‌ی كه‌ وا خۆى دێتە بەرچاو گوایه‌ بونیادگه‌رییانه‌یه‌ و وشه‌ی "بونیاد" هه‌ر له‌خۆیه‌وه‌ به‌كارده‌هێنێت و »ده‌یلكێنێت به‌ هه‌موو جۆره‌ كاڵایه‌كه‌وه‌«. هه‌سته‌كه‌م من بوومه‌ته‌ قوربانیی ته‌ڵه‌كه‌بازییه‌كی فیكری، ئەویش كاتێك داواكرا به‌رهه‌مه‌ ئاستنزمه‌كان بخرێنه‌ ڕیزی به‌رهه‌مه‌ نایابه‌كانه‌وه‌ له‌ ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنیان وه‌ك بابه‌تی توێژینه‌وه‌، ئه‌مه‌ ئه‌و شته‌یه‌ كه‌ زۆرجار ڕووده‌دات (ده‌ره‌تانی تێپه‌ڕین له‌ به‌رهه‌مه‌ نایابه‌كاندایه‌). ئه‌مه‌ی كه‌ وه‌ك بونیادگه‌ری جاڕی خۆی ده‌دات له‌ واقیعدا هیچ نییه‌ جگه‌ له‌ پاساوی ئاستنزمی. له‌ "كۆتایی" مرۆڤی ڕووتدا ئه‌مه‌م ئاشكرا وتووه‌. 

-        باوه‌ڕت به‌ پلەبەندیى هیرارشیى به‌رهه‌مه‌كان هه‌یه‌؟

-         ئه‌گه‌ر بمه‌وێ شیكارییه‌كی بونیادگه‌رانه‌ بۆ به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی بكه‌م ئه‌وا شیعره‌كانی بۆدلێر هه‌ڵده‌بژێرم نه‌ك قسه‌ی ستران‌نووسان.

-        ئه‌مه‌ زۆر قه‌شمه‌رییانه‌یه‌، نامه‌یه‌كی چكۆله‌ی ته‌نزئامێز به‌ هاندەرى بزووتنه‌وه‌یه‌كت داده‌نێت كه‌ كار بۆ سڕینه‌وه‌ى هیرارشییه‌تی نێو به‌رهه‌مه‌ كولتوورییه‌كان ده‌كات^[1].

-         ئه‌م كتێبه‌م نه‌خوێندۆته‌وه‌ و هیچیشی لێ نازانم، ته‌نیا له‌ ڕۆژنامه‌كانه‌وه‌ هه‌ندێ شتم له‌سه‌ر بینیووه‌.

-        به‌ڵام بۆچوونت چییه‌ لەسەر ئه‌وه‌ی كه‌ تۆ به‌وه‌ تۆمه‌تبار ده‌كرێیت، به‌هۆی ده‌قه‌كانته‌وه‌ ده‌رباره‌ی رێژه‌گه‌رایی كولتووری، به‌شداریت له‌ سڕینه‌وه‌ی هیرارشییه‌ته‌كاندا؟

-         ده‌بێت دوو واتای وشه‌ی كولتوور تێكه‌ڵی یه‌كتر نه‌كه‌ین. كولتوور له‌ واتا گشتییه‌كه‌یدا واتای زۆركردنی ڕۆشناییه‌ بۆ حوكمدان و سه‌لیقه‌. به‌ڵام له‌ زمانی ته‌كنیكیی ئه‌نترۆپۆلۆژیسته‌كاندا واتایه‌كی تری هه‌یه‌. به‌پێی پێناسه‌ كلاسیكییه‌كه‌ی تایله‌ر، كه‌ بۆ ئیمه‌ گرنگییه‌كی زۆری هه‌یه‌ و به‌م هۆیه‌وه‌ ئاماژه‌ی پێده‌ده‌م، »كولتوور بریتییه‌ له‌و مه‌عریفه‌ و بیروباوه‌ڕ و هونه‌ر و ئه‌خلاق و یاسا و نه‌ریت و هه‌موو ئه‌و توانا و عاده‌تانه‌ی تر، كه‌ مرۆڤ وه‌ك ئه‌ندامێك له‌ كۆمه‌ڵگادا وه‌ری ده‌گرێت«. كولتوور –به‌ واتای دووه‌می- واتای ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌موو شتێك بابه‌تی توێژینه‌وه‌یه‌: واته‌ به‌رهه‌مه‌ هه‌ره‌ نزمه‌كان (به‌ واتای یه‌كه‌می وشه‌كه‌) و به‌رهه‌مه‌ هه‌ره‌ به‌رزه‌كانیش. ڕێژه‌گه‌رایی كولتووری ته‌نیا جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ هیچ كولتوورێك نییه‌ پێوه‌رێكی ڕه‌های ئەوتۆى هه‌بێت مافی ئه‌وه‌ی پێبدات ئه‌و جیاكارییه‌ی پێشتر، به‌سه‌ر به‌رهه‌می كولتووره‌كانی دیكه‌دا پراكتیزه‌ بكات. له‌به‌رامبه‌ردا، هه‌موو كولتوورێك ده‌توانێت، بگره‌ پێویستیشه‌، ئه‌مه‌ ده‌رباره‌ی به‌رهه‌مه‌ تایبه‌تییه‌كانی خۆی بكات، واته‌ به‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌كانی خۆیدا پراكتیزه‌ی بكات. چونكه‌ ئه‌ندامه‌كانی ئه‌م كولتووره‌ -بۆ ئه‌م كولتووره‌- له‌ یه‌ك كاتدا هه‌م بكه‌رن و هه‌م تێبینه‌رن.

من له‌ پێگه‌ی خۆمدا وه‌ك كارمه‌ندێك agent هه‌رگیز وێنه‌ جوڵاوه‌كان یان ڕۆك سه‌رنجم ڕاناكێشیت و حه‌زم پێیان نییه‌. به‌ڵام وه‌ك تێبینه‌رێك له‌ بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌م دوو جۆره‌ دیارده‌ سۆسیۆلۆژییه‌دا، پێموایه‌ ده‌بێت وه‌ك خۆیان توێژینه‌وه‌ بكرێن به‌ بێ له‌به‌رچاوگرتنی حوكمی به‌های ئه‌خلاقی و ئێستاتیكی، كه‌ ده‌رباره‌یان لای لێکۆڵەر دروست ده‌بن. ده‌ربڕینی ده‌سته‌واژه‌ی "كولتووری ڕۆك" یان "كولتووری وێنه‌ی جوڵاو" بریتییه‌ له‌ گۆڕینی واتای وشه‌ی كولتوور له‌ واتایه‌كه‌وه‌ بۆ واتایه‌كی تر و ئه‌نجامدانی شوشتنه‌وه‌ ]تناسخ[ی فیكری. به‌ڵام دژە بۆچوونه‌كه‌ی ئه‌مه‌ (واته‌ تۆمه‌تباركردنی ئێتنۆلۆژیا به‌ تێكدانی فیكری میللی، ته‌نیا له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌م كایه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ی دیاریی كردووه‌ و بۆی دیاریی كراوه‌) تاڕاده‌یه‌كی زۆر له‌ تۆمه‌تباركردنی كارمه‌ندانی تاقیگه‌ پزیشكییه‌كان دەچێت به‌وه‌ی كه‌ گوایە ئه‌وانه‌ خوێنگرن یان حه‌زیان له‌ پیساییه‌.

-        باسی بۆدلێرت كرد. مه‌به‌ستت شیكاركردنی ئه‌و بڕگه‌ شیعرییه‌ sonnet بوو كه‌ له‌گه‌ڵ یاكۆپسن كردووتانه‌^[2]؟

-         به‌ڵێ، رۆژێك له‌ پاریس، یاكۆپسن باسی ئایدیاكانی خۆی بۆ كردم ده‌رباره‌ی شیكاركردنی بونیادگه‌رییانه‌ی شیعر، گەلێک نموونه‌شی پێدام: ئینگلیزی و ڕوسی و ئه‌ڵمانی، ئه‌وه‌یشی وت كه‌ دۆخی شیعری فه‌ره‌نسی ده‌یشڵه‌ژێنێت. ئایدیاكانی زۆر كارییان لێكردم، تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی كه‌ قه‌ناعه‌تم وابوو ناشێت له‌ شعریشدا پراكتیزه‌ نه‌كرێن. دوای ئه‌وه‌ی ڕۆیشت، "پشیله‌كان" –ئه‌وه‌ له‌و شیعره‌ ده‌گمه‌نانه‌بوو كه‌ هه‌ر به‌ شاراوه‌یی ده‌یپارێزم- هات به‌ خه‌یاڵمدا. هێدی هێدی كێشانی هێڵه‌ سه‌ره‌تایی و سه‌ره‌كییه‌كانی لێكدانه‌وه‌ له‌نێو ئه‌و هێڵه‌دا كه‌ یاكۆپسن كێشای، ده‌ستیان پێكرد. به‌م جۆره‌ خۆم خه‌ریك كرد به‌ شیكارییه‌كه‌وه‌ كه‌، تۆزێك به‌ خۆپارێزییه‌وه‌، ده‌توانم ناوی بنێم شیكاری زمانناسی، -جا له‌به‌رئه‌وه‌ی ساكار و خاکەڕا بوون- به‌ره‌نجامی تێڕامانه‌كانم بۆ یاكۆپسن نارد. ئه‌مه‌ ئه‌ویشی هاندابوو، بۆیه ئه‌و تۆزێك ده‌ستكاریی كردبوو، هه‌ندێك له‌ ڕه‌گه‌زه‌كانی شیكارییه‌كه‌ی منی هێشتبوویه‌وه‌ و هه‌ندێكیشیانی ده‌ستكاری كردبوو و زۆر ڕه‌گه‌زی دیكه‌یشی سەرخستبوو. نامه‌گۆڕینه‌وه‌مان له‌باره‌ی ئه‌م بابه‌ته‌وه‌ به‌رده‌وام بوو، كاتێك گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ پاریس به‌یانییه‌كیان له‌م نووسینگه‌یه‌ دانیشتین، قه‌ڵه‌مم گرت به‌ ده‌ستمه‌وه‌ و پێكه‌وه‌ ده‌ستمانكرد به‌ نووسین، دانیشتبووین و مشتومڕمان له‌سه‌ر وشه‌ به‌ وشه‌ ده‌كرد، ئه‌مه‌ هه‌موو ڕۆژه‌كە درێژەى کێشا.

-        ئه‌ی نه‌ده‌كرا ئه‌و به‌شه‌ ته‌واو بكه‌یت؟

-         من زمانناس نیم، به‌ ته‌نیاییش نه‌مده‌توانی په‌یڕه‌وی له‌م جۆره‌ ئه‌زموونه‌ بكه‌م. به‌ڵام یاكۆپسن به‌رده‌وام بوو، به‌ هه‌مان ڕۆحییه‌ته‌وه‌ شیكاریی دیكه‌ی بۆ شیعری تر بڵاوكردنه‌وه‌.

-        له‌به‌رئه‌وه‌ی ده‌رباره‌ی ئه‌ده‌ب قسه‌ ده‌كه‌ین، ده‌توانیت پێم بڵێیت، به‌لای تۆوه‌ كام نووسه‌رانه‌ باشن؟

-         وه‌ك پێشتر وتم، كۆنراد، هه‌روه‌ها بالزاك و شاتۆبریان.. پرۆست و به‌دڵنیارییه‌وه‌ ڕۆسۆیش.

-        پێموایه‌ كاتێك باسی شاتۆبریان ده‌كه‌یت، مه‌به‌ستت شاتۆبریانی "یاده‌وه‌رییه‌كانی ئه‌ودیوی مه‌رگ"ـە، وا نییه‌؟

-         به‌لێ، به‌ڵام هه‌مان ئه‌و تێڕوانینانه‌ی ته‌نانه‌ت له‌ كتێبێكی جیاواز و وه‌ڕزكه‌ری وه‌ك "عه‌بقه‌رییه‌تی مه‌سیحییه‌ت"ـیشدا ده‌بینین.

-        ئه‌ی بالزاك؟ هه‌ندێك له‌ به‌شه‌كانی "ئه‌فسانه‌ییه‌كان" ناونیشانیان ئاوایه‌ "وه‌رزه‌كانی ژیانی تایبه‌تی" یان "وه‌رزه‌كانی ژیانی گوند"‌.

-         ده‌بوو هه‌موو به‌رهه‌مه‌كانی بالزاك ده‌یانجار بخوێنمه‌وه‌، جا له‌به‌رئه‌وه‌ی یاده‌وه‌ریی من تیژ نییه‌، هه‌موو جارێك پێموابوو ئه‌مه‌ یه‌كه‌مجاره‌ ده‌یانخوێنمه‌وه‌. هه‌موو چه‌ند ساڵ جارێك خوێندوومنه‌ته‌وه‌.

-        چ ڕۆمانێكت زۆر پێباشه‌؟ "باونی خزم"؟

-         ڕه‌نگه‌ سه‌دان هۆكار هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌م پێ باش بێت، به‌ڵام "پێچه‌وانه‌ی مێژووی هاوچه‌رخ" گیرۆده‌ی كردم. لێره‌دا بالزاك له‌ دیكنز نزیك ده‌بێته‌وه‌، كه‌ ئه‌مه‌یش هه‌ر له‌نێو ئه‌و نووسه‌رانه‌دا داده‌نێم وا من پێمباشن ("ئومێده‌ گه‌وره‌كان" جوانترین ئه‌و كتێبانه‌یه‌ كه‌ من بینیوومن). من لای دیكنز و بالزاكیش، به‌تایبه‌ت له‌ "پێچه‌وانه‌ی مێژووی هاوچه‌رخ"دا، زەنگێك ده‌بیستم كه‌ من زۆر پێی هه‌ستیارم: ئه‌وه‌ی زه‌نگێكی نایابی مه‌ده‌نییه‌.

-        ئایا ده‌توانین ڕۆسۆیش له‌نێوان ئه‌و نووسه‌رانه‌دا دابنێین كه‌ له‌ ڕووی فیكرییه‌وه‌ كاریگه‌رییان له‌سه‌رت هه‌بووه‌؟

-         ده‌رباره‌ی ڕۆسۆ و هه‌روه‌ها ده‌رباره‌ی ئالامبێریش ده‌ڵێم: »قه‌ناعه‌تم پێناكه‌ن، به‌ڵام ده‌مجوڵینن«. مه‌یلی من بۆ فیكری سیاسی ڕۆسۆ شه‌یداییه‌ بۆ بونیاده‌ قه‌شه‌نگه‌كه‌ی. سه‌رسوڕمانی من به‌ ڕۆسۆ پێش هه‌موو شتێك ئێستاتیكییانه‌یه‌: وای له‌و ستایله‌! ئه‌و له‌ پێنج وشه‌دا شتێك ده‌ڵێت كه‌ من پێویستم به‌ پانزه‌ وشه‌یه‌ بۆ وتنی هه‌مان شت. دوای ئه‌مه‌ هه‌موو فۆڕمه‌ ئاڵۆزه‌كانی تر دێن، به‌و ڕاده‌یه‌ی كه‌ به‌ زه‌حمه‌ت ده‌توانم ڕوونیان بكه‌مه‌وه‌. ڕۆسۆ له‌و كه‌سانه‌ بووه‌ كه‌ هه‌ر زوو پێشبینیی داهاتووی لێكۆڵینه‌وه‌ ئێتنۆلۆژییه‌كانیان كردووه‌، هه‌روه‌ها ویستوویه‌تی زانسته‌ سروشتییه‌كان له‌ ئه‌ده‌ب نزیك بخاته‌وه‌. ئه‌مه‌ى كردۆته‌ حه‌تمییه‌تێكی نائاسایی و ناباو، ئەو تێبینه‌رێكى زۆر هه‌ستیار بووه‌. له‌ هه‌موو كاره‌كانیدا به‌ دوای یه‌كێتیی هه‌ستی و عه‌قڵییه‌وه‌یه‌ intelligible، ئه‌مه‌یش وای له‌ من كرد به‌ ڕێگه‌ی دیكه‌ هه‌مان شت بكه‌م و شته‌كانم له‌ گۆشه‌یه‌كی دیكه‌وه‌ تاوتوێ ده‌كرد: واته‌ له‌و گۆشه‌یه‌وه‌ كه‌ عه‌قڵ له‌ پێشتره‌ نه‌ك هه‌ست، به‌ڵام لای هه‌ردووكمان هه‌مان هه‌وڵ هه‌یه‌ بۆ ئاشتكردنه‌وه‌ و یه‌كخستنی ئه‌م دوو لایه‌نه‌.

له‌ گفتوگۆیه‌كی پێشتردا وتم ماركس یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ میتۆدی نموونەى له‌ زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌كانتدا پراكتیزه‌ كردووه‌، ڕه‌نگه‌ وا باشتر بێت ئه‌مە بده‌ینه‌وه‌ پاڵ ڕۆسۆ ئه‌ویش له‌ "گوتارێك ده‌رباره‌ی نایه‌كسانی"، ئه‌گه‌رچی نموونه‌كانی زۆر دوورن له‌ واقیع و یه‌كتر نابڕن. "دانپێدانانه‌كان" وایان لێكردم له‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی په‌رشوبڵاودا بژیم كه‌ به‌ توندەتەبیعەتى و ئاوازی پته‌و وه‌سف ده‌كرێت و هه‌ردوو سیفه‌ته‌كه‌یش له‌ تابلۆكانی شاردان یان درۆلنگ‌دا هه‌ن. دواجار "هیلوئیزی نوێ"، كه‌ كه‌س نایخوێنێته‌وه‌ له‌ كاتێكدا به‌ ته‌واوی یه‌كه‌م ڕۆمانی مۆدێرنه‌ (مه‌دام دولافاییت ڕه‌گه‌زێكی ڕۆمانی ئه‌فراندووه‌)، باس له‌وه‌ ده‌كات: كچێك له‌ خێزانێكی باشدا عه‌شیقێكی ده‌بێت، به‌ڵام ده‌درێت به‌ پیاوێكی به‌ ته‌مه‌ن. هه‌موو شتێكی بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌ و هیچی له‌ده‌ستنایه‌ت ته‌نیا ئه‌وه‌ نه‌بێت كه‌ ده‌ستوبرد بكات و عه‌شیقه‌كه‌ بهێنێته‌ ماڵه‌ خێزانییه‌كه‌وه‌، ئه‌مه‌یش ده‌بێته‌ مایه‌ی بێزاری و داماویی هه‌مووان. نازانین ئه‌م به‌ هۆی پاڵنه‌رێكی سادیستییه‌وه‌ ئاوا هه‌ڵسوكه‌وتی كردووه‌، یان به‌هۆی پاڵنه‌ری مازۆخییه‌وه‌، به‌ناوی ئه‌خلاقی ته‌مومژاوییه‌وه‌ یان هه‌ر به‌ گه‌مژه‌یی ڕه‌فتاری كردووه‌. په‌یوه‌ندییه‌كی له‌م جۆره‌ له‌نێوان نووسه‌ر و كاره‌كته‌ره‌كانیدا هێڵه‌كانی تێدا كه‌شف نابێت و هه‌ر به‌ تاریكی ده‌مێنێته‌وه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ ژیاندا هه‌یه‌. دواتر ئه‌مه‌ لای دیستۆیڤسكی و كۆنرا ده‌بینینه‌وه‌. نووسه‌ر هه‌موو ئه‌م شتانه‌ ده‌خاته‌ هه‌ستكردنێكی به‌هێزه‌وه‌ به‌ سروشت –هه‌روه‌ك زینده‌خه‌ون-.. ئه‌وه‌تا تۆ ده‌بینیت، ڕۆسۆ ده‌مجوڵێنێت.

-        به‌ڵام من مه‌به‌ستم كاریگه‌ریی فیكری بوو، چونكه‌ ناونیشانی یه‌كێك له‌ وتاره‌كانت ئاوا بوو: "ڕۆسۆ، دامه‌زرێنه‌ری زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌كان"، له‌ به‌شی دووه‌می ئه‌نترۆپۆلۆژیای بونیادگه‌ریدا بڵاوت كردۆته‌وه‌.

-         له‌ ژنێف ئاهه‌نگێكی پڕ شكۆ دووسه‌د وپه‌نجاهه‌مین ساڵیادی له‌دایكبوونی رێكخرا، بۆیه‌ ئه‌وه‌ی وتم تۆزێك زێده‌ڕه‌وی تیابوو، به‌ڵام به‌ ته‌واوه‌تی هه‌ڵه‌ نه‌بوو.

-        له‌م ده‌ستگوتاره‌دا وتوته‌: »هه‌موو ئیتنۆلۆژیستێک دانپێدانانه‌كانی خۆی ده‌نوسێته‌وه‌«، له‌وێدا ده‌بێت به‌ من‌دا تێپه‌ڕێت تاوه‌كو له‌ من ڕزگاری ببێت. به‌ڵام تۆ هه‌میشه‌ جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كه‌یته‌وه‌ نابێت هه‌ست به‌ بوونی شوناسی كه‌سییانه‌ی من بكه‌ین.

-         لێره‌دا لێكدژییه‌ك نابینم. ئه‌گه‌ر هه‌ست به‌ شوناسی كه‌سییانه‌ی خۆمان نه‌كه‌ین، ئه‌وا ده‌بێت له‌ كاتی ده‌رچوون له‌ دۆخه‌ هه‌ڵاوێردییه‌كان هه‌وڵێكی زیاتر بده‌ین بۆ ئه‌وه‌ی خۆمان وه‌ك من‌ـه‌كان به‌ده‌ست بهێنینه‌وه‌. ئه‌زموونی ئیتنۆگرافی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی ئه‌زموونییه‌ ده‌رباره‌ی شتێك كه‌ لێت ده‌ترازێت و له‌ ده‌ستت ده‌خزێت. ئه‌گه‌ر به‌ باشی بمزانیایه‌ ئه‌بم به‌ چی، ئه‌وا پێویستم به‌وه‌ نه‌بوو له‌ ڕیسكی سه‌یر و سه‌رمه‌ره‌دا به‌دوای خۆمدا بگه‌ڕێم.

-        تۆ ئه‌وه‌ نازانی؟

-         زۆر به‌ خراپی ده‌یزانم.

-        هه‌ر تۆ وایت یان ئه‌مه‌ هه‌ر خاسییه‌تێكی فیكری مرڤایه‌تییه‌؟

-         من خۆم به‌ تاقانه‌ییه‌وه‌ باناده‌م. پێموایه‌ كۆمه‌ڵگه‌ هه‌ستكردن به‌ شوناسی كه‌سییانه‌ ده‌سه‌پێنێت...

-        ... وا له‌ كه‌سێكیش ده‌كات كه‌ كتێبه‌كانی به‌ ناوی "كلۆد لیڤی شتراوس، له‌ ئه‌كایمیای فه‌ره‌نسی"ـه‌وه‌ واژوو بكات؟

-         ... به‌ڵێ، كۆمه‌ڵگه‌یه‌ ده‌یه‌وێت ئه‌و ببێته‌ "كه‌سێك"، تاوه‌كو ئه‌م "كه‌س"ـه‌ بكاته‌ به‌رپرس له‌وه‌ی كه‌ ده‌یكات و ده‌یڵێت. ئه‌گه‌ر ئه‌م فشاره‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ بوونی نه‌بووایه‌ ئه‌وا له‌وه‌ دڵنیا نه‌بووین كه‌ ئاخۆ هه‌ستكردن به‌ شوناسی كه‌سییانه‌ تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ به‌هێز ده‌بوو كه‌ زۆرینه‌ی خه‌ڵكی هه‌ستیان پێده‌كرد یان نا.

-        با بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ ڕۆسۆ: ده‌ڵێن گوایه‌ له‌ سه‌رده‌مێكدا پرۆژه‌ی ئه‌وه‌ت هه‌بووه‌ كتێبێكی له‌باره‌وه‌ بنووسیت؟

-         ئه‌وه‌ به‌ خه‌یاڵمدا هات، به‌ڵام به‌ خێرایی ئایدیاكه‌م ڕه‌ت كرده‌وه‌، له‌به‌ر دوو هۆكار: هۆكاری سه‌ره‌كی ئه‌وه‌بوو كه‌ هه‌ر له‌ ساڵانی خوێندنمدا وه‌كو قوتابی، ئه‌ده‌بیاتێكی ڕۆسۆیی گه‌وره‌ له‌پێشمدا ده‌ركه‌وت. جا بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵه‌ی زه‌ق نه‌كه‌م، یان به‌ ده‌رگا كراوه‌كاندا نه‌چمه‌ ژووره‌وه‌، ده‌بوو ده‌یان به‌رهه‌م كۆبكه‌مه‌وه‌ كه‌ هی په‌نجا ساڵی ڕابردوو بوون، ئه‌مه‌ زه‌نده‌قی بردم.

هۆكاری دووه‌م، په‌یوه‌ندی من به‌ ڕۆسۆوه‌ تۆزێ ئاڵۆزه‌. فرۆید و ماركس وایان لێكردم بیر بكه‌مه‌وه‌. به‌ڵام ڕۆسۆ تووشی هه‌وكردنی كردم. بۆیه‌ من به‌ زه‌حمه‌ت لایەنى سوبێكتی و ئوبێكتیم بۆ جیا ده‌كرێته‌وه‌، لێره‌دا ئه‌وه‌یش ده‌ڵێم كه‌ هه‌ڵوێستم به‌رامبه‌ر ئه‌و زیاتر به‌ره‌و پێشچوو، یان لایه‌نیكه‌م ئه‌و شوێنه‌م لێگۆڕا كه‌ له‌ ژیانی خۆمەوە له‌ به‌رهه‌مه‌كانیم ده‌ڕوانی: له‌و ساڵانەدا کە شوێنکەوتەى کۆمۆنیزم بووم لێی دووركه‌وتمه‌وه‌، لایه‌نیكه‌م له‌ فیكره‌ سیاسییه‌كانی دووركه‌وتمه‌وه‌.

-        بۆچی؟

-         "په‌یمانی كۆمه‌ڵایه‌تی" كتێبێكی سه‌خته‌، ڕه‌نگه‌ له‌ هه‌موو فه‌لسه‌فه‌ سیاسییه‌كان قورستر بێت. هه‌تا توانیم له‌و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ ڕاسته‌وخۆیه‌ی نێوان تاك و كۆمه‌ڵ collective دووركه‌وتمه‌وه‌ كه‌ ئه‌و ده‌یوست بیچه‌سپێنێت، دووركه‌وتمه‌وه‌ له‌و بۆچوونه‌ی ئه‌و كه‌ هه‌ر نێوانگیرێک له‌نێوان ئه‌م دوو لایه‌نه‌دا ڕه‌ت ده‌كاته‌وه‌. ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا كه‌ من پێموایه‌ نێوانگیرەکان گۆشت و خوێن به‌ ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌به‌خشن.

سه‌رچاوه‌:

كلود لیڤی شتراوس، من قريب و من بعيد (الدوائر الباردة)، حوارات مع ديدييه إريبون، ترجمة: مازن م. حمدان، دار كنعان للدراسات و النشر و التوزيع، الطبعة الأولى 2000، دمشق، ص257-264.

---

په‌راوێزه‌كان:

[1]  آلان فينكيلكراوات, انهزام الفكر, باريس, غاليمار, 1987.

[2]  ("القطط" لشارل بودلير), في "الإنسان", 2, 1, 1962؛ رؤمان ياكوبسون, أسئلة شعرية, باريس, سوي, 1973, ص401-219؛ مختارات III, العاغ, باريس- نيويورك, موتون, 1981, ص 447-464 و ص783-785؛ دولاكروا و غيرتز, "القطط" لبودلير, مواجهة المناهج, باريس, puf, 1980.

تێبینى: ئەم بابەتە لە فایلى "کلۆد لیڤى شتراوس"ـى دەزگا ئایدیادا بڵاوبۆتەوە.

له‌ زبڵدانى مێژوودا

گفتوگۆ له‌گه‌ڵ كلۆد لیڤی شتراوس

وەرگێڕانى: هاوار محه‌مه‌د

-       گفتوگۆى تۆ له‌گه‌ڵ سارته‌ردا ته‌نیا ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌كان و فه‌لسه‌فه‌ نه‌بوو، به‌ڵكو ڕه‌خنه‌ی ئه‌وه‌یشت لێگرت كه‌ زیاد لە ڕادە بایەخ به‌ مێژوو ده‌دات. لێرەوە ئه‌م گفتوگۆیه‌ مه‌سه‌له‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان فیكری ئێتنۆلۆژی و مێژووی هێنایه‌ پێش. ئه‌مه‌ پرسێكه‌ كه‌ له‌ كاره‌كانی تۆدا زۆر دووباره‌ ده‌بێته‌وه‌. ساڵی 1949 وتارێكت به‌ ناونیشانی "مێژوو و ئێتنۆلۆژیا" بڵاوكرده‌وه‌، كه‌ له‌ سه‌ره‌تای ئه‌نترۆپۆلۆژیای بونیادگه‌رییدا ده‌یبینینه‌وه‌.

-        ڕه‌خنه‌ی من له‌ سارته‌ر ئه‌وه‌ نه‌بوو كه‌ ئیمتیازێكی به‌رزی داوه‌ته‌ پاڵ مێژوو، به‌ڵكو لە بنیاتنانی فه‌لسه‌فه‌یه‌كی مێژوو بوو كه‌ به‌لای منه‌وه‌ سه‌ر به‌ جیهانی ئه‌فسانه‌ییه‌. مێژوو له‌ هه‌ر شتێك زیاتر و هه‌ر زۆر له‌ زووه‌وه‌، بۆ من جێگای بایه‌خپێدان بووه‌.

به‌ڵام ئه‌و وتاره‌ی كه‌ باسی ده‌كه‌یت، ساڵی 1948 نووسیومه‌. باش بیرم نییه‌ له‌سه‌ر داوای گۆڤاری "میتافیزیكا و ئه‌خلاق" بوو یان هه‌ر به‌ ویستی خۆم نووسیم. به‌هه‌رحاڵ، من له‌و كاته‌دا خه‌ریكی خوێندنه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانی لوسیان ڤیڤه‌ر بووم، ئه‌و وتاره‌یش له‌و نیگایه‌وه‌ هه‌ڵقوڵابوو كه‌ ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ پێیاندابووم.

-       تۆ ئه‌وت ده‌ناسی؟

-        هه‌ر له‌و كاته‌وەی ساڵی 1948 گه‌ڕامه‌وه‌ بۆ فه‌ره‌نسا په‌یوه‌ندیمان دروست كرد، ئه‌و وتاره‌م سه‌رنجی ڕاكێشابوو كه‌ له‌ (گۆڤاری قوتابخانه‌ی نوێ بۆ توێژینه‌وه‌ له‌ نیویۆرك) بڵاوم كردبوویه‌وه‌ به‌ ناونیشانی "له‌تبوونی نواندنه‌وه‌ له‌ هونه‌ره‌كانی ئاسیا و ئه‌مریكادا"، بگره‌ ئه‌م وتاره‌ هه‌ندێك ڕوانینی پێبه‌خشبوو[1]. هه‌ر یه‌كسه‌ر كه‌ به‌شی شه‌شه‌می له‌ قوتابخانه‌ی پراكتیكیی توێژینه‌وه‌ی باڵا دامه‌زراند (كه‌ دواتر ده‌بێته‌ قوتابخانه‌ی توێژینه‌وه‌ی باڵای زانسته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان)، بانگی كردم بۆ ئه‌وه‌ی به‌شداریی تێدا بكه‌م.

-       له‌و وتاره‌تدا به‌ر كۆمه‌ڵێك ڕسته‌ی سه‌رنجڕاكێش ده‌كه‌وین: »مێژوو هه‌موو شتێكه‌«، هه‌روه‌ها »شتێكی كه‌م له‌ مێژوو باشتره‌ له‌وه‌ی هه‌رگیز هیچ شتێك له‌ مێژوو بوونی نه‌بێت«.

-        هه‌ڵوێستی مالینۆڤسكی و كۆمه‌ڵێك ئه‌نترۆپۆلۆژیستی دیكه‌ی ئه‌مریكی كه‌ تێكه‌ڵیان بووبوون، ده‌رهه‌ق به‌ مێژوو تووشی شۆكی كردم. زۆرێك له‌وان بڕوایان وابوو كه‌ ده‌بێت به‌ بێ هیچ زانیارییه‌ك له‌سه‌ر دانیشتووان بچنه‌ شوێنه‌كانی لێكۆڵینه‌وه‌، بۆچوونیان ئه‌وه‌بوو كه‌ له‌گه‌ڵ تێڕوانینی ناسینی ڕابردووی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه‌ تێكه‌ڵ نه‌بن و توێژینه‌وه‌ مه‌یدانییه‌كانی تر له‌باره‌یانه‌وه‌ نه‌خوێننه‌وه‌. ئه‌وان پێیانوابوو به‌م شێوه‌یه‌ هه‌موو گه‌رم و گوڕییه‌ك بۆ تێبینیی ڕاسته‌وخۆ ده‌هێڵنه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وان له‌وه‌ تێنه‌ده‌گه‌یشتن كه‌ ئه‌مه‌ ته‌نیا ده‌بووه‌ مایه‌ی بێتواناییان. ئه‌مه‌ ئاكامی ساویلكه‌یی و سه‌فسه‌ته‌ بوو.

-       دوای چه‌ند ساڵێك برۆدوێلیش هه‌مان ڕه‌خنه‌ی لێ گرتیت. له‌ كتێبه‌كانیدا له‌باره‌ی مێژووه‌وه‌ ئه‌م ڕسته‌یه‌ له‌ وتاری "دیۆگینۆسی نوستو"ـی تۆ ده‌گوازێته‌وه‌: »كاتژمێرێك كه‌ له‌گه‌ڵ هاوسه‌رده‌مێكی ئه‌فلاتووندا ده‌یبه‌ینه‌ سه‌ر، له‌ هه‌موو نووسین و به‌رهه‌می مێژوونووسه‌كانمان زیاتر فێرمان ده‌كات تا چ ڕاده‌یه‌ك شارستانێتی گریكی هه‌ماهه‌نگ بووه‌ یان هه‌ماهه‌نگ نه‌بووه‌«. كۆمێنتی برۆدوێل ئه‌مه‌یه‌ »وایه‌، ئه‌مه‌ ڕاسته‌، به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌م گه‌شته‌ له‌ڕێگه‌ی خوێندنه‌وه‌ی به‌رهه‌می هه‌موو ئه‌و مێژوونووسانه‌وه‌ ئاماده‌ كراوه‌«[2](2).

-        لێره‌دا هەر بە سوعبه‌ت شتێک دەڵیم، ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ برۆدوێل ناچاره‌ ڕه‌خنه‌ بگرێت، وه‌ڵامه‌كه‌ی ئه‌و هیچ له‌و بابه‌ته‌ ناگۆڕێت كه‌ فیلمێكی پێنج خوله‌كی ده‌رباره‌ی ئه‌سینای سه‌ده‌ی پێنجه‌م ده‌توانێت به‌ قوڵی ئه‌و تێڕوانینه‌مان بگۆڕێت كه‌ مێژوونووسه‌كان بۆیان دروست كردووین. پێشتر وتم تێبینیی ڕاسته‌وخۆ ده‌بێت وزه‌ پێدراو و ئاماده‌كراو بێت و زه‌مینه‌ی بۆ سازكرابێت. به‌ڵام هیچ شتێك جێگای ناگرێته‌وه‌.

-       هه‌ر له‌م وتاره‌دا جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كه‌یته‌وه‌ كه‌ مێژوو و ئێتنۆلۆژیا هه‌مان ئوبێكتی لێكۆڵینه‌وه‌یان هه‌یه‌ و بابه‌ته‌كه‌یان هاوبه‌شه‌: تێگه‌یشتن له‌ ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ حاڵه‌تی ئه‌وه‌ی یه‌كه‌میاندا گوزارشتی ئاگایانه‌ى له‌باره‌وه‌ بڵێین و، له‌ حاله‌تی دووه‌میاندا گوزارشتی نائاگایانه‌. ئه‌م ڕسته‌یه‌ گفتوگۆی زۆری وروژاند.

-        سه‌رزه‌نشته‌كه‌ له‌لایه‌ن مێژووسه‌كانی "ساڵنامه‌كان"ـه‌وه‌ بوو. ئه‌وان له‌وه‌ تێنه‌گه‌یشتبوون كه‌ من، وه‌ك خاڵی ده‌ستپێكی گوتاره‌كه‌م، دوو حاڵه‌تی دیاریكراوم له‌به‌رچاو گرتووه‌: مێژووی هه‌ره‌ ته‌قلیدی (كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ پاشایان و په‌یمان و جه‌نگ و ڕێكه‌وتنه‌كان)، ئه‌مه‌ له‌لایه‌ك؛ ئێتنۆلۆژیا كه‌ به‌ كه‌ره‌سته‌كانی شیكاریی بونیادگه‌ریی موماره‌سه‌ ده‌كرێت، له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌. به‌م جۆره‌ ئه‌وه‌ ڕاسته‌ كه‌ یه‌كه‌میان به‌ ته‌واوه‌تی پشت به‌ به‌ڵگه‌ و دیكۆمێنته‌ نووسراوه‌كان و ئینجا پشت به‌ گوزارشته‌ ئاگایانه‌كان ده‌به‌ستێت و، دووه‌میشیان هه‌وڵ ده‌دات له‌ پشتی واقیعه‌ تێبینیكراوه‌كانه‌وه‌ بگات به‌و كه‌ره‌سته‌ نائاگایانه‌ی كه‌ به‌ڕێوه‌ی ده‌به‌ن.

ئه‌م لێكدژییه‌ له‌نێوان ئێتنۆلۆژیا و مێژوودا له‌ كاره‌كانی لوسیان ڤیڤه‌ر و په‌یڕه‌وكه‌رانیدا ده‌سڕدرێته‌وه‌ و نامێنێت. به‌ڵام ئه‌م په‌ره‌سه‌ندنه‌ له‌سه‌ره‌تادا قه‌رزاری ئه‌و ڕێنماییانه‌یه‌ كه‌ له‌ سۆسیۆلۆژیای دوركهایمییه‌وه‌ وه‌ریگرتووه‌ (كه‌مێكی له‌و ده‌سه‌ڵاته‌ خراپه‌ وه‌رگرتووه‌ كه‌ ده‌یویست مێژووی لێ ڕزگار بكات). دواتر، ئه‌م په‌ره‌سه‌ندنه‌ زۆر قه‌رزارباری ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئێنتۆلۆژیا بۆ مێژوونووسه‌كانی هه‌ڵگرتووه‌. –وه‌ك ده‌ڵێن- "مێژووی نوێ" له‌ ئێنتۆلۆژیا ئاو ده‌خواته‌وه‌ و وزه‌ وه‌رده‌گرێت. سه‌رجه‌می وتاره‌كه‌م ده‌یه‌وێت ئه‌وه‌ بسه‌لمێنێت كه‌ سه‌رده‌مه‌كه‌ له‌ لێكدژییه‌كی زیانمه‌ند ئاوی خواردۆته‌وه‌ و وزه‌ی وه‌رگرتووه‌، بۆیه‌ ده‌بێت كارێك بخرێته‌ جێی كه‌ ئیتر له‌مه‌ودوا ئێتنۆلۆژیسته‌كان و مێژوونووسه‌كان پێكه‌وه‌ و به‌پاڵ یه‌كترییه‌وه‌ و به‌ هاریكارییه‌كی پته‌و، بتوانن بیكه‌ن.

-       هه‌ر وایش بوو.

-        ماوه‌ی سی ساڵه‌ گفتوگۆیه‌ك له‌نێوان هه‌ردوو سیسته‌مه‌كه‌ماندا ده‌ستی پێكردووه‌. مێژوونووسه‌كان له‌ گرنگی و بایه‌خی ڕووداوه‌ بچووكه‌كانی ژیانی ڕۆژانه‌، كه‌ ئێنتۆلۆژیا، ده‌ریانده‌خات و لێیان ده‌كۆڵێته‌وه‌، تێگه‌یشتین. نه‌وه‌كانی پێشتری مێژوونووسه‌كان هیچ گرنگییان به‌مانه‌ نه‌دابوو. جارێكیان، له‌ ساڵی 1952 دا له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا، له‌ كۆنگره‌ی ئه‌نترۆپۆلۆژیسته‌كاندا، كه‌ Wenner-Gren-Foundation رێكی خستبوو، گوتم »ئێمه‌ لۆمه‌ی زێده‌ڕه‌ویی لێكۆڵینه‌وه‌ی مێژوویی ده‌كه‌ین و له‌ سه‌به‌ته‌ زبڵه‌كه‌یدا به‌دوای سامانی خۆماندا ده‌گه‌ڕێین«[3]. ئه‌مه‌ كاردانه‌وه‌ی جیاوازی لێكه‌وته‌وه‌، هاوپیشه‌كانم ئه‌م به‌راورده‌یان پێ پەسەند نەبوو. له‌ كۆتایی دانیشتنه‌كه‌دا "ماگرێت مید" هاته‌ لام و پێیوتم: »هه‌ندێك وشه‌ هه‌ن كه‌ نابێت هه‌رگیز بووترێن«، هه‌ر له‌و ڕۆژه‌وه‌ هاوڕێیه‌تییه‌كه‌مان ده‌ستی پێكرد كه‌ هه‌تا مردیش هه‌ر وا بووین. به‌ڵام مێژوونووسه‌كان ئه‌وه‌یان بۆ ده‌ركه‌وت كه‌ ئه‌م زبڵدانه‌ی وا ماوه‌یه‌كی زۆره‌ فه‌رامۆشكراوه‌ و، جاروبار له‌ هه‌واڵ و یاداشت و یاده‌وه‌رییه‌كان و له‌ ئه‌ده‌بدا ده‌رده‌كه‌وته‌وه‌، له‌ تێبینییه‌ مه‌یدانییه‌كانی ئێتنۆلۆژیسته‌كان ده‌چێت و، ده‌توانن سوودی لێ وه‌ربگرن. ده‌روروبه‌ری 1950، چێژم له‌ خوێندنه‌وه‌ی زنجیره‌یه‌ك كتێبی ئه‌لفرێد فرانكلین بینی، كه‌ ته‌رخان كرابوون بۆ باسكردنی ژیانی تایبه‌تی له‌ فه‌ره‌نسای نێوان سه‌ده‌ی سێزده‌ و سه‌ده‌ی هه‌ژده‌. ئه‌م كۆمه‌ڵه‌ كتێبه‌م لای كتێبفرۆشێكی ده‌ستی دوو له‌ ژێره‌وه‌ ده‌رهێنا و، هه‌موویان بیست به‌رگ ده‌بوون. فرانكلین ئه‌مینداری نهێنیی كتێبخانه‌ی مازارین بوو‌، له‌ هه‌مان ئه‌و كاته‌ی كه‌ "پروست"یش، بۆ ماوه‌یه‌كی كاتیی تێیدا فه‌رمانبه‌ر بووه‌ و، پێده‌چوو پروست هیچ كاتێك نه‌چووبێت. به‌ڵام سه‌رۆككاره‌كه‌ی به‌ شێوازی خۆی سه‌رپه‌رشتیاریی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی نایاب بوو ده‌رباره‌ی "گه‌ڕان بۆ كاتی له‌ده‌ستچوو"! كتێبه‌كانی فرانكلین له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و كتێبانه‌دایه‌ كه‌ له‌مڕۆدا پێیده‌ڵێین ئه‌نترۆپۆلۆژیای مێژوویی، ئه‌مه‌یش پسپۆڕییه‌كه‌ و لای مێژوونووسه‌كان بۆته‌ شتێكی باو و وای لێكردوون كه‌ له‌مڕۆدا شایه‌نی ئه‌وه‌بن بەشى پێشه‌وه‌ی شانۆكه‌ بگرن. چونكه‌ جه‌ماوه‌ر –ئه‌مه‌ چه‌مكێكه‌- زۆر زیاتر له‌وه‌ی بایه‌خ به‌ شێوازی ژیانی هندییه‌كانی ئه‌مریكای باشوور و میلانیزییه‌كان بده‌ن، بایه‌خ به‌ شێوازی ژیانی پێشینانى خۆمان ده‌ده‌ن.

-       ده‌ڵێن ئامانجی وتاره‌كه‌ی برۆدوێل بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ به‌رگریبووه‌ به‌ ڕووی تۆدا بۆ ئه‌وه‌ی كاریگه‌رییه‌كه‌ت نه‌گاته‌ مێژوونووسه‌كان.

-        غروری ئه‌وه‌م نییه‌ وەها بۆچوونێکم هه‌بێت. لاموایە ئه‌و هۆكاری گرنگتری هه‌بوو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی گریمانه‌ی ئه‌وه‌م كردبوو ئه‌و به‌خته‌ی كه‌ ئێتنۆلۆژیا لای ڕای گشتی دروستی كردبوو –له‌ سه‌روه‌ختێكدا- مێژوونووسه‌كانی خستبووه‌ دڵه‌ڕاوكێوه‌. هه‌ڵوێستی مێژوونووسه‌كانی ئه‌و كاته‌ به‌رامبه‌ر ئێتنۆلۆژیا هه‌ڵوێسته‌كه‌ی چه‌ند ده‌یه‌یه‌ك له‌وه‌وبه‌ری ڤیڤه‌ر ده‌هێنێته‌وه‌ یاد له‌مه‌ڕ قوتابخانه‌ی دۆركهایمییه‌وه. له‌ هه‌ردوو حاله‌ته‌كه‌یشدا مێژوو زانیویه‌تی چۆن چۆنی سه‌ربه‌خۆیی خۆی بپارێزێت و ده‌ستبه‌رداری پاشماوه‌كانی كێبه‌ركێكه‌ی ببێت.

-       له‌به‌رامبه‌ردا مێژوونووسه‌كانیش به‌شدارییه‌كی گه‌وره‌یان له‌ توێژینه‌وه‌ی ئێتنۆلۆژیدا كردووه‌.

-        بێگومان. ئه‌وان لایه‌نێكیان بۆ سه‌ر ئه‌و فۆڕمه‌ كۆمه‌ڵگایانه‌ زیاد كرد كه‌ به‌لای ئێمه‌وه‌ گرنگبوون (و پێكهاتبوو له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی كه‌ به‌ شوێندا بڵاوبووبوونه‌وه‌)، ئه‌ویش ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ بوون كه‌ له‌ زه‌مه‌ندا، دروست بووبوون، ئه‌گه‌ر ئه‌م ده‌ربڕینه‌ بگونجێت. مێژوو ژماره‌یه‌كی زۆر ئه‌زموونی "ئاماده‌"مان پێده‌دات كه‌ ده‌توانین پشتیان پێ ببه‌ستین. به‌هۆی ئه‌مه‌یشه‌وه‌ هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یه‌كی نایاب ڕوویداوه‌. له‌ سه‌ره‌تادا، قوتابخانه‌ی "ساڵنامه‌" له‌ مێژووی كۆن و مێژووی هه‌واڵده‌ری و كتێبی یاداشتنامه‌كان كشابوویه‌وه‌ و، له‌ نه‌زمی دیموگرافی و ئابووری یان له‌ نه‌زمی هزره‌كاندا، بایه‌خی به‌ بزووتنه‌وه‌ قووڵه‌كان ده‌دا، به‌ڵام هه‌ر له‌و كاته‌دا ئێمه‌یش –ئێتنۆلۆژیسته‌كان- ڕێگایه‌كی پێچه‌وانه‌مان گرته‌به‌ر. مێژووی ڕووداوه‌كان و –بگره‌ مێژووی ڕووداو و شته‌ ده‌گمه‌نه‌كان- ئه‌و شته‌بوو كه‌ وای لێكردین ئاشنای چۆنیه‌تی به‌ستنی په‌یوه‌ندییه‌ هاوسه‌رگیرییه‌كان و دروستبوونی تۆڕه‌كانی خزمایه‌تی و گواستنه‌وه‌ی سامان له‌ خێزانه‌ پادشایه‌تییه‌كان یان ئۆرستۆكراته‌كاندا ببین، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ ناوه‌نده‌ گوندنشینییه‌ ته‌قلیدییه‌كاندا هه‌بووه‌، ئه‌مه‌یش وای لێكردین خاڵه‌كانی گواستنه‌وه‌ و تێپه‌ڕین و ئه‌و جومگانه‌ ده‌ربخه‌ین كه‌ توانای ئه‌وه‌ی پێداین به‌راوردی كۆمه‌ڵگه‌ كۆن و نامۆكان له‌گه‌ڵ حاڵه‌ته‌ دێرینه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی خۆماندا بكه‌ین. به‌م جۆره‌ دیسانیش ئه‌مه‌ بوو به‌ هۆی ئه‌وه‌ی رێگه‌ی مێژوو و ئێتنۆلۆژیا (ئه‌مجاره‌) له‌گه‌ڵ ئومێددا یه‌كتر ببڕن و له‌وه‌به‌دوا له‌م خاڵی به‌یه‌كگه‌یشتنه‌وه‌ ببنە یاوەرى یەکتر.

-       هێشتایش هه‌ر ده‌رباره‌ی ئه‌م وتاره‌ت قسه‌ ده‌كه‌ین، له‌وێدا ده‌رباره‌ی "چالاكێتی نائاگایانه‌ی فیكر" دوواویت كه‌ "فۆڕم به‌سه‌ر ناوه‌ڕۆك"ـدا ده‌سه‌پێنێت. ئه‌وه‌یشت وتووه‌ كه‌ ئه‌م فۆڕمانه‌ له‌ هه‌موو كۆمه‌ڵگاكاندا هاوشێوه‌ن. فۆڕمی كۆن و نوێ، سه‌ره‌تایی و پێشكه‌وتوو. ئه‌مه‌یش وای له‌ مێژوونووسه‌كان كرد كه‌ ڕه‌خنه‌ له‌ چه‌مكه‌ نامێژووییه‌كه‌ی تۆ بۆ كاری فیكر بگرن.

-        ئه‌وه‌ به‌دحاڵیبوونه‌. ئه‌و كاته‌ی سه‌رقاڵبووم به‌ ڕاستكردنه‌وه‌ی چه‌مكه‌ كۆنه‌كه‌ ده‌رباره‌ی سروشتی مرۆیی، ته‌نیا باسی ئه‌وه‌م كردووه‌ كه‌ مێشكی مرۆیی له‌ هه‌موو كات و شوێنێكدا خودی سروشته‌، ئینجا كۆتوبه‌ندی هاوشێوه‌ به‌سه‌ر كاری فیكردا ده‌سه‌پێنرێت. به‌ڵام فیكر له‌ شوێنه‌ جیاوازه‌كاندا تاوتوێی هه‌مان پرس و بابه‌ت ناكات. ئه‌م پرس و بابه‌تانه‌ به‌ گوێره‌ی جیاوازیی و هه‌مه‌جۆریی ناوه‌نده‌ جوگرافییه‌كان و كه‌شوهه‌وا و دۆخی شارستانیی كۆمه‌ڵگه‌ و مێژووی ڕابردوو و ئێستای و، به‌ جیاوازی تاكه‌كانیش، به‌ شێوه‌ی زۆر جیاواز ده‌خرێنه‌ ڕوو: سروشت و مێژوو و دۆخی هه‌ر تاكێك له‌ كۆمه‌ڵه‌كه‌یدا.. كه‌ره‌سته‌ و ئامرازه‌كه‌ له‌ هه‌موو شوێنێكدا هه‌ر هه‌مان شته‌، به‌ڵام ده‌روازه‌ و ده‌ره‌تانه‌كان جیاوازن.

-       له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا به‌جۆرێك له‌ جۆره‌كان به‌ ئیلیاتیزمی نوێ[4] (كه‌ میتۆدێكه‌ بۆ ڕه‌تكردنه‌وه‌ی جووڵه‌)، تۆمه‌تبار كرایت.

-        هه‌ر به‌ ساده‌یی، ئه‌وه‌ شتێكی سه‌خیفه‌. ئه‌و مێژوونووسانه‌ی كه‌ هه‌ندێجار ڕه‌خنه‌ی ئه‌وه‌م لێده‌گرن گوایە من له‌گه‌ڵ جێگیریی و نه‌گۆڕاندام، یه‌كه‌مین ئه‌و كه‌سانه‌ن كه‌ ده‌بێت دان به‌ هاوبه‌شییه‌كانی كۆمه‌ڵگاكاندا بنێن. ده‌نا چۆن ده‌توانن سه‌رله‌نوێ ئه‌وه‌ دروستبكه‌نه‌وه‌ كه‌ به‌ر له‌ دوو یان سێ یان چوار سه‌ده‌ به‌ مێشكی خه‌ڵكیدا هاتووه‌، ئه‌گه‌ر بڕوایان به‌ بوونی هه‌ندێك شتی هاوبه‌شی ئیمه‌ و ئه‌و خه‌ڵكانه‌ نه‌كردبێت و، ئه‌گه‌ر بڕوایان به‌وه‌ نه‌بێت كه‌ خه‌ڵكی به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی به‌ هه‌مان جۆر بیر ده‌كه‌نه‌وه‌؟ گه‌ر وا نه‌بێت مێژوو و ئه‌و شتانه‌ی كه‌ دێرینن له‌به‌رده‌ستماندا نه‌ده‌بوون. ئه‌و مێژوونووسانه‌ ئه‌مانه‌ به‌ نه‌گۆڕی به‌ڵگه‌نه‌ویست داده‌نێن و، ئه‌وه‌ نابینن كه‌ ئه‌مه‌ چه‌ند پرسوباسێكی فراوان دێنێته‌ پێش كه‌ ئه‌وانیتر مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ (و بگره‌ ده‌بێت) به‌رپه‌رچی بده‌نه‌وه‌.

-       ئه‌وه‌ی له‌ ڕه‌خنه‌ی مێژوونووسه‌كاندا سه‌رنجڕاكێش بوو ئه‌وه‌یه‌ كه‌ جیاكارییه‌كت خستۆته‌ نێوان "كۆمه‌ڵگه‌ سارده‌كان" و "كۆمه‌ڵگه‌ گه‌رمه‌كان"، یەکەمیان ئێتنۆلۆژیا لێی ده‌كۆڵێته‌وه‌ کە له‌و شوێنه‌دایە وا مێژووی لێ نییه‌، دووەمیان مێژوونووس پێیه‌وه‌ سه‌رقاڵه‌. لێره‌یشدا، ئه‌م جیاكارییه‌ له‌بری ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك كێشه‌ چاره‌سه‌ر بكات، كۆمه‌ڵێك كێشه‌ی ناوه‌ته‌وه‌.

-        ئه‌م چه‌مكه‌م له‌ "چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ جۆرج شاربۆنییه‌"[5]دا خسته‌ڕوو و، له‌ وانه‌ی ده‌ستبه‌كاربوونمدا له‌ كۆلێژ دو فرانسیش دووباره‌م كرده‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ندێك به‌دحاڵیبوون بڕه‌وێنمه‌وه‌. كاتێك ده‌رباره‌ی "كۆمه‌ڵكه‌ سارده‌كان" قسه‌ ده‌كه‌م كۆمه‌ڵێك حاڵه‌تی دیاریكراوم له‌به‌رچاوه‌. سه‌دجار وتوومه‌ و نووسیومه‌ و دووباره‌م كردۆته‌وه‌ كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی "سارد" و "گه‌رم" به‌ ڕه‌هایی بوونی نییه‌. ئه‌وانه‌ كۆمه‌ڵێك چه‌مكی تیۆریین كه‌ پێویستمانن بۆ داڕشتنی گریمانه‌كانمان. كۆمه‌ڵگه‌ واقیعییه‌كان به‌ درێژیی كه‌مه‌ره‌كان و گەرمەسێرەکاندا بڵاوبوونه‌ته‌وه‌ و هیچ یه‌كێكیان له‌ قوتبه‌كاندا نین.

له‌ ئاستی دووه‌میشدا، من جیاكاریی ناخه‌مه‌ نێوان شێوازه‌ جیاوازه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌كانه‌وه‌، به‌ڵكو ده‌گه‌ڕێمه‌وه‌ بۆ ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ خودییه‌ی كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ مرۆییه‌كان ده‌رهه‌ق به‌ مێژووی خۆیان پشتیوانویی لێ ده‌كه‌ن. كاتێك ده‌رباره‌ی كۆمه‌ڵگه‌ "سه‌ره‌تاییه‌كان" ده‌دوێین، ئه‌وا ئه‌م وشه‌یه‌ ده‌خه‌ینه‌ نێوان دوو كه‌وانه‌وه‌ تاوه‌كو ئه‌وه‌مان له‌ پێشچاو بێت كه‌ ئه‌م چه‌مكه‌ دروست نییه‌ و كه‌چی داسه‌پاوه‌ به‌سه‌رماندا به‌كاری بهێنین، به‌ڵام به‌ شێوازێكی گونجاو: ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی كه‌ پێیانده‌ڵێین "سه‌ره‌تایی" به‌ هیچ جۆرێك سه‌ره‌تایی نین، به‌ڵام خۆیان وایان ویستووه‌. كۆمه‌ڵگه‌ی سه‌ره‌تایی خه‌ونی ئه‌وه‌ی هه‌بووه‌‌ كه‌ سه‌ره‌تایی بێت، چونكه‌ ئایدیاڵه‌كه‌ی ئه‌وه‌ بوو كه‌ چۆن خودا و پێشینانه‌كان له‌ سه‌ره‌تای زه‌مه‌ندا دروستیان كردووه‌ هه‌ر ئاوا بمێنێته‌وه‌. هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌یش وه‌هم بووه‌ و ئه‌وانیش وه‌ك سه‌رجه‌م كۆمه‌ڵگه‌كانی تر له‌ مێژوو ده‌ربازیان نه‌بووه‌ ]و پێشکەوتوون و گەشەیان کردووە[. ئه‌وانیش ملكه‌چی ئه‌م مێژووه‌ بوون كه‌ گومانیان لێی هه‌بووه‌ و حه‌زیان بە چارەى نه‌بووه‌. به‌ڵام كۆمه‌ڵگه‌ گه‌رمه‌كانی وه‌ك ئه‌وانه‌ی ئێمه‌، له‌ به‌رامبه‌ر مێژوودا هه‌ڵوێستێكی ته‌واو جیاوازیان هه‌بووه‌. ئێمه‌ ته‌نیا دان به‌ بوونی مێژوودا نانێین به‌ڵكو ده‌یشیپه‌رستین. چونكه‌ ئه‌و مه‌عریفه‌یه‌ی كه‌ بڕوامان پێیه‌تی و ده‌مانه‌وێت له‌باره‌ی ڕابردووه‌ هاوبه‌شه‌كه‌مانه‌وه‌ به‌ده‌ستی بهێنین، به‌ دیاریكراویی له‌و شێوازه‌وه‌ كه‌ ئه‌م ڕابردووه‌ی پێ ته‌فسیر بكه‌ین، بۆ یاساڕێژیی یان ڕه‌خنه‌ له‌ په‌ره‌سه‌ندنی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی كه‌ تێیدا ده‌ژین و، بۆ ئاراسته‌كردنی داهاتووه‌كه‌ی، به‌ كه‌ڵكمان دێت و سوودبه‌خشه‌. نموونه‌كه‌ی سارته‌ر زۆر به‌باشی ئه‌مه‌ ده‌رده‌خات. ئێمه‌ مێژوومان هه‌ڵده‌گۆزێن و ده‌یكه‌ینه‌ ڕه‌گه‌زێك له‌ ئاگاییه‌ ئه‌خلاقییه‌كه‌مان.

-       له‌ مشتومڕ له‌گه‌ڵ مۆریس گۆدێلییه‌ و مارك ئۆوجێ كه‌ له‌  گۆڤاری "مرۆڤ"[6]ـدا، له‌ ساڵی 1975، بڵاوكراوه‌ته‌وه‌، كۆمه‌ڵێك گوزارشت و ده‌ربڕین هه‌ن، وێڕای ئه‌وه‌ی كه‌میشن، به‌ڵام زۆر به‌ باشی تێگه‌یشتنی تۆ بۆ مێژوو پیشان ده‌ده‌ن. بۆ نموونه‌ ده‌ڵێیت: »ده‌بێت له‌به‌رده‌م یه‌كه‌مین نابەردەوامێتى مێژوودا بنوشتێینه‌وه‌«.

-        من ڕسته‌ی كۆتایی "له‌ هه‌نگوینه‌وه‌ بۆ خۆڵه‌مێش"ـم نووسیببوویه‌وه‌، كاتێك ماركسیسته‌كان و ماركسیسته‌ نوێیه‌كان، ڕه‌خنه‌ی ئه‌وه‌یان لێگرتم كه‌ مێژووم فه‌رامۆوش كردووه‌، وه‌ڵامم دانه‌وه‌: ئه‌وه‌ ئێوه‌ن كه‌ مێژووتان فه‌رامۆش كردووه‌ یان باشتر بڵێین پشتتان تێكردووه‌. ئێوه‌ ئه‌و یاسا گه‌ورانه‌ی په‌ره‌سه‌ندنتان خستۆته‌ بری مێژووی واقیعی و دیار، كه‌ ته‌نیا له‌ سه‌ری خۆتاندا بوونیان هه‌یه‌. ڕێزی من له‌ مێژوو و ئه‌و مه‌یله‌ی كه‌ بۆ مێژوو هه‌ستی پێده‌كه‌م، له‌و هه‌سته‌وه‌ دێت كه‌ مێژوو پێمده‌دات و ده‌مگه‌یه‌نێته‌ ئه‌و باوه‌ڕه‌ی كه‌ هیچ بونیادێكی فیكری نییه‌ بتوانێت جێگای ئه‌و ڕێگا پێشبینینه‌كراوه‌ی كه‌ شته‌ واقیعییه‌كان له‌سه‌ری ده‌ڕۆن، بگرێته‌وه‌. پێموایه‌ ڕووداو له‌ "نا په‌یوه‌ستییه‌كه‌یدا" "پێشوه‌خته‌" پێدراوه‌. ده‌بێت شیكاریی بونیادگه‌رانه‌یش به‌ بوونی ئه‌مه‌ كار بكات.

-       تۆ بوونی "یاسای مێژوو" ڕه‌تده‌كه‌یته‌وه‌!

-        ژماره‌ گۆڕاوه‌كان زۆرن (ئینجا ژماره‌یه‌كی زۆر پێوه‌ریش هه‌ن). تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی كه‌ ته‌نیا خودا ده‌زانێت له‌ ئه‌زه‌له‌وه‌ چی ڕوویداوه‌ و چی ڕووده‌دات، یان ده‌بێت ئێمه‌یش ئه‌م ده‌ركه‌ خوداییه‌مان هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ بزانین. مرۆڤه‌كان هه‌میشه‌ هه‌ڵه‌ ده‌كه‌ن و مێژوویش هه‌میشه‌ ئه‌مه‌ ده‌سه‌لمێنێت. ئەوان ده‌ڵێن: »شتێك له‌م دووانه‌ ڕووده‌دات«، كه‌چی هه‌میشه‌ سێیه‌م ڕووده‌دات.

-       نابەردەوامێتى ڕه‌ها ئه‌م شوێنه‌ بۆ شیكاریی مێژوویی جێدێڵێت؟

-        بێگومان. ڕووداوه‌كان قابیلی پێشبینیكردن نین، له‌به‌رئه‌وه‌ی هێشتا ڕوویان نه‌داوه‌. به‌ڵام، كاتێك ڕووده‌ده‌ن، ده‌توانین هه‌وڵ بده‌ین لێیان تێبگه‌ین و ڕاڤەیان بكه‌ین. هه‌روه‌ك ده‌كرێت ڕووداوه‌كان پێكه‌وه‌ ببه‌ستینه‌وه‌ و به‌ شێوازێكی ڕووله‌دوا retrospcti vement له‌م لۆژیكه‌ تێبگه‌ین. به‌ڵام له‌ ئێستادا هیچ شتێك ڕێگه‌ی ئه‌وه‌مان پێنادات پێشبینیی ئه‌وه‌ بكه‌ین چی ڕووده‌دات، ئه‌وه‌یش به‌هۆی بوونی ژماره‌یه‌كی زۆری ئه‌گه‌ره‌وه: هه‌ندێكیان شایه‌نی ئه‌وه‌ن وێنا بكرێن و هه‌ندێكیتریشیان قابیلی وێناكردن نین.

په‌راوێزه‌كان:  

 [1] كلود لیڤی شتراوس: انشطار التمثيل في فنون آسيا و امريكا, في النهضة, نيويورك, المجلد (2-3), 1944-1945, أعيدت طباعته في الامثرؤبؤلوجيا البنيوية، الفصل (13). لوسيان فيفر: اقتباسات أو أعماق مشتركة للإنسانية؟، في حوليات, باريس, 1951, ص380-381.

[2] فيرناند بروديل: كتابات حول التأريخ, باريس، فلاماريون, سلسلة آفاق, 1969, ص58.

[3] لێره‌دا لیڤی شتراوس به‌راوردێك له‌نێوان كاری ئێتنۆلۆژیسته‌كان و كاری مێژوونووسه‌كاندا ده‌كات. ئێتنۆلۆژیسته‌كان گرنگی به‌ ڕووداوه‌ بچووكه‌كانی ژیانی ڕۆژانه‌ ده‌ده‌ن: شێوازی ژیان، نیشته‌جێبوون، پۆشاك، خواردن و..هتد، ئه‌مانه‌یش شتانێكن كه‌ مێژوونووسه‌كان هیچ گرنگییه‌كی پێناده‌ن و پێیانوایه‌ ئه‌و زبڵانه‌یه‌ كه‌ ده‌بێت له‌ نووسینه‌وه‌ی مێژوودا فڕێ بدرێن. مێژوونووسه‌كان بایه‌خ به‌ ڕووداوه‌ گه‌وره‌ مێژووییه‌كان و جه‌نگه‌كان و په‌یماننامه‌كان و هاوپه‌یمانێتییه‌كان ده‌دات.. لێره‌دا له‌ سه‌به‌ته‌ی فه‌رامۆشكراوه‌كانی مێژوودا ئێتنۆلۆژیسته‌كان هه‌موو ئوبێكته‌كانی لێكۆڵینه‌وه‌ی خۆیان ده‌دۆزنه‌وه‌" ئه‌وه‌یش ڕوونه‌ كه‌ لیڤی شتراوس به‌ مه‌به‌ستێكی كینه‌بازانه‌ و سه‌ركوتكارانه‌ ئه‌م به‌راورده‌ ناكات، ئه‌گه‌رچی وایش ده‌ربكه‌وێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌ندامان و هاوڕێكانی له‌ كۆنگره‌كه‌دا تێی گه‌یشتبوون.

[4] ئیلیاتیزم، ناوه‌كه‌ی له‌ شاری ئیلیای گریكی و قوتابخانه‌ فه‌لسه‌فییه‌ به‌ ناوبانگه‌كه‌یه‌وه‌ هاتووه‌، كه‌ كزینۆفۆن و پارمه‌ندیس و زینۆنی ئیلیایی ئه‌ندامه‌ دیاره‌كانی بوون.

[5] جورج شاربونييه، لقاء مع كلود ليفى شتراوس, باريس, الاتحاد العام للمنشورات، 1961، أعيد نشره في سلسلة 10/18, باريس، بلون-جوليار, 1969.

[6]  الانثروبولوجيا, التأريخ, الإيديولوجيا، في "الإنسان"، تموز/ كانون الثاني 1975، ص177-188.   

سه‌رچاوه‌:

كلود لیڤی شتراوس: من قریب و من بعید (الدوائر الباردة‌)، حوارات مع دییه‌ اریبون، ترجمة: مازن م. حمدان، دار كنعان للدراسات و النشر و التوزیع، دمشق، الطبعه‌ الأولی، 2000، ص193-201.

تێبینى: ئەم وتارە ساڵى 2017 لە فایلى "کلۆد لیڤى شتراوس"ـى گۆڤارى "ئایدیا" بڵاوبۆتەوە و دواتریش لە نامیلکەیەکدا بە هەمان ناوى فایلەکە چاپ کراوە.