فەلسەفە و پێكنەهاتن

عەبدوسەلام بنعەبد عالی

وەرگێڕانی: هاوار محەمەد

ئایا فەلسەفە ئامرازێكە بۆ پێكهاتن؟ وا پێناچێت وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە زەحمەتێكی زۆر و شیكارییەكی درێژدادڕ بێت. ئەگەر ئێمە بڕوامان وابێت فەلسەفە گفتوگۆیەكە كە لەلایەن عەقڵێكی سەلیمەوە (كە داوەرانەترین شتێكە لەنێوان مرۆڤەكاندا بەش كرابێت) بەڕێوە بچێت، ئەوا دەگەینە ئەو بەرەنجامەی كە بڵێین ئەركی فەلسەفەیە بەدحاڵیبوون هەڵبگرێت و هزرەكان بكاتە یەك و پەرژو بڵاوییەكان كۆبكاتەوە و پێكهاتن دەستەبەر بكات.

       كەچی وا پێناچێ‌ مێژووی فەلسەفە ئەم بانگەشەیەی بۆ بگونجێت. وێڕای ئەوەی فەیلەسوفەكان لە درێژایی مێژوودا بانگەشەكەری پێكجووتی و سەرچاوەی تەبایی نەبوون، زۆرێكیش لە دەقە فەلسەفییەكان هێشتا تا ئەمڕۆیش مایەی  لێكدانەوەی دژ بە یەك و مشتومڕی بێ‌ كۆتایین.

        بگرە دەتوانین لەمە زیاتر بڕۆین و بڵێین فەیلەسوفەكان و لۆژیكی گوتاریان هێندەی ئامانجیان دەوڵەمەندكردنی ڕوحی ڕەخنە و دروستكردنی بەدحاڵیبوون یان لایەنی كەم زەقكردنەوەی خراپ تێگەیشتن بووە، هێندە چاویان لە گەڕان و لێكۆڵینەوە بەدوای یەقین و دروستكردنی لێك تێگەیشتن نەبڕیووە.

       ئەوەندە بەسە كەمێك لەسەر ئاراستەی گفتوگۆی فەلسەفی هەڵوەستە بكەین تاوەكو ئەوانەی لەسەرەوە وتران ڕوون ببنەوە، لەم بارەیەشەوە ئەو مۆرك و ژینگەیە باس دەكەین كە شەقڵی خۆی بەسەر دیالۆگە ئەفلاتوونییەكانەوە لە قۆناغە جیاوازەكانیدا جێ‌ هێشتووە، ئەمەش بە جۆرێكی ئەوتۆ كە هەتا گفتوگۆكە بەرەوپێشتر بچێت هەستی بێ‌ توانایی لەبەردەم "شتێك"ـدا بەرز و نزمی و كۆسپ دەخاتە نێو گفتوگۆكە و بگرە ڕەنگە دووچاری قەیرانی بكاتەوە و بیشیوەستێنێت. ئەوەی سەیرە ئەوەیە ئەو پنتانەی تێیاندا گفتوگۆكە بە كۆسپ دەگات و ئینجا لەبارەیانەوە گفتوگۆدەكرێت و فەوكەسیان دەخرێتە سەر زۆربەی جار كتومت هەمان پنتەكانی پێكگەیشتنیشن: واتە ئەو پنتانەی كە جەهلی جاهیلەكان و زانینی زانینمەندەكان هاوئاست و یەكسان بە یەك دەكەن. وەك ئەوەی مەودای نێوان گفتوگۆكەران بە ئەندازەی دووركەوتنەوەیان، نەك لەوانی تر، بەڵكو لە خودی خۆیان هێندەش لە یەكتر نزیكیان بكاتەوە. هەر گفتوگۆكەرێك چەندەی لە خۆی دووربكەوێتەوە ئەوەندە لەویتر نزیك دەبێتەوە.

       لەبەرئەوەی ئەو پنتانەی كە تێیاندا كۆسپ و بەرزی و نزمی دەردەكەوێت و گفتوگۆكە بە "بنبەست" دەگەیەنێت، یان لایەنی كەم تووشی قەیرانی دەكات تەفرەقە ناخاتە نێوان گفتوگۆكەرانەوە، بەڵكو دەیخاتە نێوان هزر و بەڵگەنەویستەكانی خۆیەوە، نێوان هزر و پێشینەییەكانی خۆیەوە، یان با بڵێین قەیران دەخاتە نێوان هزر و خۆیەوە و ئەویش هەوڵدەدات لێی جیا بێتەوە.

      وەك بڵێى پێكگەیشتنی گفتوگۆكەران تەنیا لەڕێگەی تەفرەقەوە سەربگرێت، وەك بڵێى پەیوەندی نێوانیان تەنیا لە ڕێگەی لێك دووركەوتنەوەوە ڕووبدات: پنتەكانی قەیرانسازى و بە قەیرانكردن كە هزر بە هۆیانەوە لە یەقینەكانی خۆی ئازاد و ڕەها دەبێت و "حەقیقەتەكان"ـی خۆی سووكتر و تەنكتر دەكاتەوە، ئەو پنتانەن كە گفتوگۆكەران «لە هەمان غەمی وەك یەكدا دەبن» بەڵام نەك هەر غەمێك و هەموو غەمێك، بەڵكو غەمی هزری كە بە گووتەی هایدیگەر «تێیدا ئەو شتانەی وا دەردەكەون زانراون دەگۆڕێن بۆ شتانێك شیاوی پرس و باسن».

      لەبەر ڕۆشنایی ئەوەی وتمان وەڵامی شیاوی پرسیارەكەی سەرەتامان بەم جۆرە دەبێت: فەلسەفە لەو ڕووەوە كە بەرگرییە دژی هەر شتێكە كە پێك جووتی و پێكهاتن و تەبابوون و تەقلید بێنێتە كایەوە، ئەمەش وەك جەختكردنەوەی لەوەی كە هەموو لێك تێگەیشتنێك لە پشتی خۆیەوە شیمانەی خراپ تێگەیشتنێكی بنچینەییشی حەشارداوە، كەواتە جێگای سەرسوڕمان نییە لە هزری هاوچەرخدا ئەو تەوژم و ڕێبازە فەلسەفییانە باڵادەست بن كە پێیان دەوترێت فەلسەفەی دڕدۆنگی، ئەو فەلسەفانەی كە لە نیازخراپییەكی سەرەكییەوە دەڕوانن و نەك تەنیا گریمانەی شەیتانی دیكارتی و فێڵی مێژوویی هێگڵی و هێما پیسەكان كە فۆكۆ لەبارەیانەوە دەدوێت، دەكەن بەڵكو پیسییەكی ئۆنتۆلۆژی كە هەموو بوونەوەرێك دەگرێتەوە.

      وێڕای ئەوانەیش ئەم فەلسەفە بەد گومانانە كار بۆ خستنەوەی تەفرەقە لەنێوان گفتوگۆكەراندا ناكەن، بەڵكو هەوڵدەدەن بۆ نزیك خستنەوەیان لە یەكتری بەوەی هەر یەكێكیان لە خۆیان دوور بكەونەوە. كەواتە با بڵێین ئەم دۆخە تەنیایی دەخاتە جیگای گۆشەگیری.

       لە دەقێكی جواندا لەژێر ناونیشانی "بۆچی پێمان خۆشە لە گوندەكان بمێنینەوە؟" كتومت لە سەرەتای قسەكردنیدا لەبارەی ئەوەی پێی دەوترێت "كاری فەلسەفی" مارتن هایدیگەر گۆشەگیری و تەنیابوون لێك جیادەكاتەوە. ئەو دەبێژێت «زۆرجار خەڵكانی شار لە گۆشەگیریی درێژخایەنی دوا بەدوای یەكم لە چیاكاندا و لەگەڵ جووتیارەكاندا تووشی سەرسوڕمان دەبن. بەڵام ئەمە گۆشەگیریی نییە، بەڵكو تەنیاییە. لە شارە گەورەكاندا مرۆڤ بە ئاسانی دەتوانێت لە هەر جێیەكی تر زیاتر گۆشەگیر بێت، بەڵام هەرگیز ناتوانێت تێیاندا تەنیا بێت. ئەوەش لەبەرئەوەی تەنیایی توانایەكی بنەڕەتییە بۆ ناگۆشەگیریمان و بگرە بە پێچەوانەی ئەوە سەراپای بوونمان دەخاتە نێو گفتوگۆیەكی بەرفراوانەوە لەگەڵ جەوهەری هەموو شتەكاندا»..

     كەواتە هەر ئەمەیش ئەركی فەلسەفەیە كە لە گۆشەگیرییەوە بەرزمان بكاتەوە بۆ تەنیایی، لە پەیوەندیكردنی وەهمییەكان بۆ پەیوەندیگیریی ڕاستەقینە، لە شار و ژاوەژاوی شار و "بەشاریبوون"ـەكەیەوە بمانبات بەرەو گوندەكان كە لەوێدا «كاری فەلسەفی لەگەڵ كۆششی جووتیارەكاندا پێگەی جوان و ساتەوەختی دوانەكەوتووی خۆی هەیە»، ئەو كارەی كە توانای ئەوەمان پێدەدات بچینە نێو «گفتوگۆیەكی بەرفراوانەوە لەگەڵ جەوهەری هەموو شتەكاندا» بۆ ئەوەی سەردەمی تەكنۆلۆژیا تێپەڕێنین كە «پەیوەندی نێوان خۆمان و پەبوەندیمان بە بوونیشەوە دیاری دەكات».

سەرچاوە:

عبدالسلام بنعبد العالي: هل فلسفة أداة للحوار؟ في "منطق الخلل"، دار توبقال للنشر، ط1، المغرب، 2007، ص49-51.   

تێبینى: ئەم وتارە لە ڕۆژنامەى "هەولێر" بڵاوبۆتەوە.