نماییشی نماییش

تێبینییەکان دەربارەى زۆرانبازى

هاوار محەمەد

هەندێ‌ كەس پێیان وایە زۆرانبازی وەرزشێكی قێزەونە. ڕاستییەكەی ئەوەیە زۆرانبازی وەرزش نییە, بەڵكو نماییشە.

رۆلان بارت

( 1 )

(رۆلان بارت) لە كتێبی (ئەفسانەییەکان, ئەفسانەكانی ژیانی ڕۆژانە)دا دەڵێت "زۆرانبازی سەرگەرمییە, هاندانێكە كە جەوهەرەكەی زێدەڕەوییە. لەدیمەنی زۆرانبازیدا شكۆمەندییك دەبینین كە لە دیمەنەكانی سەردەمانی زووی شانۆ دەچێت". (پییەر بۆردیۆ)ـیش لە وتارێكیدا بە ناوی "چۆن كەسێك دەتوانێت ببێتە وەرزشەوان"؟ لە دوو سێ‌ پەرەگرافدا وەك وەرزشێك ئاماژە بە زۆرانبازیی دەكات، دیارە بۆردیۆ لەو وتارەیدا دەیەوێت بونیادی مومارەسەی وەرزش و گەمەكان لەلایەن گروپە كۆمەڵایەتییە جیاوازەكانەوە، بەرمەبنای بارودۆخ و پێشمەرجە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان لەلایەك و هابیتۆسەكانی بكەرەكان و بەشداربووەكانی گەمەیەكی دیاریكراو (بە بكەر و بینەر و بەرهەمهێنەر و بەكارهێنەری ئەو گەمەیە لە ژیانی ڕۆژانەدا) لەلایەكی دیكە دەربخات، ئینجا ئەم دوو لایەنەش لەیەك گرێ‌ بداتەوە تابتوانێت وەرزش (یان جۆرە جیاوازەكانی وەرزش و گەمە) وەك توخمێكی جیاكاری و خۆجیاكردنەوە و دروستكردنی مەودا لەنێوان چین و گروپە جیاوازەكاندا ڕوون بكاتەوە. لای بۆردیۆ ئەوە تەنیا سەرمایەی ئابووری نییە كە مەودا لەنێوان چینەكاندا دروست دەكات، بەڵكو سەرمایەی كولتووریش، كە ماركسیزم فەرامۆشی كردبوو، ڕۆڵی سەرەكی دەگێڕێت لە دابەشبوونی چینەكان و بەشێكی گەورەی ڕەگەزەكانی شوناس پێكدەهێنێت. وەك لە دواتریش ئاماژەی پێ دەدەینەوە، بۆردیۆ لەو چەند جێیەدا وەك وەرزشێكی چینە شەعبییەكانی خوارەوە باس لە زۆرانبازیی دەكات. ئەگەرچی ئێمە دەمانەوێت لە شوێن و ڕوانگەیەكی دیكەوە سەرنج لە زۆرانبازیی بدەین، بەڵام ئەشێت بڵێین دوور نییە بۆردیۆ هەڵەی كردبێت لەوەی ئەم گەمەیەی وەكو وەرزش حیساب كردووە, قسەكەی سەرەوەی رۆلان بارتیش پشتگیری ئەم بۆچوونەی ئێمە دەكات.

زۆرانبازیی ڕەنگە گەمە بێت، لۆژیكی تایبەت بەخۆیی و ڕەنگە ڕێسای تایبەت بەخۆیشی هەبێت و براوە و دۆڕاوەیشی تێدا بێت. دوو لایەن دەكەونە بەرامبەر یەكتری كە پشت بە هێز و توانای خۆیان دەبەستن بۆ سەركەوتن و بردنەوەی ئەنجام یان خەڵات و نازناوەكە. بەڵام وەرزش، بە مانا كلاسیكییەكەی، پەیوەندی بە ڕاهێنانی پەروەدەییانەی جەستە و تەندروستی جەستەیی و سوودی كۆمەڵایەتی و چێژی كەسەكییەوە هەیە. لە سەردەمی نوێییشدا وەرزش ئەبێتە سەرگەرمی جەماوەریی و پانتاییەك بۆ گەمەكانی سەرمایەداری و كڕین  فرۆشتنی یاریزانەكان و كڕینەوەی یانەكان لەلایەن سەرمایەدارەكانی جیهانەوە. زۆرانبازی وەرزش بێت یان گەمە، ئەوا جەوهەرەكەی نماییشە و هیچی تر. ڕەنگە زۆر سەخت نەبێت كە بڵێین كۆمەڵگەی مۆدێرن خۆیشی تەنیا بۆتە كۆمەڵگەیەكی نماییشی، لەنێو ئەم كۆمەڵگەیەدا هەموو شتێك نمایشە و نمایشكردنەوەی نمایشێكی ترە، تەنیا نماییش ڕاستەقینەیە و ئیتر ئەوەی ونە نمایشكردنەوەیەكی ڕاستەقینەیە. لەم گەمەی نماییشانە و لەم نماییشی گەمانەدا شتێك نەماوە بە ناوی كۆنتێكستێكی ڕاستەقینە و ئەكتەری ڕاستەقینە لە دەرەوەی شانۆ، دەقی شانۆ و شانۆكە و ئەكتەرەكان لە دەرەوەی ئەم نماییشەدا بوون و كەسایەتییەكی دیكەیان نییە، ئەمانە ڕەگەزەكانی شانۆكەن و حەقیقەت لەنێو ئەم دەمامكانەدا خۆیشی بۆتە دەمامكێكی تر و ئیدی وەك ڕوخساری پشتی دەمامكەكان نەماوەتەوە. هەموو شتی لە نماییشەوە دەست پێدەكات و دەگاتەوە بە نماییش. نماییش نماییش دەكرێتەوە.

( 2 )

"زۆرانبازیی ئازاد" گەمەیەكە لە دەرەوە ڕوودەدات، لەنێو گۆڕەپان و حەلەبەی زۆرانبازییەكەدا ڕوونادات، لە سەر سەكۆكە ڕوونادات، بەڵكو لەنێو جەماوەردا ڕوودەدات، شوێن لەم گەمەیەدا فریودەرە، هەرگیز یارییە ڕاستەقینەكە لەنێو شوێنی دیاریكراوی یارییەكەدا بەڕێوەناچێت، هێڵەكانی گۆڕەپانەكە هیڵگەلێكن تەنیا ئەو كاتە بایەخیان هەیە كە یارییەكە دەبەنە دەرەوە، واتە دەبەنە نێو جەماوەری تەماشاچی. شوێنی ڕاستەقینەی یارییەكە دەرەوەی گۆڕەپانەكەیە نەك گۆڕەپانەكە. جەماوەر و هاتوهاوارەكانی تەماشاچییان بەشێكن لە گەمەكە، چونكە بونیادی ئەم گەمەیە نماییشە، ئەم نماییشە ئەتوانێت پەیوەندی ڕاستەوخۆ لەگەڵ بینەرەكانیدا دروست بكات. یارییەكە ئەوكاتە گوڕو تین پەیدا دەكات كە زۆرانبازەكان یەكتری فڕێ‌ دەدەنە خوارێ‌ و پاشانیش یارییەكە دەبەنە نێو تەماشاچییەكان و ئینجا ئەو كەل و پەلانەی دەرەوەی سەكۆكە بۆ لێدانی یەكتری بەكار دەهێنن. لێدان و بەرگرییش لە دەرەوەی گۆڕەپانەكە بەهێزتر و كاریگەرترە و ئەشێت دەرەنجامەكەیش یەكلایی بكاتەوە, هەر بۆیەشە بكەرەكانی ئەم گەمەیە بە تەواوی ڕوون نییە و تەنیا لە زۆرانبازەكاندا كورت نابێتەوە بەڵكو تەماشاچییەكانیش بەشێكن لە بكەرەكانی ئەم گەمەیە. ڕێساكانی گەمەكە دەیەوێت وای دەربخات كە ڕێنادات جگە لە زۆرانبازەكان كەسانی دیكە لە زۆرانبازییەكەدا بەشداربن، ئەوەی ڕوودەدات لەنێوان پاڵەوانەكاندا ڕوودەدات بۆ یەكلاییكردنەوەی ئەنجامەكە بە بردنەوە یان دۆڕان. بە سەرنجدان لە مومارەسەكان ئەم ڕێسایانەی گەمەكە بەدرۆ دەكەونەوە. پاشگری "ئازاد"یش بە هەمان شێوەی شوێن خەڵەتێنەرە، "ئازاد" تەنیا لە دیوێكەوە ئاماژە بۆ ئازادیی پاڵەوانەكان دەكات لە ئەنجامدانی گەمەكە، واتە لە بەكارهێنانی هێزی جەستەیی و وەشاندنی لێدانەكان لە پاڵەوانی بەرامبەر، بەڵام بە دیوێكی تریشدا پاشگری "ئازاد" واتە ڕێدان بە بەشداریی دەرەوە لە یارییەكە و نەبوونی سنوورێك بۆ ڕێگرتن لە بەرفراوانبوونی یارییەكە، "ئازاد" واتە ئازادیی لە بەرهەمهێنانی توندوتیژی جەستەیی و ڕەمزی لە لایەن بكەرانی تری جگە لە پاڵەوانەكان و تێكەڵكردنی بە ناوەوەی گەمەكە، فەزای گەمەكە فەزایەكی داخراو نییە و ئەشێت هەر شتێكی تێدا ڕووبدات، كەسانی تر بەشداری تێدا بكەن، زۆرانبازییەكە بچێتە سەر شەقامەكان و نێو بازاڕەكانیش. نووسراوەكانی سەر لافیتەكانی جەماوەر و هوتافكێشان و گۆڕانی لەناكاوی ئاراستەی یارییەكە و مردن و زیندووبوونەوەی لەناكاوی پاڵەوانەكان بە دەنگ و هاندانی جەماوەر و هاتنی پاڵەوانی دیكە بۆ پشتیوانی لە یەكێك لە پاڵەوانەكان یان پشتگیری نەكردن لە هیچیان و لێدان لە هەردووكیان (وەك سەنتێنز بێ‌ ئەوەی ڕەوتی گەمەكە دیالەكتیكییانە بێت) سەرجەمیان ئاماژەن بەوەی یارییەكە لە زیاد لە دیوێكەوە كراوەیە و ئازادانە ئەنجام دەدرێت. هەڵبەت ئازادیی لە كۆنتێكستی ئەم گەمەیەدا واتە فەوزا و بێ‌ ڕێسایی و جۆرێك لە بەرەڵایی و بەنێویەكداچوون و بێ‌ متمانەیی و ئەپۆرتۆنیستی و ئینجا ئازادیی لە نواندنی دواڕادەی توندوتیژی. بكەرە دیارەكانی زۆرانبازییەكە ئازار دەكێشن و جەماوەری تەماشاچیش چێژ دەبینن، ئەم دەركەوتنە دەركەوتنێكی سایكۆلۆژیی ساختەیە، چونكە پاڵەوانەكان و جەماوەر لە زیاد لە ساتێكدا ڕۆڵەكان و دۆخەكانی خۆیان دەگۆڕنەوە، ڕاستییەكەی ئەوەیە پاڵەوانەكان لەسەر ڕیتمی هوتافی جەماوەر یارییەكە دەكەن جەماوەریش تەنیا ئەو كاتە دەتوانن چێژ ببینن كە ببنە بەشێك لە گەمەكە و لە ڕەفتاری بكەرەكان، ببنە هێز بۆ بازووی پاڵەوانەكان و بەشێك لە چاوەڕوانییەكانیان تێر ببێت، واتە پاڵەوانەكان هەوڵ بدەن ئەوە بكەن كە جەماوەر دەیەوێت. پاڵەوانەكان ئەبنە نوێنەری كردەیی تەماشاچییەكان بۆ وەدیهێنانی ئارەزووەكانیان، جێگۆڕكێكە ڕوونە: ئارەزووی جەماوەر= (سوژە) / پاڵەوانەكان+ نماییشەكە= بابەتی وەدیهێنانی ئارەزوو (ئۆبژە). ئەگەرچی ئەم وەدیهێنانە ماوەیەكی كورت و كەمیش بخایەنێت.

( 3 )

زۆرانبازیی، كە یارییەكی تەواو نێرانەیە، دەبێ‌ لێدان و توندوتیژی بگەیەنێتە ئاستی باڵا بۆ ئەوەی جەماوەر چێژ ببینن، دەبێت گەمەكە وا خۆی پیشان بدات كە ناتوانێت لەوە توندوتیژتر بێت، جەماوەریش دەبێت هوتاف و هاتوهاوارەكانیان تا دوا ئاست بەرز ببێتەوە بۆ ئەوەی زۆرانبازەكان بتوانن بەردەوام بن و توندوتیژی و شەڕەكە بگەیەننە ترۆپكی خۆی. واتە هەموو كردەكە بریتییە لە گۆڕینەوەی نمایشێكی دوو سەرە لەنێوان بكەرەكان و جەماوەردا. ئەوەی پارادۆكسە ئەوەیە كە توندوتیژییە سەرەكییەكە لەنێو لێدانی ڕاستەوخۆ و ڕووبەڕووی زۆرانبازەكاندا نییە، چونكە تەواوی ئەم گەمەیە لێدانە بێ‌ ئەوەی هیچ كات لێدانێكی ڕاستەقینە ڕووبدات، توندوتیژییە ترسناكەكە وا لە فەزاكەدا، لەو توندیژییە ڕەمزییەدایە كە لەسەرجەمی فەزای ناو گۆڕەپانەكە و دەرەوەی گۆڕەپانەكە، لە پاڵەوانەكان و تەماشاچییەكاندا، لە قسە و دەنگی زۆرانبازەكان و نووسینی سەر لافیتە و هاتوهاواری جەماوەرەكەدا، لە دیمەن و دیكۆرەكانی گۆڕەپانەكە و گڵۆپ و ڕووناكییەكان و جل و بەرگەكاندا دەرەكەوێت. دیمەنە نێرانە و نمایشییەكانی ئەم گەمەیە بەر لە هەموو شتێك لە جەستەی پاڵەوانەكاندا دەردەكەوێت. جەستەیەك كە تا ڕادەی تەقین فووی تێبووە، تا ڕادەی ناشیرینی ئەستوور بووە، دەمارەكان زیاد لە ڕادە هەڵئاوساون كە هەرهەموو ئەمانە دەیانەوێت بەر لە دەركەوتنی هێزی ڕاستەقینەی زۆرانبازەكان هێز نیشان بدەن. "رۆلان بارت" دەڵێت شێوەی مادیی جەستەی زۆرانبازەكان پەیوەندییەكی سەرەكی ئەوتۆ دادەمەزرێنێت كە تۆوی ململانێكەی لەخۆی گرتووە. ساتی یەكەمی هاتنی پاڵەوانەكان بۆ نێو گۆڕەپانەكە یەكەم ساتی ئەفسووناوی نواندنی هێزی ڕەمزییە. چۆنییەتی هاتنە ناوەوەی زۆرانبازەكە و خۆهەڵدانی بۆ شوێن و گۆشە بەرزەكانی حەلەبەكە و هەڵبڕینی دەستی و دەنگی بۆ جەماوەر و قسەكردن و هەڕەشەكردن و بەكارهێنانی زمان و نواندنی كارێزمایی خۆی، سەرجەمیان فەزای بەرهەمهێنانی توندوتیژی ڕەمزی و جەستەیین، فەزای پێرفێكتی نێرانە و نواندنی هێزن بەر لە دەركەوتنی هێزی كردەیی و بەكارهێنانی هێز. تەنانەت لەو یارییانەیشدا كە پاڵەوانەكان ژنن یان مێیینەن فەزاكە هەر بە پێرفێكتی فەزای نێرانەیە، مێیینەیی مێیینە بەر لە هەر شتێك وا لە جەستەیدا، لە ناسكی و ڕەشیقی و نەرمی و ڕیتم و هارمۆنیای جەستەیدا، زۆرانبازە مێیینەكان دەبێت جەستەیان لە مێیینەیی بكەوێت ئینجا دەتوانن ببنە زۆرانباز، ئینجا دەتوانن نماییشێكی پیاوانە ئەنجام بدەن.

( 4 )

لە فیلی "Gladiator" ـدا، كاتێك "كۆمۆدۆس"، دوای كوشتنی باوكی خۆی، دەسەڵات ئەگرێتە دەست و ئەبێتە ئیمپراتۆر، بەهۆی ڕەفتارە هەرزەكارانە و سەرشێتەكانی و زیاتریش بۆ داپۆشینی لاوازی خۆی بیر لە گەڕاندنەوەی زۆرانبازیی دەكاتەوە بۆ نێو ئیمپراتۆریاكە. كۆمۆدۆس بۆ جێگیركردنی دەسەڵاتی تاكڕەوانەی خۆی دەیەوێت شتێك پیشانی خەڵكی ڕۆما بدات كە چێژی لێ‌ ببینن تا بەو هۆیەوە خەڵكەكە خۆشیان بوێت، بۆ ئەم مەبەستە پشت بە نمایشكردنی زۆرانبازیی دەبەستێت لەنێو گۆڕەپانی كۆلۆسیۆمدا، بەمەش كۆمەڵگە سیاسییەكەی ڕۆما ئەكاتە كۆمەڵگایەكی نماییشی، بە مانایەكی تر دەوڵەتە عەقڵانییەكە دەگۆڕێت بۆ دەوڵەتێكی نا عەقڵانی.

جیاوازی زۆرانبازیی گلادیایتەرەكان و زۆرانبازیی ئازاد، ئەوەیە كە یەكەمیان نماییشێكی ڕاستەقینەبوو، بەڵام دووەمیان نمایشی نماییشە. زۆرانبازیی ئازاد گەمەیەكی تەواو نمایشییە، ئەوەی گرنگە نماییشە، تەنانەت ئەگەر لێدان و زۆرانی زۆرانبازەكان لە سیناریۆیەكی درۆینە زیاتریش نەبن. ڕووتیی جەستەی پاڵەوانەكان ئاماژەیە بۆ بەركەوتنی ڕاستەوخۆی جەستەكان، بەڵام ئەشێت ئەم بەركەوتنە تەنیا لە سیناریۆكەدا بێت، یارییەكە وا خۆی دەردەخات هەموو شتێك تێیدا كتوپڕ و نەزانراوە و ئەوە پاڵەوانەكان خۆیانن یەكلایی دەكەنەوە كێ دەیباتەوە و كێ دەیدۆڕێنێت. بەڵام چێژی گەمەكە لەنێو لێدانە ڕاستەخۆكان و شەڕەكاندا نییە، بەڵكو وا لەنێو نمایشەكاندا، بۆ نموونە لە یاریی كیك بۆكسێن (ملاكمە)دا لێدانەكان ڕاستەقینەترن و بەزەبرترن چونكە زۆرینەی گەمەكە لەنێوان دوو ڕكابەرەكەی نێو حەلەبەكەدا ڕوودەدات، بەڵام یاریی كیك بۆكسێن ناتوانێت وەك زۆرانبازیی پەیوەندی لەگەڵ جەماوەرەكەیدا دروست بكات چونكە نماییش و سیناریۆ ئاراستەی ناكەن و تەماشاچییەكانیش جگە لە هاندان ئیدی كاریگەرییەكی ئەوتۆیان لە یەكلاییكردنەوەی گەمەكە نییە.

لە زۆرانبازیدا مەودای نێوان ڕكارەبەكان مەودایەكی ئێجگار بەرتەسكە و گۆڕینی ڕۆڵەكان لە سیناریۆكەدا كتوپڕە و (گوایە) هەرگیز سەركەوتن بە تەواوی دیار نییە بۆ كێیە، بەركەوتنی ڕاستەوخۆ پێویستی بەوەیە جەستەی بۆ ئامادە بكرێت، ڕووتی جەستەی زۆرانبازەكان، بە قەولی بۆردیۆ، مانای نەمانی مەودایە لەنێوان جەستەكاندا و لەویشەوە نەسوڕانەوەی ڕۆڵی ڕكابەرەكان بەشێوەیەكی لۆژیكی و ڕێسادار (بۆ نموونە وەك ئەوەی لە یاریی گۆڵفدا دەیبینین)، بە بڕوای بۆردیۆ گۆڵف یارییەكی ئۆرستۆكراتییانەیە چونكە مەودای نێوان ڕكابەرەكان زۆر فراوانە تا ڕادەی هەست پێنەكردن و جەماوەریش ناتوانێت بەشدارییەكی ئەوتۆی تێدا بكات، واتە مەودای جەستەیی و گۆڕینەوەی ڕۆڵەكان لەنێوان ڕكابەرەكاندا مەودایەكی بەرین و فراوانە و بەڵگەیە لەسەر توانای عەقڵی و خیبرەی ورد و ڕەشاقەی بەدەنی، تەنانەت ئەمە لە جل و بەرگی یاریچییەكانی گۆڵفدا هەستی پێدەكرێت، بە پێچەوانەیشەوە یاریی زۆرانبازیی نماییشێكی شەعبی و جەماوەرییە و جۆرێكە لە یاریی چینەكانی خوارەوە. بۆردیۆ دەیەوێت ئەوە ڕوون بكاتەوە گەمەكان توخمێكن لە توخمەكانی تۆخكردنەوەی شوناسی چین و دروستكردن و پاراستنی مەودای نێوان گروپەكان. لە دیدی بۆردیۆوە زۆرانبازیی و یارییەكانی دیكەیش بەشێكە لە ڕەنگدانەوەی هیراركیەت و پلەبەندی كۆمەڵایەتی. زۆرانبازیی یارییەكی هەڵچوونی و جەنگاوەرانەیە و فەوزەوییانەیە، یاریی گۆڵف (هەر بۆ نموونە) یارییەكی لەسەرخۆیە و پێویستی بە ئارامی و لەسەرخۆیی هەیە. ئەوەی بۆردیۆ ئاماژەی پێنەداوە و ڕەنگە سەرنجی بۆی نەچووبێت ئەوەیە كە یاریی زۆرانبازیی بەشێكە لەو كۆمەڵگە جەماوەری و نماییشییەی كە ڕاگەیاندن و سیستە لیبراڵە كاپیتالییەكە دروستی كردوون، واتە ئەوەندەی ئایدیۆلۆژیایەكی سیاسی دروستی كردووە، ئەوەندە بارودۆخی كۆمەڵایەتی دروستی نەكردووە. زۆرانبازیی نماییشێكە لەنێو كۆمەڵگەیەكی نماییشی وەك كۆمەڵگای ئەمریكیدا، نماییشیش فێڵێكی دیكەی سیستەمە لە جەماوەر، خەڵەتاندنی عەقڵە بە ساختە، داپۆشینی حەقیقەتە بە وەهم. بەم مانایە نماییش جگە لەوەی چەمكێكی كۆمەڵایەتی و هونەریی و فەلسەفییە، چەمكێكی سیاسییشە. هیچ سیستەمێكی سیاسی نییە پێویستی بە نماییش نەبێت. ڕەگەزێكی بونیادیی سیاسەت نماییشە، بۆ نموونە نماییشی سوپا لە ئەڵمانیای نازی و عێراقی بەعسیدا شتێكی لەم جۆرە بوو، دەستەكەی هیتلەر و سوارچاكیی سەدام حسێن بە ئەسپێكی سپییەوە و تەقەكردن بە یەك دەست، دەركەوتەكانی ئەم ڕەگەزە بوون. بەڵام ئەم ڕەگەزە تەنیا بە زەقی خۆی لەنێو بواری سوپایی و سەربازی و كەسایەتی كارێزمایی سەرۆكدا دەرناخات، بەڵكو بە سەرجەم بوارەكانی تریشدا بڵاو دەبێتەوە و هەموو شتێك بەخۆی بارگاوی دەكات. كایەی كۆمەڵایەتی (مۆدە و شێوازی ژیان)، ئابووریی و بازاڕ (سۆپەرماركێت و مۆڵەكان و مەسرەفگەرایی)، وەرزش (ئەستێرەكانی وەرزش و گەمە جەماوەرییەكان)، هونەر (گۆرانی نوێ‌ و كلیپەكان)، سینەما (فێستیڤاڵەكانی فیلم و كێبەركێ و خەڵاتەكان و بۆكس ئۆفیس) لەنێو نمایشدا تواونەتەوە و دروست بوونەتەوە. سیاسەتی نماییش كۆی كایەكانی تریش ئەكاتە كۆمەڵێك كایەی نمایشی.

سەرچاوەكانی نووسینی ئەم وتار:

1-     رولان بارت: أسگوریات- أساگیر الحیاە الیومیە, ترجمە: د. قاسم المقداد, دار النینوی للدراسات و النشر و التوزیع, سوریە- دمشق, 2012.

2-     بییر بوردیو: مسائل فی علم اڵاجتماع, ترجمە: د. هنا‌و صبحی، مشروع كلمە- هیئە ابو؟بی للسیاحە و الپقافە, الگبعە اڵاولی, 2012.

تێبینى: ئەم وتارە لە ڕۆژنامەى چاودێر بڵاوبۆتەوە. 

فەلسەفە و پێكنەهاتن

عەبدوسەلام بنعەبد عالی

وەرگێڕانی: هاوار محەمەد

ئایا فەلسەفە ئامرازێكە بۆ پێكهاتن؟ وا پێناچێت وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە زەحمەتێكی زۆر و شیكارییەكی درێژدادڕ بێت. ئەگەر ئێمە بڕوامان وابێت فەلسەفە گفتوگۆیەكە كە لەلایەن عەقڵێكی سەلیمەوە (كە داوەرانەترین شتێكە لەنێوان مرۆڤەكاندا بەش كرابێت) بەڕێوە بچێت، ئەوا دەگەینە ئەو بەرەنجامەی كە بڵێین ئەركی فەلسەفەیە بەدحاڵیبوون هەڵبگرێت و هزرەكان بكاتە یەك و پەرژو بڵاوییەكان كۆبكاتەوە و پێكهاتن دەستەبەر بكات.

       كەچی وا پێناچێ‌ مێژووی فەلسەفە ئەم بانگەشەیەی بۆ بگونجێت. وێڕای ئەوەی فەیلەسوفەكان لە درێژایی مێژوودا بانگەشەكەری پێكجووتی و سەرچاوەی تەبایی نەبوون، زۆرێكیش لە دەقە فەلسەفییەكان هێشتا تا ئەمڕۆیش مایەی  لێكدانەوەی دژ بە یەك و مشتومڕی بێ‌ كۆتایین.

        بگرە دەتوانین لەمە زیاتر بڕۆین و بڵێین فەیلەسوفەكان و لۆژیكی گوتاریان هێندەی ئامانجیان دەوڵەمەندكردنی ڕوحی ڕەخنە و دروستكردنی بەدحاڵیبوون یان لایەنی كەم زەقكردنەوەی خراپ تێگەیشتن بووە، هێندە چاویان لە گەڕان و لێكۆڵینەوە بەدوای یەقین و دروستكردنی لێك تێگەیشتن نەبڕیووە.

       ئەوەندە بەسە كەمێك لەسەر ئاراستەی گفتوگۆی فەلسەفی هەڵوەستە بكەین تاوەكو ئەوانەی لەسەرەوە وتران ڕوون ببنەوە، لەم بارەیەشەوە ئەو مۆرك و ژینگەیە باس دەكەین كە شەقڵی خۆی بەسەر دیالۆگە ئەفلاتوونییەكانەوە لە قۆناغە جیاوازەكانیدا جێ‌ هێشتووە، ئەمەش بە جۆرێكی ئەوتۆ كە هەتا گفتوگۆكە بەرەوپێشتر بچێت هەستی بێ‌ توانایی لەبەردەم "شتێك"ـدا بەرز و نزمی و كۆسپ دەخاتە نێو گفتوگۆكە و بگرە ڕەنگە دووچاری قەیرانی بكاتەوە و بیشیوەستێنێت. ئەوەی سەیرە ئەوەیە ئەو پنتانەی تێیاندا گفتوگۆكە بە كۆسپ دەگات و ئینجا لەبارەیانەوە گفتوگۆدەكرێت و فەوكەسیان دەخرێتە سەر زۆربەی جار كتومت هەمان پنتەكانی پێكگەیشتنیشن: واتە ئەو پنتانەی كە جەهلی جاهیلەكان و زانینی زانینمەندەكان هاوئاست و یەكسان بە یەك دەكەن. وەك ئەوەی مەودای نێوان گفتوگۆكەران بە ئەندازەی دووركەوتنەوەیان، نەك لەوانی تر، بەڵكو لە خودی خۆیان هێندەش لە یەكتر نزیكیان بكاتەوە. هەر گفتوگۆكەرێك چەندەی لە خۆی دووربكەوێتەوە ئەوەندە لەویتر نزیك دەبێتەوە.

       لەبەرئەوەی ئەو پنتانەی كە تێیاندا كۆسپ و بەرزی و نزمی دەردەكەوێت و گفتوگۆكە بە "بنبەست" دەگەیەنێت، یان لایەنی كەم تووشی قەیرانی دەكات تەفرەقە ناخاتە نێوان گفتوگۆكەرانەوە، بەڵكو دەیخاتە نێوان هزر و بەڵگەنەویستەكانی خۆیەوە، نێوان هزر و پێشینەییەكانی خۆیەوە، یان با بڵێین قەیران دەخاتە نێوان هزر و خۆیەوە و ئەویش هەوڵدەدات لێی جیا بێتەوە.

      وەك بڵێى پێكگەیشتنی گفتوگۆكەران تەنیا لەڕێگەی تەفرەقەوە سەربگرێت، وەك بڵێى پەیوەندی نێوانیان تەنیا لە ڕێگەی لێك دووركەوتنەوەوە ڕووبدات: پنتەكانی قەیرانسازى و بە قەیرانكردن كە هزر بە هۆیانەوە لە یەقینەكانی خۆی ئازاد و ڕەها دەبێت و "حەقیقەتەكان"ـی خۆی سووكتر و تەنكتر دەكاتەوە، ئەو پنتانەن كە گفتوگۆكەران «لە هەمان غەمی وەك یەكدا دەبن» بەڵام نەك هەر غەمێك و هەموو غەمێك، بەڵكو غەمی هزری كە بە گووتەی هایدیگەر «تێیدا ئەو شتانەی وا دەردەكەون زانراون دەگۆڕێن بۆ شتانێك شیاوی پرس و باسن».

      لەبەر ڕۆشنایی ئەوەی وتمان وەڵامی شیاوی پرسیارەكەی سەرەتامان بەم جۆرە دەبێت: فەلسەفە لەو ڕووەوە كە بەرگرییە دژی هەر شتێكە كە پێك جووتی و پێكهاتن و تەبابوون و تەقلید بێنێتە كایەوە، ئەمەش وەك جەختكردنەوەی لەوەی كە هەموو لێك تێگەیشتنێك لە پشتی خۆیەوە شیمانەی خراپ تێگەیشتنێكی بنچینەییشی حەشارداوە، كەواتە جێگای سەرسوڕمان نییە لە هزری هاوچەرخدا ئەو تەوژم و ڕێبازە فەلسەفییانە باڵادەست بن كە پێیان دەوترێت فەلسەفەی دڕدۆنگی، ئەو فەلسەفانەی كە لە نیازخراپییەكی سەرەكییەوە دەڕوانن و نەك تەنیا گریمانەی شەیتانی دیكارتی و فێڵی مێژوویی هێگڵی و هێما پیسەكان كە فۆكۆ لەبارەیانەوە دەدوێت، دەكەن بەڵكو پیسییەكی ئۆنتۆلۆژی كە هەموو بوونەوەرێك دەگرێتەوە.

      وێڕای ئەوانەیش ئەم فەلسەفە بەد گومانانە كار بۆ خستنەوەی تەفرەقە لەنێوان گفتوگۆكەراندا ناكەن، بەڵكو هەوڵدەدەن بۆ نزیك خستنەوەیان لە یەكتری بەوەی هەر یەكێكیان لە خۆیان دوور بكەونەوە. كەواتە با بڵێین ئەم دۆخە تەنیایی دەخاتە جیگای گۆشەگیری.

       لە دەقێكی جواندا لەژێر ناونیشانی "بۆچی پێمان خۆشە لە گوندەكان بمێنینەوە؟" كتومت لە سەرەتای قسەكردنیدا لەبارەی ئەوەی پێی دەوترێت "كاری فەلسەفی" مارتن هایدیگەر گۆشەگیری و تەنیابوون لێك جیادەكاتەوە. ئەو دەبێژێت «زۆرجار خەڵكانی شار لە گۆشەگیریی درێژخایەنی دوا بەدوای یەكم لە چیاكاندا و لەگەڵ جووتیارەكاندا تووشی سەرسوڕمان دەبن. بەڵام ئەمە گۆشەگیریی نییە، بەڵكو تەنیاییە. لە شارە گەورەكاندا مرۆڤ بە ئاسانی دەتوانێت لە هەر جێیەكی تر زیاتر گۆشەگیر بێت، بەڵام هەرگیز ناتوانێت تێیاندا تەنیا بێت. ئەوەش لەبەرئەوەی تەنیایی توانایەكی بنەڕەتییە بۆ ناگۆشەگیریمان و بگرە بە پێچەوانەی ئەوە سەراپای بوونمان دەخاتە نێو گفتوگۆیەكی بەرفراوانەوە لەگەڵ جەوهەری هەموو شتەكاندا»..

     كەواتە هەر ئەمەیش ئەركی فەلسەفەیە كە لە گۆشەگیرییەوە بەرزمان بكاتەوە بۆ تەنیایی، لە پەیوەندیكردنی وەهمییەكان بۆ پەیوەندیگیریی ڕاستەقینە، لە شار و ژاوەژاوی شار و "بەشاریبوون"ـەكەیەوە بمانبات بەرەو گوندەكان كە لەوێدا «كاری فەلسەفی لەگەڵ كۆششی جووتیارەكاندا پێگەی جوان و ساتەوەختی دوانەكەوتووی خۆی هەیە»، ئەو كارەی كە توانای ئەوەمان پێدەدات بچینە نێو «گفتوگۆیەكی بەرفراوانەوە لەگەڵ جەوهەری هەموو شتەكاندا» بۆ ئەوەی سەردەمی تەكنۆلۆژیا تێپەڕێنین كە «پەیوەندی نێوان خۆمان و پەبوەندیمان بە بوونیشەوە دیاری دەكات».

سەرچاوە:

عبدالسلام بنعبد العالي: هل فلسفة أداة للحوار؟ في "منطق الخلل"، دار توبقال للنشر، ط1، المغرب، 2007، ص49-51.   

تێبینى: ئەم وتارە لە ڕۆژنامەى "هەولێر" بڵاوبۆتەوە.