تاوڵه‌كانی خودا

هاوار محه‌مه‌د

( 1 )

خودا دوو جۆر یاری ده‌كات. یاری تاوڵه‌ و یاری شه‌تره‌نج. تاوڵه‌ ئه‌وه‌یه‌ له‌ سیفری "په‌یدابوون"دا ده‌یكات. شه‌تره‌نج ئه‌وه‌یه‌ له‌ سیفری "یه‌شوع"دا ده‌یكات. له‌ سیفری په‌یدابووندا خودا جیهان داده‌هێنێت. له‌ سیفری یه‌شوعدا پادشاكانی زه‌مینی نێوان نیل و فورات كشومات ده‌كات، زه‌وییه‌كان ده‌داته‌وه‌ ده‌ست نه‌وه‌ی ئیسرائیل و هه‌ق به‌ خاوه‌ن هه‌ق ده‌داته‌وه‌. یه‌كه‌میان هێشتا هیچ یاسا و فه‌رمانێكی تێدا نییه‌، هه‌موو شتێك له‌ میزاجی خوداوه‌ دروست ده‌بێت. دووه‌میان به‌ پێی فه‌رمان و ڕێسای ورد ده‌ڕوات. یه‌كه‌میان ساتی داهێنانه‌ و دووه‌میان ساتی دووباره‌بوونه‌وه‌یه‌. به‌ كورتی، یه‌كه‌میان چركه‌ساتی کایۆسە، دووه‌میان چركه‌ساتی نه‌زمه‌.

"زه‌وی بێ شێوه‌ و چۆڵه‌وانی بوو، تاریكیش له‌سه‌ر ڕووی قووڵاییه‌كان بوو. ڕۆحی خوداش له‌سه‌ر ڕووی ئاوه‌كان ده‌جوڵایه‌وه‌" (په‌یدابوون، 1، 2). ئه‌مه‌ یه‌كه‌م ساتی داهێنانه‌، هێشتا هه‌موو شتێك له‌ فه‌وزادایه‌ و هێدی هێدی خودا ده‌یه‌وێت ڕێكیان بخات. له‌ ئیسحاحه‌كانی سه‌ره‌تای سیفری په‌یدابووندا خودا هه‌ر به‌رده‌وامه‌ له‌ ڕێكخستن و تێكدانه‌وه‌. ئافراندنى مرۆڤ، لاساریی ئیبلیس، ده‌ركردنی ئاده‌م و حه‌وا له‌ به‌هه‌شت، یه‌كه‌م كوشتن، لافاوی نوح، په‌شیمانبوونه‌وه‌ی خودا له‌ دروستكردنی مرۆڤ، په‌رتكردنی مرۆڤه‌كان و زمانیان به‌سه‌ر زه‌ویدا و ته‌واونه‌كردنی بورجی بابل و جەنگ و ...هتد. یەکەمجار خودا له‌ بێتاقه‌تیدا ده‌ست ده‌كات به‌ یاریكردن له‌گه‌ڵ خۆیدا، لەگەڵ وشەکانى خۆیدا "ببە... ئەبێت"! ده‌بێت ته‌قینه‌وه‌یه‌كی گه‌وره‌ ڕووبدات، كایۆسێكی ڕه‌ها بخولقێت تاوه‌كو هه‌موو شتێك له‌ حه‌وت ڕۆژدا بخرێنه‌ شوێنی دروستی خۆیانه‌وه‌ و له‌جێگای خۆیاندا جێگیر ببن. به‌مجۆره‌ یاساكان له‌نێو فه‌وزاوه‌ دروست ده‌بن. كاتێكیش گه‌ردوون ڕێڕه‌و و یاسای خۆی وه‌رده‌گرێت ئیدی خودا له‌ یارییه‌كه‌ی ته‌واو ده‌بێت و پشوو ده‌دات. خودا تاقه‌تی داهێنانی زیاتری نامێنێت. ئێستا ئیتر ده‌بێت هه‌موو شتێك له‌سه‌ر ڕێڕه‌وی خۆی و به‌ پێی یاسای خۆی بڕوات به‌ڕێوه‌، ته‌نیا مرۆڤ نه‌بێت كه‌ پێویسته‌ خودا جاروبار بكه‌وێته‌ یاریكردن له‌گه‌ڵیدا!

سیفری یه‌شوع، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، هه‌وڵی خودا و گه‌له‌كه‌یه‌تی بۆ به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ی شتێكی له‌ده‌ستچوو، بۆ دووباره‌بوونه‌وه‌. هه‌موو شتێك به‌ پێی فه‌رمانی خودا به‌ڕێوه‌ ده‌چێت. زۆر به‌ وردی، به‌ بێ لادان، به‌ بێ ده‌رچوون. فه‌رمانه‌كانی خودا به‌ یه‌شوع، فه‌رمانه‌كانی یه‌شوع به‌ گه‌لی ئیسرائیل، هه‌ر هه‌موو به‌ باشترین شێوه‌ وه‌ك یاسای فیزیای به‌ڕێوه‌ده‌چن. ئامانجێك هه‌یه‌ كه‌ هه‌موو شتێك به‌ره‌و ئه‌و ئامانجه‌ ده‌چێت و سه‌ركه‌وتنیش گه‌یشتنه‌ به‌و ئامانجه‌. ڕێگای دروست ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ته‌نیا ئامانجه‌كه‌ی له‌به‌رچاو گرتووه‌ و هیچ شتێكی دیكه‌ی بۆ گرنگ نییه‌ كه‌ بێته‌ ڕێی. یه‌شوع، به‌ پێچه‌وانه‌ی پرۆمیسیۆسه‌وه‌، هیچ ئاگرێك نادزێت و هیچ لادانێكی له‌ یاساكانی خودا نییه‌. "ته‌نها به‌هێزبه‌ و زۆر ئازابه‌، بۆ ئه‌وه‌ی هۆشیار بیت بۆ كاركردن به‌پێی هه‌موو ئه‌و فێركردنه‌ی كه‌ موسای به‌نده‌م فه‌رمانی پێ كردوویت. نه‌ به‌لای ڕاست و نه‌ به‌لای چه‌پ لێی لامه‌ده‌، بۆ ئه‌وه‌ی بۆ هه‌ركوێیه‌ك بچیت سه‌ركه‌وتوو بیت. (یه‌شوع، 1، 7).

( 2 )

نیچه‌ له‌ زه‌رده‌شته‌كه‌یدا ده‌ڵێت: ''تۆ له‌ چاوی مندا گۆڕه‌پانی سه‌مای ڕێكه‌وتێكی پیرۆزی، مێزی تاوڵه‌یه‌كی پیرۆز و یاریزانه‌كانی تاوڵه‌یت''. بۆچی تاوڵه‌؟ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی دوو چركه‌سات له‌ تاوڵه‌دا هه‌یه‌ كه‌ ژیل دۆلۆز به‌م جۆره‌ ڕوونی ده‌كاته‌وه‌: "فڕێدانی زاره‌كان و كه‌وتنی زاره‌كان". له‌ زه‌وییه‌وه‌ زاره‌كان هه‌ڵده‌درێت و له‌ ئاسماندا ده‌كه‌وێت. به‌م جۆره‌ زه‌ویی مێزێكه‌ و ئاسمان مێزێكی دیكه‌. یاریزانی تاوڵه‌كه‌ له‌ سه‌ر زه‌وییه‌وە زاره‌كان هه‌ڵده‌دات، ئه‌مه‌یش واته‌ داهێنانی شێكی نوێ له‌ لایه‌ن مرۆڤه‌وه‌ له‌ ئاسماندا. ''ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر مێزی پیرۆزی زه‌مین تاوڵه‌ت له‌گه‌ڵ خودا كردبێت، زه‌وی ده‌له‌رزێت و شه‌ق ده‌بات و ڕوباری گڕ دێته‌ ده‌ره‌وه‌'' (زه‌رده‌شت، حه‌وت مۆره‌كه‌). ئه‌ی دەربارەى ئاسمان چى؟ ''له‌ سه‌رووی هه‌موو شتێكه‌وه‌ ئاسمانی سودفه‌ هه‌یه‌، ئاسمانی بێتاوانی، ئاسمانی شیمانه‌ و سه‌ركێشی''. (زه‌راده‌شت، به‌ر له‌ كازیوه‌). ئه‌مه‌ واتای چییه‌؟ به‌ پێی شرۆڤه‌ی دۆلۆز بێت ئه‌م دوو چركه‌ساته‌ "صیروره‌" و "بوون"ـن، كه‌ هه‌ردووكیان سه‌ر به‌ یه‌ك جیهانن: ژیان. ساتی هه‌ڵدانی زار ساتی "صیروره‌"یه‌، ساتی كه‌وتنی زار ساتی بوونه‌. به‌ڵام هیچ بوونێك نا جگه‌ له‌ بوونی صیروره‌. له‌م یارییه‌دا گرنگ ئه‌وه‌ نییه‌ زاره‌كان به‌ جۆرێك بكه‌ون كه‌ هه‌مان پێكهاته‌ و ژماره‌ به‌رهه‌م بهێننه‌وه‌ و یاریزانیش چه‌ندینجار زاره‌كان هه‌ڵبداته‌وه‌ بۆ به‌رهه‌مهێنانی هه‌مان پێكهاته‌، ئه‌مه‌ سیفه‌تی یاریزانی خراپه‌، به‌ڵكو گرنگ یه‌كجار هه‌ڵدانی زاره‌كانه‌ تاوه‌كو پێكهاته‌یه‌ك به‌رهه‌م بێت كه‌ ببێته‌ مایه‌ی دووباره‌بوونه‌وه‌ی هه‌ڵدان خۆی. مه‌سه‌له‌كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ "ڕیتم" و "سه‌ما"ـه‌وه‌ هه‌یه‌. گه‌ر ڕیتم له‌ ئاستی شیعردا جۆرێك له‌ كێش و سه‌روا و په‌یكه‌ری شیعری بێت، ئه‌وا هه‌ندێك له‌ شاعیره‌ كلاسیكییه‌ كوردییه‌كان ته‌نیا ئه‌وانیتریان دووباره‌ كردۆته‌وه‌ و شتێكی جیاوازیان له‌وه‌ی هه‌بووه‌ نه‌خولقاندووه‌. بۆ نموونه‌ داهێنان ئه‌وه‌ نییه‌ كه‌ "وه‌فایی" كردوویه‌تی، چونكه‌ به‌ جۆرێك له‌ جۆره‌كان "نالی" به‌ زیاده‌وه‌ هه‌موو ئه‌و داهێنانه‌ی كردبوو؛ داهێنان له‌ ئه‌ده‌بیاتی كوردیدا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ "گۆران" كردی؛ گۆران سه‌مای به‌ شیعر كرد و شتێكی نوێی هێنایه‌ ئاراوه‌. "ڕیتم" شتێكی نوێی تێدا نییه‌، ته‌نیا ده‌رچوونه‌كان ڕێك ده‌كاته‌وه‌، نه‌سازه‌كان ده‌سازێنێته‌وه‌. ڕه‌نگه‌ ڕیتم به‌لای هیگه‌ڵه‌وه‌ خۆشه‌ویست بێت، دیاله‌كتیكیش بۆ خۆی جۆرێكه‌ له‌ ڕیتم. به‌ڵام به‌لای نیچه‌وه‌ گرنگ مۆسیقایه‌، مۆسیقا و جوڵه‌ هه‌مان واتایان هه‌یه‌، مۆسیقا خۆی هه‌میشه‌ له‌ جوڵه‌دایه‌. به‌ ده‌بڕینێكی تر، سه‌ما و سوكه‌ڵه‌یی بۆ داهێنان. ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بیتهۆڤن دای ده‌هێنێت: "سه‌مفۆنیای نۆیه‌م". سه‌مفۆنیای نۆیه‌م ئه‌و ساته‌یه‌ كه‌ هه‌موو تواناكانی داهێنانی بتهۆڤن دێنێته‌وه‌ و زاره‌كانی ده‌خاته‌وه‌ ده‌ست. ئەو زارەیە کە ئەنتۆنیۆ ڤیڤالدى لە "چوار وەرزەکە"دا هەڵیدەدات و سروشتى پێ دادەهێنێتەوە. ڤیڤاڵدى هەر بە سادەیى لاسایى سروشت یان خودا ناکاتەوە، ئەو ڕەشەبایەى لە مۆسیقاکەى ئەودا هەڵدەکات جیاوازە لە ڕەشەباى سروشت. زریانەکانیان هەمان زریان نین، ئەو وەرزەکانى خۆى لەنێو مۆسیقادا دادەهێنێت، کارێک کە خودا نەیکردووە. لێرەدا ئەو گەمەکە دەخاتەوە دەستى خۆى. کەواتە بۆچی دووباره‌بوونه‌وه‌ی هه‌ڵدان گرنگه‌ نه‌ك دووباره‌بوونه‌وه‌ی پێكهاته‌یه‌كی زاره‌كان؟ چونكه‌ دەرفەتێکى دیکە بۆ داهێنان دەکاتەوە، هه‌ر جارێكی هه‌ڵدانی زاره‌كان ئیسپاتكردنی سوتفه‌یه‌كه‌، ئه‌و پێكهاته‌یشی كه‌ كه‌وتنی زاره‌كان دروستی ده‌كه‌ن ئیسپاتكردنی زه‌روره‌ته‌. یاریزانی باش ئه‌وه‌ نییه‌ پێویستی به‌ پێكهاته‌ی بۆ نموونه‌ (4-5) و چاوی له‌وه‌ بڕیوه‌، به‌ڵكو ئه‌وه‌یه‌ پێكهاته‌یه‌ك دێنێت كه‌ كرده‌ی هه‌ڵدانه‌كه‌ خۆی دووباره‌ ده‌كاته‌وه‌، ئه‌مه‌یش واته‌ ئه‌و دیارییه‌ی كه‌ سودفه‌ پێت ده‌به‌خشێت. كه‌واته‌، وه‌ك دۆلۆز بۆیچووه‌، "زه‌روره‌ت به‌هۆی سودفه‌وه‌ ئیسپات ده‌كرێت"، به‌ هه‌مان ئه‌و مانایه‌ی كه‌ بوون به‌ صیروره‌ ئیسپات ده‌كرێت و یه‌ك به‌ فره‌. به‌م واتایه‌ لای نیچه‌ هه‌ر شتێك بوونی هه‌یه‌ كه‌ له‌ صیروره‌دایه‌، بوون صیروره‌یه‌، نه‌ك شتێكی وه‌ستاو و جێگیر و ئه‌به‌دی. ته‌نیا یه‌ك بوون بوونی هه‌یه‌، ئه‌ویش صیروره‌یه‌. هه‌ر شتێك له‌ صیروره‌دا‌ نه‌بێت وه‌ك ئاوێكی وه‌ستاوه‌ كه‌ بۆگه‌نی كردبێت، چونكه‌ هه‌مووان ده‌توانین نه‌ك ته‌نیا دووجار پێبخه‌ینه‌وه‌ نێوی، به‌ڵكو ده‌یانجار مه‌له‌یشی تێدا بكه‌ین. ئاوی سازگار ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ناتوانیت پێ بخه‌یته‌وه‌ نێوی. ئه‌مه‌ ستایشه‌ گه‌وره‌كه‌ی نیچه‌یه‌ بۆ هێراكلیتۆس.

( 3 )

"یه‌زدان خه‌فه‌تبار بوو كه‌ مرۆڤی له‌سه‌ر زه‌وی دروستكردبوو، هه‌روه‌ها دڵگرانیش بوو" (په‌یدابوون، 6، 6). ئه‌مه‌ په‌شیمانبوونه‌وه‌ گه‌وره‌كه‌ی خودایه‌، چونكه‌ مرۆڤ چیتر وه‌ك هه‌موو دروستكراوه‌كانی تر جێگیر و گوێڕایه‌ڵ و سره‌وتوو نییه‌، به‌ڵكو له‌ده‌ست ده‌رده‌چێت، له‌ ده‌ستی خودایش. خودا یه‌كجار ئۆپێرای گه‌ردوون داده‌هێنێت و ئیدی ده‌یه‌وێت بیخاته‌ نێو ڕیتمه‌وه‌، ئه‌وه‌ مرۆڤه‌ له‌م ڕیتمه‌ ده‌رده‌چێت. مه‌گه‌ر ئه‌مه‌ چییه‌ جگه‌ له‌ صیروره‌؟ مرۆڤ نایه‌وێت تەنیا داهێنراو بێت، به‌ڵكو ده‌یه‌وێت خۆیشی ببێته‌ داهێنه‌ر. له‌مه‌وه‌یه‌ كه‌ خودا غیره‌ له‌ مرۆڤ ده‌كات. نیچه‌ له‌ زۆرینه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیدا ستایشی ئه‌م ساته‌وه‌خته‌ی یاخیبوون ده‌كات، ساتێك كه‌ مرۆڤ نایه‌وێت ئه‌وه‌ بێت كه‌ هه‌یه‌، نایه‌وێت بوكه‌ڵه‌ی ده‌ستی خوداكان بێت، به‌ڵكو ده‌یه‌وێت خۆیشی ببێته‌ یاریزانێك و یاریی تاوڵه‌، نه‌ك یاریی شه‌تره‌نج، له‌گه‌ڵ خوداكاندا بكات. یاری شه‌تره‌نج توانای ئه‌وه‌ی نییه‌ هه‌ڵدانی زار دووباره‌ بكاته‌وه‌، هه‌موو شتێك به‌ یاسای زۆر ورد ڕێكخراوه‌، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌یشه‌ یارییه‌كی عه‌قڵانییه‌، یارییه‌كی قورسه‌، به‌ واتای وردی وشه‌كه‌. به‌و مانایه‌ی پێویستی بە مانه‌وه‌ و جێگیربوونه‌ بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر، ترس و دڵه‌ڕاوكێی هه‌ڵه‌كردن، ترسی ماتبوون، شه‌تره‌نج یاریی زاهیده‌كان و ڕۆحه‌ قورسه‌كان و ستایشكارانی قورسییه‌، یاریی قه‌دیس و راهیب و مه‌لاكانه‌ (ئەوەیش جێگاى سەرنجە کە له‌ ساڵانی نه‌وه‌ده‌كان و سه‌ره‌تای دوو هه‌زاره‌كاندا زۆربه‌ی یارییه‌كان، بە تایبەت ئەوانەى زاریان تێدایە، لای هێزه‌ ئیسلامییه‌كان قه‌ده‌غه‌بوون شه‌تره‌نج نه‌بێت). به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ی یاری تاوڵه‌ یاری ڕۆحه‌ سوكه‌كانه‌، ئه‌وانه‌ی ستایشی فڕین ده‌كه‌ن، یاریی سه‌ماكه‌رانه‌.

ئایا نیچه‌ ستایشی فه‌وزا ده‌كات؟ فه‌وزا و صیروره‌ چ په‌یوه‌ندییه‌كیان پێكه‌وه‌ هه‌یه‌؟ گه‌ر بوونێك له‌ صیروره‌دا هه‌بێت، گه‌ر یه‌كێك له‌ فره‌دا هه‌بێت، گه‌ر زه‌روره‌تێك له‌ سودفه‌دا هه‌بێت، كه‌واته‌ ده‌توانین ئه‌و تۆمه‌ته‌ له‌سه‌ر نیچه‌ لا ببه‌ین كه‌ هه‌ندێك له‌ دوژمنه‌كانی، و به‌تایبه‌تی هیگڵییه‌كان، ده‌یده‌نه‌ پاڵی. دۆلۆز ده‌ڵێت: "هه‌ڵدانی زاره‌كانی تاوڵه‌ ته‌نیا كرده‌یه‌كی شێتانه‌ و ناعه‌قڵانی، پووچ و سه‌روو-مرۆیی نییه‌، به‌ڵكو هه‌وڵێكی تراژیدیای و ئایدیایه‌كی تراژیدییه‌". تراژیدیبوونه‌كه‌یشی له‌وێدایه‌ كه‌ كه‌وتنی زاره‌كان له‌ده‌ستی ئێمه‌دا نییه‌، به‌ڵكو له‌ده‌ستی سودفه‌دایه‌، به‌ڵام ئێمه‌ پێشوازیی له‌و سودفه‌یه‌ ده‌كه‌ین كه‌ ده‌توانێت ده‌رفه‌تی هه‌ڵدانی زاره‌كان و دەرفەتى داهێنانمان دووباره‌ پێبداته‌وه‌، ئه‌مه‌یش هۆكاری شادییه‌. گه‌ر بیر له‌ ساتی دووه‌می یاریی تاوڵه‌ بكه‌ینه‌وه‌ بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ نیچه‌ له‌گه‌ڵ فه‌وزادا نییه‌، به‌ڵكو ته‌نیا دژ به‌ سیسته‌می گه‌وره‌یه‌، لێره‌دا نیچه‌ و كیركگارددا یه‌ك ده‌گرنه‌وه (کیرکگارد دەیگوت هەستەکەم دیالەکتیک خەفەقانم دەکات)‌. نیچە دژ به‌ جێگیربوون و وه‌ستان و مانه‌وه‌ی ئه‌به‌دییه‌ و له‌ به‌رامبه‌ردا ستاییشی گۆڕان ده‌كات. به‌ واتایه‌كی تر، نیچه‌ نه‌ لایه‌نگری نه‌زم و تۆتاڵیتێیه‌‌، نه‌ لایه‌نگری فه‌وزا و سەماى پارتیكولارەکان، به‌ڵكو لایه‌نگری تاقانه‌یی و ناوازه‌ییه‌كانه‌ كه‌ لای دۆلۆز مانای "سینگیولار" وه‌رده‌گرێت. ئه‌مه‌ له‌ چركه‌ساتی دووه‌می یارییه‌كه‌دا ڕوون ده‌بێته‌وه‌ كه‌ ساتی كه‌وتنی زاره‌كانه‌، ساتێك كه‌ سودفه‌ تێیدا ئیسپات ده‌بێت، ئه‌م ئیسپاتبوونه‌ واته‌ به‌رهه‌مهێنانی ئه‌و ژماره‌ حه‌تمییه‌ی كه‌ هه‌موو ژماره‌كانی دیكه‌ كۆده‌كاته‌وه‌ و ده‌رفه‌ت ده‌دات به‌ دووباره‌ هه‌ڵدانه‌وه‌ی زاره‌كان. كه‌واته‌ ژماره‌ی زه‌رور بۆ هه‌ڵدانه‌وه‌ی زاره‌كان (بۆ نموونە دوو شه‌ش) تاكه‌ ژماره‌یه‌كه‌ كه‌ به‌ فره‌یی ده‌چه‌سپێت، ئه‌مه‌ هه‌مان زه‌روره‌ته‌ كه‌ سودفه‌ دروستی ده‌كات، هه‌مان بوونیشه‌ كه‌ صیروره‌ ده‌یچه‌سپێنێت، چونكه‌ هه‌لی ئه‌وه‌ ده‌دات كه‌ ساتی یه‌كه‌م دووباره‌ ببێته‌وه‌، واته‌ ساتی "هه‌ڵدان". كه‌واته‌ ساتی دووه‌م ساتی یه‌كه‌م دووباره‌ ده‌كاته‌وه‌: ئه‌مه‌ ئه‌و بوونه‌یه‌ كه‌ له‌ صیروره‌دا هه‌یه‌: گه‌ڕانه‌وه‌. گه‌ڕانه‌وه‌ واته‌ دووباره‌بوونه‌وه‌، دووباره‌بوونه‌وه‌یش واته‌ بوون، واته‌ زه‌روره‌ت، واته‌ یه‌ك. به‌ كورتی، هیچ بوونێك بوونی نییه‌ جگه‌ له‌ صیروره‌، هیچ یه‌كێك بوونی نییه‌ جگه‌ له‌ فره‌یی، هیچ زه‌روره‌تێك بوونی نییه‌ جگه‌ له‌ سودفه‌. ئه‌م دۆخه‌یش نه‌ دۆخی نه‌زمه‌ و نه‌ دۆخی فه‌وزا، به‌ڵكو دۆخی سینگولاریتییه‌. سینگولاریته‌ ته‌نیا ئاوارته‌ی نێو نه‌زم نییه‌، به‌ڵكو ئاوارته‌ی نێو فه‌وزایشه‌، ئه‌و كاته‌ی فه‌وزا ده‌بێته‌ دۆخی باڵاده‌ست و پێگه‌ی نه‌زم وه‌رده‌گرێت، واته‌ ئه‌و دۆخه‌ی كه‌ هه‌موو به‌هاكان تێیدا یه‌كسان ده‌بن، ئاوارته‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ به‌های به‌رزتر داده‌هێنێت. به‌مانایه‌كی تر، له‌ دۆخی نه‌زمدا كه‌ دۆخی هاوشێوه‌یی و یه‌كێتی ستوونییه‌، ئاوارته‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ ڕووی ئاسۆییه‌وه‌ جیاوازی خۆی ده‌پارێزێت، كاتێكیش دۆخی فه‌زا باڵاده‌ست ده‌بێت، كه‌ دۆخی هاوشێوه‌یی و یه‌كسانی ئاسۆییه‌، ئاوارته‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ ڕووی ستوونییه‌وه‌ جیاوازی خۆی ده‌پارێزێت، بەڵام دەبێ بزانین کە ئەم پێگە بەرزترە تایپۆلۆژییە نەک تۆبۆلۆژى (بەو مانایەى سینگویلاریتە سەربەخۆیەتى و تواناى دروستکردنى جیهانێکیترە، نەک هیرارشیەتى دەسەڵاتخوازانە) ، به‌كورتی: سینگولار واته‌ "داهێنه‌ر"، داهێنه‌ریش به‌ زمانه‌ ڕه‌مزییه‌كه‌ی نیچه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ''ئه‌ستێره‌ی سه‌ماكاری لێ له‌دایك ده‌بێت''، یان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ "به‌های نوێ ده‌خاته‌ سه‌ر له‌وحه‌ی نوێ"، به‌ زمانی ساده‌تر، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سوكه‌ڵه‌یه‌ و توانای ئه‌كتی داهێنه‌رانه‌ له‌ خۆیدا شك ده‌بات و له‌نێو "مێگه‌ل"دا ناتوێته‌وه‌.

( 4 )

ئایا ده‌شێت نه‌زم فه‌وزا به‌رهه‌م بهێنێت؟ ئێمه‌ ده‌زانین به‌ پێی سیفری په‌یدابوون سه‌ره‌تا فه‌وزا هه‌یه‌، پاشان نه‌زم دێته‌ ئاراوه‌. واته‌ یاساكان یاسای دوای جێگیربوونی کایۆسن، به‌ڵام ئایا ده‌شێت پێچه‌وانه‌كه‌یشی ڕاست بێت، واته‌ نه‌زم خۆی ببێته‌ مایه‌ی فه‌وزا؟ هه‌ندێك بیرمه‌ند پێیانوایه‌ جیهان ئه‌مڕۆ ده‌خرێته‌وه‌ نێو فه‌وزا بۆ ئه‌وه‌ی نه‌زم بسه‌پێنرێته‌وه‌، به‌م مانایه‌ ده‌بێت جیهان بگه‌ڕێنرێته‌وه‌ بۆ سیفری په‌یدابوون بۆ ئه‌وه‌ی سیفری یەشوع دروست ببێت. ڕووداوه‌كانی سه‌ده‌ی بیستویه‌ك: هه‌ر له‌ 11ی سێپتێمبه‌ر و داگیركردنی ئه‌فغانستان و عێراقه‌وه‌ (هه‌ندێك پێیانوابوو بۆ دروستكردنه‌وه‌ی بورجی بابله‌) بۆ ڕاپه‌ڕینه‌ عه‌ره‌بییه‌كان، تا ده‌گات به‌ داعش، دۆخی سوریا، قه‌یرانی دارایی، كوده‌تای توركیا، مه‌سه‌له‌ی كۆچ و..هتد سه‌رجه‌میان بۆ دروستكردنه‌وه‌ی فه‌وزا بوون تاوه‌كو له‌ دوای دۆخی فه‌وزا سه‌رله‌نوێ نه‌زمێكی دیكه‌ دروست بكرێته‌وه‌، نه‌زمی نوێی جیهان یان نه‌خشه‌یه‌كی نوێ به‌ تایبه‌تیش له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی دوای سایكیس بیكۆدا. به‌شێك له‌ تیۆره‌ زانستییه‌ نوێیه‌كانیش بە  تیۆرى فەوزا Chaos theory ناسراون، بۆ نموونه‌ فیزیای كوانته‌میش بەشێکە لێى، بوونه‌ته‌ ته‌واوكه‌ری دۆخی مرۆیی و باس له‌ بوونی فه‌وزایه‌كی گه‌وره‌ ده‌كه‌ن له‌ گه‌ردووندا. ئه‌وه‌تا زیگمۆند باومه‌ند له‌ كتێبی "مۆدێرنیته‌ی شل"دا دوای ئاماژه‌ كردن به‌ هه‌ردوو سیفره‌كه‌ی كتێبی "په‌یمانی كۆن" كه‌ باسمان كرد، ده‌ڵێت: "زانست له‌ سه‌رده‌می كۆندا پێیوابوو خودا یاری تاوڵه‌ ناكات، گه‌ردوون له‌ جه‌وهه‌ری خۆیدا حه‌تمییه‌تی هه‌ڵگرتووه‌، ئه‌ركی مرۆڤ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ به‌ ته‌واوی سوور بێت له‌سه‌ر یاساكانی گه‌ردوون تاوه‌كو له‌ تاریكی ده‌ربچێت، كرده‌ی مرۆڤیش بێ هه‌ڵه‌ و كه‌م و كورتی بێت و به‌رده‌وام ئامانجه‌كه‌ی بپێكێت. به‌ڵام زانستی نوێ به‌ره‌و ده‌رككردنی سروشتی نا-حه‌تمی بنه‌ڕه‌تیی جیهان هه‌نگاوی ناوه‌، به‌ره‌و ئه‌و ڕۆڵه‌ گه‌وره‌یه‌ی كه‌ سودفه‌، ئاوارته‌یی هاوسه‌نگی، نه‌زمێكی سروشتی نا-سیسته‌ماتیك ده‌یگێڕێت". به‌ بڕوای باومه‌ن ئه‌م تیۆره‌ زانستییانه‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی دۆخی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی ژیانی مرۆڤن، به‌ زمانه‌كه‌ی فۆكۆ بدوێین، ڕه‌نگدانه‌وه‌ی "ئیپستیمه‌"ی ئه‌م قۆناغه‌ن، كه‌ زیاتر گوتاری فه‌وزا تێیدا باڵاده‌سته‌. ئه‌م فه‌وزایه‌ی له‌م سه‌رده‌مه‌دا هه‌یه‌ فه‌وزای دوای نه‌زمێكی زۆر ورد و تۆكمه‌ی مۆدێرنه‌یه‌. مۆدێرنه‌ له‌ میتۆده‌كه‌ی دیكارته‌وه‌ هه‌تا ته‌لاره‌ زه‌ینییه‌كه‌ی هیگڵ و هه‌تا گه‌یشتن به‌ نازیزم و فاشیزم و ستالینیزم ته‌نیا له‌ خه‌می به‌رهه‌مێنانی نه‌زمێكی گه‌وره‌ی گشتگیردا بوو، له‌ خه‌می دیسپلین و كۆنترۆڵی گشتیدا بوو، تاوه‌كو له‌ جه‌نگی جیهانی دووه‌مدا له‌ هاوسه‌نگیی تۆقێنه‌ری هه‌ردوو جه‌مسه‌ره‌كه‌ی سۆڤییه‌ت و ئه‌مریكادا گه‌یشته‌ لوتكه‌، هاوسه‌نگییه‌ك كه‌ له‌ هاوسه‌نگیی یاسای سروشتیی هێزی كێشكردنی تەنە زەبەلاحەکان ده‌چوو. دوای ڕوخانی سۆڤییه‌ت هێدی هێدی سه‌رده‌می فه‌وزا ده‌ستی پێكرد. سه‌رده‌مێك كه‌ ئه‌مریكا خۆی وه‌ك تاكه‌ هێزی باڵاده‌ست ده‌بینێت و ده‌یه‌وێت دیسانه‌وه‌یش جیهان بخاته‌وه‌ نێو ساته‌وه‌ختی په‌یدابوون. باومه‌ن ئاماژه‌ به‌ قسه‌یه‌كی ده‌ڤید ڕۆڵ ده‌كات كه‌ ده‌ڵێت: "نه‌زمی حه‌تمی، فه‌وزای سودفه‌كان ده‌خولقێنێت".

( 5 )

زیگمۆند باومه‌ن به‌ په‌یڕه‌ویكردن له‌ "ژاك ئه‌تالی"، وێنه‌ی "لابرینت" labyrinth یان "مه‌یز" ]پێچینە[ وه‌ك مه‌جازێك به‌كارده‌هێنێت بۆ ته‌عبیركردن له‌ فه‌وزای نه‌زم. من له‌ وتارێكی دیكه‌دا باسم له‌ مه‌یز كردووه‌ وه‌ك نموونه‌یه‌ك بۆ ده‌سه‌ڵاتی دیسپلینی و دروستكردنی نه‌زمی ڕه‌ق له‌ ڕێگه‌ی كه‌ره‌سته‌ی ورد و نه‌رمه‌وه‌. ئه‌و كاته‌ی ئه‌و وتاره‌م نووسی ئه‌م كتێبه‌ی باومه‌نم نه‌بینیبوو، به‌ڵام خۆشبەختانە لیكنزیكییان هه‌یه‌ و هه‌ڵبه‌ت جیاوازیشیان هه‌یه‌. به‌ بڕوای باومه‌ن وێنه‌ی لابرینت "بووه‌ به‌ ئاوێنه‌یه‌ك كه‌ تێیدا، شارستانێتی ڕۆژئاوایی له‌م قۆناغه‌ی ئێستایدا له‌ خۆی ڕاده‌مێنێت"، بگره‌ له‌مه‌یش زیاتر بۆته‌ وێنه‌یه‌كی مه‌جازیی بۆ "دۆخی مرۆیی". له‌ سه‌رده‌می جێگیری و ئارامی، به‌ واتایه‌كی دیكه‌ سه‌رده‌می نه‌زمدا، دیواره‌كانی بوون به‌ شووشه‌، ڕێگا پێچاوپێچه‌كانی ڕێك بوونه‌وه‌ و هێما و ئاماژه‌ی ڕێنیشانده‌ر له‌سه‌ریان دانران و گۆشه‌ تاریكه‌كان و كوێره‌ ڕێیه‌كان نیشاندران. به‌ڵام لابرینت مه‌ترسیدار و شڵه‌ژێنه‌ره‌، به‌هۆی ناڕوونی و به‌یه‌كداچوونی ڕێگاكان و نه‌بوونی هێماكان و دژیه‌كی ئاماژه‌كان و كورته‌ ڕێگای ناكۆتا و ڕێگای داخراو و به‌هه‌ڵه‌دابردنی ڕێبواری نێو مه‌یزه‌كه‌. به‌م جۆره‌ ڕێبوار ده‌بێت به‌رده‌وام به‌ دوای ڕێگای ده‌ربازبووندا بگه‌ڕێت، هیچ خاڵێكی ڕوونیش له‌ به‌رده‌مییه‌وه‌ دیار نییه‌ و پنتێك نییه‌ كه‌ به‌ره‌وڕووی بڕوات. ژاك ئه‌تالی ده‌ڵێت: "لابرینت واته‌ ئه‌و شوێنه‌ تاریكه‌ی كه‌ ڕه‌نگه‌ ڕێگاكانی هیچ یاسایه‌كییان تێدا نه‌بێت، سودفه‌ و سوپرایز له‌ جیهانی مه‌یزدا باڵاده‌ستن، ئه‌مه‌یش نیشانه‌ی شكستی عه‌قڵی په‌تییه‌". (باومه‌ن، مۆدێرنیته‌ی شل، به‌شی چواره‌م). به‌م مانایه‌ ئه‌و بێ یاساییه‌ی له‌ لابرینتدا ده‌رده‌كه‌وێت كتومت به‌هۆی چنینه‌ زۆر ورده‌كه‌وه‌یه‌تی، هه‌موو شتێك تێیدا به‌شێكی چكۆله‌ی داخراوه‌، ڕێگای كورت و پێچاوپێچ و كۆنتڕۆڵ نه‌كراو، شوێنێك كه‌ هێما و قیبله‌نوما نایخوێنێته‌وه‌، باكور و باشوور، چه‌ق و كه‌ناری تێدا نییه‌، واته‌ شوێنێكی وه‌كو "ماكۆندۆ"یە كه‌ ماركیز له‌ "سه‌دساڵ دووره‌په‌رێزی"دا باسی ده‌كات، كاتێك كه‌ نه‌وه‌كانی "بۆینیدیا" هه‌رچۆن به‌ دارستان و ده‌ریادا ده‌ڕۆن سه‌ره‌نجام ناتوانن ده‌ربچن و دێنه‌وه‌ هه‌مان شوێن. له‌ مه‌یزیشدا به‌ هه‌ر شوێنێكدا بڕۆیت جۆرێك له‌ سودفه‌ و ڕێكه‌وت و سوپرایز چاوه‌ڕێته‌، ئیدی هه‌موو شتێك ده‌بێته‌ جۆرێك له‌ گه‌مه‌، گه‌مه‌یه‌ك به‌ بێ یاسایه‌كی دیاریكراو.

گه‌ر ئه‌م به‌راورده‌ دروست بێت و فه‌وزای ئه‌م سه‌رده‌مه‌ جۆرێك بێت له‌ لابرینت ئه‌وا ئه‌م لابرینته‌ نه‌زمی نوێی جیهانی دروستی كردووه‌ كه‌ خۆیشی به‌رهه‌می كۆمه‌ڵێك گۆڕانی گه‌وره‌یه‌ له‌سه‌ر هه‌موو ئاسته‌كانی ژیان؛ گۆڕان له‌ بواره‌كانی سیاسه‌ت، ئابووری، كۆمه‌ڵایه‌تی، كولتووری، جه‌نگ، كار، ته‌كنۆلۆژیا، جوگرافیا، ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌، میدیا و...هتد. ته‌نیا بۆ نموونه‌ له‌ بواری ئابووریدا چیتر سه‌رمایه‌ له‌ شوێنێكدا جێگیر نییه‌، له‌ ڕێگه‌ی كارگه‌ری زۆر گه‌وره‌ و گرێبه‌ستی درێژخایه‌نی نێوان سه‌رمایه‌دار و كرێكاره‌وه‌ (به‌ مۆدێله‌ فۆردیزمه‌كه‌ی) كه‌ڵه‌كه‌ نابێت، به‌ڵكو (له‌ قۆناغی پۆستفۆردیزمدا) كه‌ڵه‌كردنی سه‌رمایه‌ پشت به‌ سه‌رمایه‌ی گه‌ڕۆك و گرێبه‌ستی كورت و بێ زه‌مانه‌ت ده‌به‌ستێت، كه‌ ده‌شێت سبه‌ی گرێبه‌سته‌كه‌ هه‌ڵبوه‌شێته‌وه‌. نموونه‌یه‌كی دیكه‌: ده‌وڵه‌ت چیتر وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی خاوه‌ن سه‌روه‌ری و پارێزه‌ری گه‌وره‌ی هاوڵاتیانی نێو سنووی وڵاته‌كه‌ی و زمان و خاك ده‌رناكه‌وێت، به‌ڵكو زیاتر ڕۆڵێكی ئیشرافی هه‌یه‌ بۆ ئاسانكاری هاتنوچوونی سه‌رمایه‌ و ڕێكخستنی باج و بازاڕ ده‌كات، ده‌وڵه‌ت خۆی بۆته‌ "فه‌رمانبه‌ر". ئه‌مه‌ی باسمان كرد گه‌ر مانایه‌كی هه‌بێت، ئه‌و مانایه‌ی هه‌یه‌ كه‌ ئه‌م فه‌وازیه‌ی له‌مڕۆدا هه‌یه‌ فه‌وزایه‌كی دروستكراوه‌، به‌ڵام به‌ جۆرێك دروست كراوه‌ كه‌ خۆیشی خۆی به‌رهه‌م بهێنێته‌وه‌. مه‌گه‌ر كۆندۆلیزا رایس خۆی نه‌یگوت "له‌ پێناو دروستكردنی ڕۆژهه‌ڵاتێكی ناوه‌ڕاستی نوێدا ئه‌مریكا پشت به‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی فه‌وزای خه‌لاق ده‌به‌ستێت"؟. به‌م مانایه‌ هه‌ر سودفه‌یه‌ك له‌نێو نه‌زم خۆیدا ڕووده‌دات له‌ پێناو سه‌پاندنه‌وه‌ی نه‌زمێكی نوێدا؛ ئه‌مه‌یش به‌هیچ كلۆجێك په‌یوه‌ندی به‌ صیروره‌ی نیچه‌ییه‌وه‌ نییه‌. چونكه‌ ئه‌م جۆره‌ سودفه‌یه‌ ته‌نیا هه‌وڵدانه‌ بۆ به‌ده‌ستهێنانی زۆرترین هه‌ڵدانی زار له‌نێو مه‌یزه‌كه‌دا، نه‌ك گه‌ڕانه‌وه‌ی یه‌ك هه‌ڵدان كه‌ بمانباته‌وه‌ ده‌ره‌وه‌ی مه‌یزه‌كه‌. گه‌ر به‌ زمانی دۆلۆز قسه‌ بكه‌ین ئێمه‌ ده‌بێت له‌نێو مه‌یزه‌كه‌دا هێڵی هه‌ڵهاتن بدۆزینه‌وه‌، وه‌ك ئه‌و زیندانییه‌ی كه‌ له‌ زیندانه‌كه‌یدا به‌ دوای چه‌كێكدا ده‌گه‌ڕێت بۆ هه‌ڵهاتن.

تێبینى: ئەم وتارە لە سایتى "کولتوور مەگەزین" بڵاوبۆتەوە. بۆ بینین کلیک لەسەر ئەم لینکە بکە:

http://cultureproject.org.uk/kurdish/godstablet/

مارکس و ڕەخنەى سیاسەت

ناوى کتێب: مارکس و ڕەخنەى سیاسى

ناوى نووسەر: ئیتیان بالیبار و ئەوانیتر

وەرگێرانى: هاوار محەمەد

چاپخانە: دەزگاى ئایدیا

ساڵ و شوێنى چاپ: 2017 سلێمانى

سەلەفییەت بەتامی مارکسیزم 

پێشەكی وەرگێڕ بۆ كتێبی "ماركس و ڕەخنەی سیاسەت"

( 1 )

لەم دواییانەدا فیگورێكی دینی لە كوردستاندا بووە قسەوباسی میدیاكان و فەزای مەجازی. لە بنەمادا ئەوەی ڕوویدابوو جۆرێك پەیوەندی سۆزداری بوو كە بەشێكە لە ژیانی تایبەتى هەر كەسێك. بەڵام بۆچی ئەم پەیوەندییە بە “سكانداڵ” دانرا و بۆ ئەو فیگورە كەسیی نەبوو؟ لەبەرئەوەی شتێكی بۆ خۆی حەڵاڵ كردەوە كە لە مرۆڤەكانی دیكەی حەرام كردبوو. بەڵام وادیارە ئەمە تاكە هۆكار نییە بۆ لە قەڵەمدانی ئەو پەیوەندییە بە “سكانداڵ”، هۆكاری سەرەكی ئەوەیە كە ئەو سوبێكتە تەنیا خۆی نییە وەك تاكەكەسێك، بەڵكو گوتارە، و نوێنەری ڕەوتێكی دیینیە و شوناسبەخشیشە،‌ كە هەزارەها پەیڕەوكاریی هەیە، میدیای هەیە، مزگەوتی هەیە، مینبەری هەیە، لەهەموو ڕووداوەكانیشدا قسەی هەیە. لە هەموویشی گرنگتر لەڕێگەی ئەم پێگەیەوە حوكمی هەیە، حەرام و حەڵالی هەیە و ڕەوا و قەدەغەی هەیە، فتوای هەیە و سنوورەكان بۆ مرۆڤ دەكێشێت، خۆیشی بە نوێنەری ڕاستەقینە و ڕەسەنی میراتێكی ئایینی دەزانێت. كەواتە ئەم گوتارە لەنێو گەمەی دەسەڵاتدایە، دەڵێت چی ڕەوایە و چی ناڕەوا، چی ئەسلە و چی ساختە، چی پاكە و چی پیس، ئەو پێماندەڵێت كە سەرچاوەیەكی پاك و كانییەكی سازگار هەیە كە بەژێر دەستی ئەودا دەڕوات، هەر كانییەكی تر تووشی سیل و دەردمان دەكات و پێویستە تەنیا لەو چاووگە پاكە و لەو سەرچاوە سازگارە بخۆینەوە. كەواتە بەردەوام گەڕانەوەیەك هەیە بۆ كانییەكی سازگار، تاكە سەرچاوەیەك، تاكە مەرجەعێك، بەڵام گەڕانەوەیەكی ئاسایی نا، بەڵكو گەڕانەوەیەك بۆ ئەوەی هەرشتێكی دیكەی جگە لەم كانییە، بە پیس و لادەر و لاسار وەسف بكات. ئەم گەڕانەوەیە هەم گەڕانەوەیە بۆ ڕابردوو، هەم بۆ كۆمەڵێك دەق و سەرچاوە و وتەی بنەڕەتی كە بەر لە تەفسیرەكانی كەوتووە، بەم جۆرە هەرگیز خۆی وەك تەفسیرێك ناخاتە ڕوو، بەڵكو وەك ئەسڵێك كە نایەوێت تەفسیرەكان بیشێوێنن. ئا ئەمە یەكێكە لە ڕەگەزە بونیادی و بنەماییەكانی فەندەمێنتالیزمی ئایینی.

بنەمایەكی دیكەی سەلەفییەت ئەبەدییەتە، بەو مانایەی ئەوەی ئەهلی سەلەف وتوویانە و كردوویانە ئەبەدییە و بۆ گۆڕانكاریی و دەستكاریكردن ناشێن، چونكە پاك و پیرۆزە و حەقیقەتە ڕەسەنەكەیە. سەلەفییەت هیچ گۆڕانكارییەكی قبوڵ نییە، نە لەناو خۆیدا و نە لە دەرەوەی خۆی. گەر دان بەوەدا بنێت كە ئەم سەردەمەی جیایە لە ئەهلی سەلەف، بەو مانایە نییە تەفسیری نوێی بۆ ئەمڕۆی دنیا هەبێت، بەڵكو دەیەوێت هەموو گۆڕانێك بە خراپ و سەرلێشێوان و گومڕایی وەسف بكات. سەلەفییەت پێیوایە »دەبێت خەڵكی ئەم سەردەمە بە هەمان شێوازی سەردەمی ئەهلی سەلەف بژین و بیربكەنەو‌ە«، نابێت ئەحكامەكان و شەرع بەگوێرەی گۆڕانەكانی دونیا بگۆڕێن، بۆ هەموو گرفتەگانیش چارەسەری ڕەها ئەوەیە كە بگەڕێینەوە بۆ ئەو دەق و سەرچاوە ئەسڵییانەی كە “هەموو شتێكیان تێدایە“ و “هیچ شتێكی نوێ” بوونی نییە، گەر هەیشبێت دەبێت وەك “بیدعە“ و “دەرچوون” و “لادان” و “ساختە“ سەیر بكرێن. قسەكردن لەسەر سەلەفییەت و دیاریكردنی ئەدگارەكانی، زۆر هەڵدەگرێت، لێرەدا دەرفەتی ئەوەمان نییە لەوەندە زیاتری لەسەر بڵێین.

( 2 )

 پرسیارەكە ئەوەیە ئایا سەلەفییەت تەنیا تایبەتە بە ئایین و دەركەوتەیەكە كە تەنیا لە ئاییندا دەژی؟ تۆ بڵێی فەندەمێنتالیزم جۆرێك لە بیركردنەوە و ڕەفتار بێت یان بونیادی بیركردنەوە و ڕە‌فتارە؟ ئایا دەشێت ڕەوتێكی فیكرییش وایش هەبێت بشێت بە سەفەلەفییەت ناوی ببەین؟ بە بڕوای من و بە گەڕانەوەمان بۆ ئەو خەسڵەتانەی لە سەرەوە دیاریمان كردن، سەلەفییەت جۆرێكی تایبەتی فیكر نییە و تەنیا تایبەت بە ئایین نییە، بەڵكو بونیادی بیركردنەوەیە. گۆڕانی ڕووكەش و پەڕینەوە لە ئیماندارەوە بۆ بێ ئیمان، لە لیبرالەوە بۆ كۆمۆنیزم، لە ئیسلامییەوە بۆ عەلمانی، لە پارتییەوە بۆ گۆڕان، واتای ڕەتكردنەوەی سەلەفییەت نییە و گۆڕانێكی ڕاستەقینە نییە لە دنیابینیدا، بەڵكو سەلەفییەت بونیادێكە كە دەشێت لەنێو هەموو لێكدژە ڕووكەشەكانیشدا ئیش بكات و فۆرمولەی گوتارەكانیان بكاتەوە. فیكری سەلەفی ئەوەیە كە هەر وەك سەلەفییەتی دینی، بڕوای به سەرچاوەیەكی پاك و ئەسڵێكی میتافیزیكی و “شاگوتار”ـێك هەیە و پێیوایە لەسەردەمە جیاوازەكاندا گۆڕانێكی جەوهەری لە جیهاندا ڕوونادات و دیاردەكان لە كۆنتێكست و دۆخی مێژوویی و ماتریالییاندا نابینێت، بەڵكو پێیوایە دنیا ڕێسا و شەرعی خۆی هەیە كە ئەبەدین. چارەسەری هەموو گرفتەكانیش وان لە چەند دەقێكدا و لە گیرفانی چەند فەیلەسوفێكدا كە دەبێت بیانكەینە چوارچێوە و قاڵب و هەر تەفسیر و گوتارێك نەكەونە نێو ئەم چوارچێوەیە و لەم قاڵبەدا جێگایان نەبێتەوە، كەواتە ساختەن و شتێكیان بۆ دونیا پێنییە و نابێت خوێندنەوەكانیان بۆ دنیا بەهەند وەربگرین، چونكە پێویستمان پێیان نییە و لە سەرچاوە و دەقەكانی ئەو چەند فەیلەسوفەدا هەموو شتێك وتراوە و ڕوونكراوەتەوە، نەك تەنیا بۆ سەردەمی خۆیان بەڵكو بۆ سەردەمەكانی داهاتوویش. پێشبینییەكانی ئەوان و ئەو ڕێسایانەی كە بۆ پرۆسێسی دونیا و جیهان و سیستەم دیارییان كردووە حەتمیین و هیچ لادان و خیلافێكیان تێدا نییە، بۆیە گەر قسەیەكی تر لەبارەی دونیا و سیستەمەوە بكەیت ئائەوە لادان و “انحراف” و “گومڕاییە“. دەشێت سەلەفیزمی فیكری باسی گۆڕینی دونیا بكات، بانگەشەی ئەوە بكات كە خۆی بۆ گۆڕینی جیهان تەرخانكردووە و دەبێت زوو بە زوو ئەكت بنوێنرێت تاوەكو سیستەم بگۆڕین و دونیای ئەمڕۆ و دۆخی باڵادەست قڵپ بكەینەوە، بەڵام لە خوێندنەوەیدا بۆ دۆخی باڵادەست و دەسەڵات و سیستەمدا، هەر بە كەرەستە و چەمكە كۆن و ڕزیوەكان ئیش دەكات، كاتێكش دەیەوێت دەستنیشانی شێوازی ئیشكردنی سیستەم و دەسەڵات بكات دیسان هەر بە شێوەیەكی كلاسیكی هۆكارەكان و سنوورەكان دیاریی دەكاتەوە، كاتێكش باس لە نەخشەڕێگای گۆڕانكارییەكان دەكات دیسان نەخشە و كڵێشەیەكی ئامادە و حازر بەدەست فڕێ دەداتە سەر مێز و فتوای ئەوە دەدات كە دەبێت هەمووان پەیوەست بن بەم نەخشەڕێگایەوە، چونكە ئەمە ئەو ڕێبازەیە كە “پێشینانمان” دیارییان كردووە و ئێمەیش نابێت لە ڕێبازی ئەوان لابدەین: “ئەمەیە ڕێگای ڕزگاری، ئەمەیە كەشتی نەجات”؛ هەركەسێكیش بەمەوە پەیوەست نەبێت ئەوا خائین و لادەر و دوژمنە و دەبێت لەنێو ببرێت، ئەمەیش ناودەنرێت “توندوتیژیی ڕەوا”. ئا ئەم خاڵەی كۆتایی یەكێكە لەو تایبەتمەندییانەی كە سەلەفییەتی فیكری لە سەلەفییەتی ئایینی جیادەكاتەوە، ڕووە ئایدیۆلۆژییەكەی خۆی پیشان دەدات. ئارەزووی گۆڕانكارییەكی ڕاستەقینە نا، بانگەشەی گۆڕانكارییەك كە مرۆڤ لەژێر سایەی ستەمێكەوە دەباتە ژێر سایەی ستەمێكی دیكە، دژایەتی كۆی سیستەم و ڕەگەزەكانی سیستەم نا، بەڵكو دژایەتی سیستەمێكی دیاریكراو و دروستكردنەوەی سیستەمێكی دیكە كە دەشیت چەوسێنەرتریش بێت.

( 3 )

ماركسیزم و سەلەفییەت لە كوێدا دژ بەیەكن؟ ئایا دەشێت ماركسیستێك سەلەفی بێت؟ ئایا دەشێت بانگەشەی ماركسیزم بكەین و ئەو بونیادەیشی كە ئاراستەمان دەكات بونیادێكی فەندەمێنتاڵ بێت؟ ئەمە یەكێكە لەو پرسانەی كە دەبێت لەناوەندی ڕۆشنبیریی كوردیدا و لە ڕەوتی نوێی ڕادیكاڵیزم و فیكری چەپدا، بكرێتە كێشە و پرۆبڵماتیزە بكرێت، ڕەخنەگرتن لە عەقلی سەلەفییش یەكێكە لە ئەركە هەرە ڕادیكاڵەكان. یەكێك لە بنەما هەرە سەرەتاییەكانی نێو فیكری ماركس و چەپ ئەوەیە كە هەموو شتێك لە كۆنتێكست و هەلومەرجی مێژوویی و كۆمەڵایەتی خۆیدایە، تایبەتمەندی و سیفەت و كارەكتەر و ململانێی هەر سەردەمێك جیایە لە سەردەمێكی دیكە. پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان و ئامرازەكانی بەرهەمهێنان، شێوازی دەسەڵات و حوكمڕانی، بەرژەوەندی و لێكدژی، ئایدیۆلۆژیا و فیكر، دیاردە و دەركەوتە، میكانیزمەكانی ئیشكردنی دەسەڵات و هەلومەرجی ئوبێكتی و ماتریالی هەر سەردەمێك جیاوازە لە سەردەمێكی دیكە. دیارە ماركس لە سەردەمی خۆیدا دیاگنۆسێكی وردی ئەم لایەنانەی كردووە. كە دەڵێین لای ماركس هەموو شتێك لە گۆڕاندایە و لە سەردەمی و كۆنتێكستی مێژوویی خۆیدایە، گرنگە ئەمە وەك بنەما وەربگرین، نەك بە هەموو ئەو سیما و كارەكتەر و تایبەتمەندییانەوە دووبارەی بكەینەوە كە لەسەردەمی ماركسدا هەبووە، گەورەترین وەفا بۆ ماركس ئەوەیە ئێمە لەسەردەمی خۆماندا بەشداربین لە بەئەستۆوەگرتنی ئەو ئەركەی كە ماركس لە سەدەی نۆزدەدا لە ئەستۆی گرت، واتە بەر لە هەر شتێك دیاریكردنێكی وردی سیستەمی سەرمایەداری، پاشان تیۆریزەكردنی ئەكت و شێوازەكانی ئەكتی بەرگریكارانە. (كە ئێرە شوێنی ئەوە نییە، تەنیا پرسەكە بەكێشە دەكەین).

با ئێستا ئەم گوتەیە تاقی بكەینەوە: «سەرمایەداریی ئەمڕۆ جیاوازە لە سەرمایەداریی سەردەمی ماركس». ئەمە بە چ مانایەك؟ بەو مانایەی كە سیستەمی سەرمایەداری بۆ ئەوەی لەو یاسا كۆمەڵایەتییە خۆی بدزێتەوە كە ماركس بەشێوەیەكی دیالەكتیكی دەستنیشانی كردووە، گۆڕانی قوڵی بەسەر خۆیدا هێناوە. ڕاستە هێڵە سەرەكییەكانی ئەم سیستەمە ماوەتەوە، دابەشبوونە كۆمەڵایەتییەكان و نایەكسانی ماوەتەوە، قۆرخكاری و چینایەتی ماوەتەوە، بەڵام كۆمەڵێكی زۆر دیاردەی نوێ و كەرەستەی نوێی ئیشكردنی سیستەم هاتوونەتە گۆرێ كە تەنیا بە چەمكە كۆنەكان شیكار ناكرێن. كاتێكیش دەڵێن سەرمایەداری خۆی گۆڕیوە، واتای ئەوە نییە بەرەو عەدالەتی زیاترچووە و میهرەبانتر بووە و دیموكراسییەت و ئازادی تێیدا هەڵكشاون، لە بنەمادا چاوچنۆكییەكانی ئەم سیستەمە بە ڕادەیەك بەرفراوان بووە كە گەیشتۆتە قۆناغێك دەشێت ناوی بنێین قۆناغی “سەرمایەداریی وەحشی”. بەڵام كێشەكەیش هەر لێرەدایە كە بۆچی سیستەم بەم ڕادەیە گەیشتووە و هەر ماوەتەوە؟ خۆ ئومێدی ڕوخانی سەرمایەداریی ئومێدێكی لە مێژینەیە و خودی ماركس و ئەنگلیز لە ساڵی 1848ـدا و دواتریش لە ساڵی 1874ـدا پێشبینیی خاپووربوونی ئەم سیستەمەیان دەكرد. بەڵام دیسان بۆچی ئەم سیستەمە هێشتایش ماوەتەوە و لە ئێستایشدا ئاسۆیەكی ڕوون بۆ لەنێوچوونی دیار نییە؟ بە پێی دیالەكتیك هەتا سەرمایەداری ستەمگەرتر و نایەكسانتر و چەوسێنەرتر بێت، ئەوەندەیش خودنامۆیی و هۆشیاری و ئەگەری ئەكت و ڕزگاری لای پرۆلیتاریایش زیاتر دەبێت، هەتا “ئەلف” زیاتر هەڵكشێت، “بێ”ـیش زیاتر هەڵدەكشێت و لەوە نزیك دەبێتەوە ببێتە ئەڵتەرناتیڤی “ئەلف”. چونكە پرۆسەكە هەلومەرجی مێژوویی و ماتریالی بڕیاری لێدەدەن و سوبێكت تەنیا دەتوانێت وەڵامی دۆخە ئوبێكتییەكان بداتەوە. كەواتە ئەوەی سوبێكتی پرۆلیتار دەیكات ڕەنگدانەوەی دۆخە ئوبێكتییەكانی خۆیەتی، هەتا لە واقیعدا پرۆلیتار بەر ناعەدالەتی و نایەكسانی و ستەمی زیاتری سەرمایەدار بكەوێت، ئەوەندەیش زیاتر هۆشیاری شۆڕشگێڕی و خۆڕێكخستن و ئیرادەی شۆڕش لەنێویدا گەشە دەكات. بەڵام بۆچی لەمڕۆدا ئەم جەمسەرە لێكدژەی سەرمایەداری لە ئاستی ئەو هێزەدا نییە كە بتوانێت سیستەم بگۆڕێت، یان لایەنیكەم بەرگرییەكی ڕاستەقینە و كاریگەری بە ڕوویدا بنوێنێت؟ ئەم پرسیارە پێویستیی بە قسەوباسی زۆر هەیە، بەڵام یەكێك لەو شیكارییانەی كە لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا بۆ ئەم پرسیارە كرا، ئەوەبوو كە سەرمایەداری “كرێكاران”ـی ڕازی كردووە. بەڵام چۆن؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە سەردەمی ماركسدا ئەوەبوو كە لەڕێگەی ئایدیۆلۆژیایەكەوە ئاگایی ساختە دەرخواردی زەینی كرێكاران دراوە، بەڵام ناشێت ئەم وەڵامە بۆ ئەم سەردەمە دروست بێت، بە بێ ئەوەی گۆڕانێكی ڕاستەقینە لە خودی چەمكی ئایدیۆلۆژیادا نەكەین و خوێندنەوەیەكی نوێی بۆ نەكەین، كە دەشیت زۆر جیاواز بێت لە خوێندنەوەی ماركس بۆ ئایدیۆلۆژیا. لەمەیش زیاتر، مەسەلەكە تەنیا ئایدیۆلۆژیا نییە، بگرە لەمڕۆدا ئایدیۆلۆژیا بە تێگەیشتنە كۆنەكەی، ڕۆڵێكی ئەوتۆی نەماوە، چونكە هۆشیاریش خۆی چیتر پاڵنەرێكی بەهێز نییە بۆ دروستكردنی ڕێكخستن و ئەكت، بەڵكو خۆیشی پێویستی بە جوڵێنەر و بزوێنەری دیكە هەیە تاوەكو بتوانێت ڕۆڵێك لە بەرگری بە ڕووی سیستەمدا بنوێنێت. ئێستا دەیان ئامرازی دیكە هەیە كە دەسەڵات بتوانێت بۆ مانەوەی خۆی و ئارامی خۆی بیخاتەگەڕ. لەوانە: بەرهەمهێنانی چێژ، بەرهەمهێنانی ئێستاتیكا و فانتازیا، یارییە وەرزشییەكان، گەشتوگوزار، بەرهەمهێنانی چەوساندنەوەی ناڕاستەوخۆ لە وڵاتانی دواكەوتووندا بە نوێنەرایەتی دەسەڵاتە دیكتاتۆرەكان، بەرهەمهێنانی ترس، بەرهەمهێنانی وێنە و بەرفراوانكردنی فەزای مەجازی تا ئاستی هەڵوەشانەوەی واقیع، بەرهەمهێنانی دیسپلین، بەرهەمهێنانی نەخۆشی بایۆلۆژی و دەروونی، بەرهەمهێنانی تەكنۆلۆژیا و خێرایی زۆر، بەرهەمهێنانی عەشق و سۆزداری بە فۆڕمی بازاڕی و پاسیڤ، بەرهەمێنانی مۆدێلات لە ژیانی ڕۆژانەدا، بەرهەمهێنانی زمان و بەرهەمهێنانی زانیاری..هتد كەواتە مەسەلەكە تەنیا پەیوەست نییە بە ئایدیۆلۆژیا و بەرهەمهێنانی وەهمەوە، بەڵكو پەیوەستە بە گۆڕان لە خودی شێوازی ئیشكردنی سیستەمەكە و دەوڵەمەندكردنی كەرەستەكانی و دەستكاریكردنی هەناوی خۆی. ئەمەیش تەنیا بۆ دوورخستنەوەی چارەنووسی خۆی و چوونەدەرەوەی لەو یاسایا كۆمەڵایەتییانەی كە ماركس بۆی دیاریی كردووە، بێگومان تاڕادەیەكی زۆر لەمەیشدا سەركەوتووبووە. كەواتە بۆ ئەوەی ماركسیزم نەبێتە ئەو جۆرە ماركسیزمەی كە كۆمەڵێك ئایدیۆلۆژیست بانگەشەی بۆ دەكەن، نەبێتە سەلەفییەتی فیكری، نەبێتە پۆلیسی فیكری و دەزگای سەركوتكاریی فیكری، بۆ ئەوەی ماركسیزم لەنێوخۆیدا لە ڕەقیدا شەق نەبات، پێویستە ئایدیای نوێ، چەمكی نوێ، خوێندنەوەی نوێ، كەرەستەی نوێی فیكری، تێزی نوێ و بگرە ئاراستەی نوێیش، كە گرنگن بۆ ناسین و خوێندنەوەی ئەمڕۆی سیستەم و بەرگری، لەخۆیدا جێ بكاتەوە و لەگەڵ خۆیدا تێهەڵكێشیان بكات. گەر بمانەوێت ماركس نەمرێت ئەوا بەوە نابێ لە كۆمادا دایبنێن، بەڵكو بەوە دەبێت چۆن خۆراكی نوێی فیكری پێ ببەخشین.

( 4 )

بۆ ئەوەی ئەم پێشەكییە لە ڕادەی خۆی درێژتر نەبێتەوە، ئەوانەی باسمانكردن تەنیا كۆمەڵێك سەرنجی خێرا و سەرەداو بوون كە هەریەكەیان بابەتی توێژینەوە و وتاری دورودرێژن، هەم بە وەرگێڕان و هەم بە نووسین. بەڵام پێمباشە لێرەدا ئەم پرسیارەیش بخەمەڕوو: داخۆ سیاسەت بەوە دەبێتە سیاسەتێكی ڕادیكاڵ و كاریگەر بۆ گۆڕینی دنیا كە بێ هیچ ڕەخنەیەك ستاییش بكرێت؟ گەر لە فیكری چەپدا سیاسەت بە مانای خوێندنەوەی كایەی سیاسی و تۆخكردنەوەی لێكدژی و دۆزینەوەی كەرەستەی بەرگری بێت بە ڕووی سیستەمدا و یاخیبوون و شۆڕش بێت، ئایا دەبێت بە بێ هیچ ڕەخنەیەك تێپەڕێت و بكرێتە تابوو؟ لەم كتێبەدا “ئیتیان بالیبار” و دوو هاوڕێی دیكەی، هەوڵدەدەن بایەخ و گرنگی بۆ دیوێكی فیكری ماركس بگەڕێننەوە كە تاڕادەیەك لە نەریتی تەقلیدیی ماركسیزمدا فەرامۆشكراوە، یان كراوە بەژێر كایەی ئابوورییەوە و كراوەتە پاشكۆی ڕەخنەی ئابووری. بالیبار فەیلەسوفێكی چەپی هەرە دیار و ناسراوی فەرەنسایە، قوتابی و هاوڕێی “لویی ئالتۆسێر” بووە و لە پرۆژەی “خوێندنەوەی سەرمایە“دا بەشداریی لەگەڵدا كردووە، لێرەیشدا درێژە بەو پرۆژەیە دەدات كە لەگەڵ مامۆستاكەیدا سەرڕێگای خستووە، یەكێك لە خاڵە هەرە گرنگەكانی ئەم پرۆژەیە ڕەخنەگرتنە لە دابەشبوونە تۆبۆگرافییەكەی “ژێرخان/سەرخان”ـی نەریتی ماركسیزم. ئەم كتێبە كۆی قۆناغەكانی گۆڕانی فیكری سیاسی ماركس و ڕەخنەی ئەو بیرمەندە و هاوڕێكەیى لە سیاسەت وەك ڕەخنەیەكی سەربەخۆ بە پاڵ ڕەخنەی ئابوورییەوە، دەرخستووە. بەم جۆرە سیاسەت جۆرێك سەربەخۆیی وەردەگرێت و تەنیا لە ڕێگەی ڕەخنە لە سیاسەت خۆیەوە دەبێتە كایەیەكی كاریگەر، بەڵام بەردەوامیش پەیوەندیدارە بە ئابوورییەوە. جا بۆ ئەوەی مانایەكی دیكە بە سیاسەت بدرێت، یەكەم هەوڵ بۆ بەرهەمهێنانی سیاسەتێكی ڕادیكاڵ ئەوەیە كە، نەك تەنیا سیاسەتی دۆخی باو و باڵادەست ڕەخنە بكات و هەڵوەشێنێتەوە، بەڵكو ئەڵتەرناتیڤی دەسەڵاتی باڵادەستیش ڕەخنە بكات. لێرەدا ئەركی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی ڕاستەقینە، “لەسیاسەتخستن”ـی ئەو سیاسەتەیە كە هەیە و بەسیاسیكردنەوەی ئەو كایانەیە كە لە سیاسەت داماڵراون، واتە پەلاماردانی كایەی باوی سیاسی، كە ساڵانێكە لە وڵاتی ئیمەدا لە “فێڵ و گزی” و “حیزبایەتی” و “سەركردەی سیاسی”ـدا بەرجەستە بووە، لەپاڵ ئەمەیشدا ڕەخنەكردنی ئەو سیاسەتەی كە دەیەوێت ئەڵتەرناتیڤی ئەم سیاسەتە باڵادەستە بخاتە ڕوو، بەم واتایە سیاسەتی ڕادیكاڵ ئەوەیە كە دژ بە مۆدێلی سیاسەتی باڵادەست دەوەستێتەوە و ڕەخنەی مۆدێلی سیاسەتی ئەڵتەرناتیڤیش دەكات، ئەمەیش لەو پێناوەدا كە “خەڵك” بێتەوە سەر شانۆی سیاسی، كە لای ئێمە “خەڵك” تەنیا كراون بە ئەندام و لایەنگر و چەپڵەلێدەر و هاهوكێش بۆ حیزبە سیاسییە باڵادەستەكان، یان كراون بە پاساوی ڕەواتیدان بە گوتارە دژەكەی ئەم دەسەڵاتە. مەرجیش نییە سیاسەت و دروستكردنی ئەكتی سیاسی بە مانای گەڕانەوە بێت بۆ مۆدێل و ئامرازە سیاسییە كۆنەكان و دووبارەكردنەوەی ئەزموونەكانی سەردەمانی پێشتر، بەڵكو مانای بەرفراوانكرنی پانتایی بەرگری و گەڕانە بەدوای چەكی نوێ و شێوازی نوێ یاخیبووندا، هەر لە ئاست و هەڵوێستە بچووكەكانی ژیانی ڕۆژانەوە هەتا دەگات بە ئەكتی گەورەی وەكو شۆڕش. لەم سەردەمەدا بۆ نواندنی بەرگری، پێویستە لەپاڵ خەباتگێڕەوەكانەوە هاككەرەكانیش هەبن؛ بەپاڵ میدیاوە پۆستەر و دیوارەكانیش وەك ڕووپەڕێكی ناسیستەماتیك هەبن؛ بەپاڵ یاخیبوونەوە دژی سیستەم عەشق و هاوڕێیەتیش هەبن؛ بەپاڵ چەكەوە مۆسیقایش هەبێت؛ چەندە گرنگە لەسەر ئاستی گەردوونی ڕزگارببین ئەوەندەیش پێویستمان بەوەیە لەئاستی ژیانی ڕۆژانەیشدا نەبینە سوبێكتی ملكەچی ئایدیۆلۆژیا و دەسەڵات (بە هەموو فۆڕمەكانییەوە)؛ چۆن پێویستمان بە گۆڕینی كۆمەڵگە و داهێنانی كۆمەڵگەیەكی دیكە هەیە، ئاوایش پێویستمان بە داهێنانی ستایلی دیكەی ژیان وبیركردنەوە هەیە. لە هەموویشی گرنگتری ئەوەیە: چۆن چەپ بین و سەلەفی نەبین، چۆن شۆڕشگێر بین و فاشیست نەبین. 

هاوار محەمەد

مه‌رگی دانه‌ر

ڕۆلان بارت

وەرگێڕانى: هاوار محه‌مه‌د

 

له‌ چیرۆكی "سارازین"ـدا بالزاك له‌ درێژه‌ی قسه‌كانیدا ده‌رباره‌ی خه‌سێنراوێك كه‌ جلی ژنی پۆشیوه‌ ئه‌م قسه‌یه‌ ده‌نووسێت: "ژنێك بوو به‌هه‌موو ترساندنه‌ له‌ناكاوه‌كانییه‌وه‌، به‌ حه‌زه‌ سه‌رشێته‌كانییه‌وه‌، به‌ شپرزه‌ییه‌ غه‌ریزییه‌كانییه‌وه‌، به‌ بوێرییه‌ بێ پاساوه‌كانییه‌وه‌، به‌ له‌خۆڕازیبوون و ناسكیی عاتیفه‌ سازگاره‌كانییه‌وه‌". ئه‌وه‌ كێیه‌ به‌م جۆره‌ قسه‌ ده‌كات؟ داخۆ پاڵه‌وانی چیرۆكه‌كه‌یه‌، كه‌ به‌ ده‌رفه‌تی زانیووه‌ خۆی له‌و خه‌سێنراوه‌ گێل بكات كه‌ له‌ پشتی ڕووپۆشی ژنه‌وه‌ خۆی شاردۆته‌وه‌؟ یان خودی بالزاكه‌ كه‌ ئه‌زموونی كه‌سییانه‌ی خۆی توانای ئه‌وه‌ی پێداوه‌ فه‌لسه‌فه‌یه‌ك له‌باره‌ی ژنه‌وه‌ پێكبهێنێت؟ یاخود بالزاكی نووسه‌ره‌ كه‌ ئایدیا "ئه‌ده‌بییه‌كانی خۆی" ده‌باره‌ی مێینه‌یی ده‌رده‌بڕێت؟ حیكمه‌تی یونیڤێرساله‌؟ یان ده‌روونناسیی ڕۆمانییه‌؟ مه‌حاڵه‌ هه‌رگیز ئه‌مه‌ بزانین، له‌به‌ر هۆیه‌كی سه‌ره‌كی ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ نووسین كپكردنی هه‌موو ده‌نگێكه‌، له‌نێوبردنی هه‌موو ئه‌سڵێكه‌. نووسین ئه‌م بێلایه‌نی و خۆڵه‌مێشییه‌یه‌، ئه‌م لێكدان و پێچلێدانه‌یه‌ كه‌ سوبێكتیڤیته‌ی بكه‌رییانه‌ی ئێمه‌ له‌نێویدا سه‌رگه‌ردان ده‌بێت. نووسین ڕه‌ش-سپییه‌ كه‌ هه‌ر شوناسێكی تێدا ون ده‌بێت، له‌ پێش هه‌موویشانه‌وه‌ جه‌سته‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی‌ كه‌ ده‌نووسێت.

*   *   *

بێگومان هه‌میشه‌ مه‌سه‌له‌كه‌ به‌م جۆره‌ بووه‌. هه‌ر ڕووداوێك كه‌ به‌ بێ هه‌بوونی ئامانجێكی تر له‌ پشتی ئه‌مه‌وه‌ گێڕدرابێته‌وه‌، نه‌ك به‌ مه‌به‌ستی كاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆ له‌سه‌ر واقیع، واته‌ دواجار له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌موو وه‌زیفه‌یه‌ك جگه‌ له‌ تاقیكردنه‌وه‌ی ڕه‌مزی، ئه‌وا ده‌ستبه‌جێ ئه‌م جودابوونه‌وه‌یه‌ ڕوویداوه‌، ده‌نگ سه‌رچاوه‌ی خۆی ون كردووه‌، دانه‌ر كه‌وتۆته‌ مردن و ئینجا نووسین ده‌ستی پێكردووه‌. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یش، هه‌ستكردن به‌م دیارده‌یه‌، به‌ پێی جیاوازیی كۆمه‌ڵگه‌كان ده‌گۆڕێت؛ له‌ كۆمه‌ڵگه‌ سه‌ره‌تاییه‌كاندا، گواستنه‌وه‌ی حیكایه‌ته‌كه‌ به‌ ته‌نیا له‌ ئه‌ستۆی كه‌سێك نییه‌، به‌ڵكو له‌ڕێگه‌ی نێوانگیرەوەیە (mediator)، گوێزه‌ره‌وه‌كه‌ شامان یان قسه‌كه‌ره‌كه‌یه‌، كه‌ ڕه‌نگه‌ هه‌رگیز سه‌رمان له‌ "بلیمه‌تییه‌كه‌"ی نه‌سوڕمێت، به‌ڵكو سه‌رسام بین به‌ چۆنییه‌تی ئەداى گواستنه‌وه‌كه‌ (performance) (واته‌ سه‌رسام ده‌بین به‌ لێهاتووییه‌كه‌ی له‌ ڕێساكانی گێڕانه‌وه‌دا).

"دانه‌ر" فیگورێكی نوێیه‌ و به‌م نزیكانه‌ په‌یدابووه‌، بێگومان به‌رهه‌می كۆمه‌ڵگه‌ی ڕۆژئاواییه‌ له‌و ڕووه‌وه‌ كه‌ له‌ كۆتایی سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا و له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌زموونگه‌رایی ئینگلیزی و عه‌قلانییه‌تی فه‌ره‌نسی و هیومانیزمدا، كه‌ ته‌ریب به‌ بزووتنه‌وه‌ی چاكسازیی ئایینی ده‌چوونه‌ پێش، به‌های تاكه‌كه‌س، یان وه‌ك باشتر ده‌ڵێن به‌های "كه‌سی مرۆیی"ـان كه‌شف كرد. كه‌واته‌ لۆژیكیه‌ گه‌ر له‌ بواری ئه‌ده‌بدا، پۆزه‌تیڤیزم ببێته‌ ئه‌و ئاراسته‌یه‌ی كه‌ پوخته‌ و كۆتایی ئایدیۆلۆژیای سه‌رمایه‌دارییه‌، ئه‌و ڕێبازه‌ بێت كه‌ بایه‌خێكی ئێجگار گه‌وره‌ به‌ "كه‌س"ـی دانه‌ر ده‌دات. هێشتایش دانه‌ر له‌ نامیله‌كه‌كانی مێژووی ئه‌ده‌ب، بیۆگرافیای نووسه‌ره‌كان، چاوپێكه‌وتنی گۆڤاره‌كاندا باڵاده‌سته‌. بگره‌ ته‌نانه‌ت له‌ ئاگایی ئه‌و ئه‌دیبانه‌یشدا زاڵه‌ كه‌ سوورن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی له‌ ڕێگه‌ی یاداشته‌ كه‌سییه‌كانیانه‌وه‌ كه‌سایه‌تییه‌كانیان به‌ به‌رهه‌مه‌كانیانه‌وه‌ ببه‌ستنه‌وه‌؛ وێنه‌ی ئه‌و ئه‌ده‌به‌ی كه‌ ده‌شێت له‌ كولتووری هاوچه‌رخدا بیبینینه‌وه‌، له‌ بنه‌ڕه‌تدا له‌ ده‌وری دانه‌ر و كه‌سێتییه‌كه‌ی و مێژووه‌كه‌ی و زه‌وقه‌كانی و عاتیفه‌كانی ده‌سوڕێنه‌وه‌، هێشتایش له‌ زۆر كاتدا ڕه‌خنه‌گه‌رایی (criticism)، ئه‌وه‌ دێنێته‌ به‌ر باس كه‌ كاره‌كانی بۆدلێر به‌رهه‌می شكستی مرۆڤانه‌ی بۆدلێرن، كاره‌كانی ڤان كوغ به‌رهه‌می شێتییه‌كه‌ی ئه‌ون، كاره‌كانی چایكۆڤسكی به‌رهه‌می كه‌موكوڕییه‌كانی ئه‌ون: به‌م جۆره‌ ته‌فسیری كار و به‌رهه‌مه‌كان هه‌میشه‌ به‌ ده‌وری ئه‌و كه‌سه‌دا ده‌سوڕێته‌وه‌ كه‌ كاره‌كه‌ی به‌رهه‌مهێناوه‌، وه‌ك بڵێی له‌ پشتی مه‌جازی كه‌م تا زۆر ڕوونی خه‌یاڵه‌وه‌ (more or less transparent allegory of fiction) ، كتومت ده‌نگی یه‌ك كه‌س هه‌یه‌ ئه‌ویش "دانه‌ر"ه‌ كه‌ "ناخی" (confidence)ـی خۆی كه‌شف ده‌كات.

*   *   *

ئه‌گه‌رچی هێشتایش ئیمپراتۆریای دانه‌ر زۆر به‌هێزه‌ (چونكه‌ زۆربه‌ی كات ڕه‌خنه‌گه‌رایی نوێیش به‌ ته‌واوی پشتیوانی زیاتری لێ كردووه‌)، به‌ڵام ماوه‌یه‌كی زۆره‌ هه‌ندێك نووسه‌ر له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دان بیهه‌ژێنن. بێگومان له‌ فه‌ره‌نسا مالارمێ یه‌كه‌م كه‌س بوو ڕوونی كرده‌وه‌ و پێشبینیی ئه‌وه‌ی كرد كه‌ پێویسته‌ زمان جێگای ئه‌و كه‌سه‌ بگرێته‌وه‌ كه‌ هه‌تا ئه‌وكاته‌یش به‌ خاوه‌نه‌كه‌ی داده‌نرا؛ وه‌ك بینیمان، به‌ بۆچوونی ئه‌و و هه‌ره‌وه‌ها به‌ بۆچوونی ئێمه‌یش، ئه‌وه‌ زمانه‌ قسه‌ ده‌كات نه‌ك نووسه‌ر. گه‌ر بنووسم واتای ئه‌وه‌یه‌ بگه‌یه‌نم، یه‌كه‌مجار له‌ڕێگه‌ی پێش-هه‌بوویه‌كی نا-كه‌سییه‌وه‌ (through a preexisting impersonality)[1] (نابێت ئه‌م ناكه‌سێتییه‌ له‌گه‌ڵ ئۆبێكتیڤیته‌ی خه‌ساوی ڕۆمانی ڕیالیستیدا تێكه‌ڵ بكه‌ین)، ئه‌مه‌یش ئه‌و پنته‌یه‌ كه‌ ته‌نیا زمان تێیدا چالاكه‌ و كارایه‌ (performs)، ته‌نیا زمان تێیدا قسه‌ ده‌كات نه‌ك "من". شیعرییه‌تی مالارمێ[2]، هه‌ر هه‌مووی له‌پێناو سڕینه‌وه‌ی دانه‌ردایه‌ له‌ به‌رژه‌ندی نووسین (ئه‌مه‌یش، وه‌ك دواتر ده‌بینین، واتای پێدانه‌وه‌ی پێگه‌یه‌ به‌ خوێنه‌ر). ڤالێری، كه‌ هه‌ستی به‌ ئاسوده‌یی نه‌ده‌كرد له‌نێو سایكۆلۆژیای مندا، كاری كرد بۆ دروستكردنی هه‌ندێك گۆڕان له‌ تیۆره‌كه‌ی مالارمێدا. به‌ڵام، له‌به‌رئه‌وه‌ی خواسته‌ كلاسكییه‌كه‌ی ئه‌و، به‌ره‌و وانه‌كانی ڕه‌وانبێژی (lessons of rhetoric) رایكێشا، بۆیه‌ به‌ بێ وه‌ستان دانه‌ری خسته‌ ژێر پرسیار و گاڵته‌جاڕییه‌وه‌، به‌مه‌یش جه‌ختی له‌سه‌ر لایه‌نی زمانه‌وانی و سروشته‌ "خۆكردانه‌"كه‌ی زمان كرده‌وه‌، له‌ ڕێگه‌ی نووسینه‌ په‌خشانییه‌كانیشییه‌وه‌ جه‌ختی له‌سه‌ر جه‌وهه‌ری دۆخی زاره‌كییانه‌ (verbal condition)ی ئه‌ده‌ب كرده‌وه‌، له‌م ڕووه‌یشه‌وه‌ ئه‌وه‌ی بۆ ده‌ركه‌وت هه‌ر په‌نابردنێت بۆ نێو قووڵاییه‌كانی نووسه‌ر ته‌نیا خورافه‌یه‌كه‌ و هیچیتر. ته‌نانه‌ت "پروست" خۆیشی، وێرای مۆركه‌ ده‌روونییه‌ ڕواڵه‌تییه‌كه‌ی ئه‌و شته‌ی كه‌ خۆی ناوی ده‌نێت شیكارییه‌كانی، باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ بێ چه‌ندوچوون دروستكردنی ئاڵۆزیی له‌نێو په‌یوه‌ندی دانه‌ر و كاره‌كته‌ره‌ ئه‌ده‌بییه‌كانیدا خستۆته‌ ئه‌ستۆی خۆیه‌وه‌، ئه‌و كاره‌یشی به‌و په‌ڕی ناسكییه‌وه‌ كردووه‌: ئه‌و گێڕه‌ره‌وه‌ی نه‌كردووه‌ به‌و كه‌سه‌ی كه‌ ده‌بینێت و هه‌ست ده‌كات، ته‌نانه‌ت نه‌یكردووه‌ به‌وه‌ی كه‌ ده‌نووسێت، به‌ڵكو كردوویه‌تی به‌و كه‌سه‌ی كه‌ دواتر ده‌نووسێت (who will write) (واته‌ گه‌نجی نێو ڕۆمانه‌كه‌ -به‌ڵام ئه‌ی له‌ ڕاستیدا چه‌ند ساڵه‌ و كێیه‌؟- ده‌یه‌وێت بنووسێت، به‌ڵام ناتوانێت، ڕۆمانه‌كه‌ ڕێك له‌وێدا ته‌واو ده‌بێت كه‌ نووسین ده‌بێته‌ كارێكی مومكین). پروست ئه‌و مۆركه‌ داستانییه‌ی به‌ نووسینی مۆدێرن داوه‌ كه‌ هه‌یه‌تی: به‌هۆی هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یه‌كی ڕادیكاڵه‌وه‌، له‌بری ئه‌وه‌ی ژیانی خۆی بخاته‌ نێو به‌رهه‌مه‌كانییه‌وه‌ وه‌ك زۆر جار ده‌ڵێن، ئه‌و خودی ژیانی خۆی كردۆته‌ به‌رهه‌مێكی ئه‌ده‌بی كه‌ كتێبه‌كه‌ی نموونه‌یه‌كی ئه‌و كاره‌یه‌تی، به‌ جۆرێكی وه‌ها كه‌ به‌ ڕوونی ده‌بینین ئه‌وه‌ چارلوس ]ی نێو ڕۆمانه‌كه‌ی پروست[ نییه‌ ته‌قلیدی مۆنتسكیۆ ]ی ڕاسته‌قینه‌[ ده‌كاته‌وه‌، به‌ڵكو مۆنتسكیۆی نێو گێڕانه‌وه‌ حه‌قیقه‌ییه‌كان، مۆنسكیۆی نێو واقیعی‌ مێژوویی هیچ نییه‌ جگه‌ له‌ پارچه‌یه‌كی لاوه‌كی كه‌ له‌ چارلوس ده‌بێته‌وه‌. بۆ ئه‌وه‌ی له‌ كۆنتێكستی ئه‌و ماوه‌یه‌ ده‌رنه‌چین كه‌ زه‌مینه‌ی مۆدێرنه‌ی ساز كرد، دواجار با باس له‌ بزووتنه‌وه‌ی سوریالیستی بكه‌ین. بێگومان سوریالیزم نه‌یده‌توانی زمان له‌ پێگه‌ی سه‌ره‌وه‌دا دابنێت، له‌به‌رئه‌وه‌ی زمان سیسته‌می ڕێساكان، ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌ش ئامانجی ئه‌وه‌بوو كه‌ راسته‌وخۆ ڕێساكان خاپوور بكات، ئه‌گه‌رچی ئه‌مه‌ له‌ ڕۆحی ڕۆمانسی خاڵیی نه‌بوو (ئاخر ئه‌م خاپووركردنه‌ شتێكی وه‌همی بوو چونكه‌ ناكرێت سیسته‌می رێساكان داڕمێن، ته‌نیا ده‌توانین گه‌مه‌یان له‌گه‌ڵ بكه‌ین)؛ به‌ڵام، كاتێك سوریالیزم به‌ بێ چه‌ندوچوون داوای ده‌رچوونی ناكاو له‌ مانا پێشبینیكراوه‌كان ده‌كات (ئه‌مه‌یش ئه‌و شته‌یه‌ كه‌ پێیی ده‌وترێت "زه‌بر" (jolt )ی سوریالیستی)، كاتێك ئه‌و به‌رپرسیارێتییه‌ی نووسین ده‌سپێرێت به‌ ده‌ست ]نه‌ك به‌ عه‌قڵ[ تاوه‌كو هه‌رچی زووتر ئه‌و سنووره‌ تێپه‌ڕێنێت كه‌ ته‌نانه‌ت به‌ خه‌یاڵی سه‌ریشدا نه‌هاتووه‌ (ئه‌مه‌یش ئه‌و شته‌یه‌ كه‌ پێی ده‌وترێت نووسینی ئۆتۆماتیكی automatic writing)، كاتێك دان به‌ بنه‌ما و ئه‌زموونی نووسینی فره‌ نووسه‌ردا[3] ده‌نێت، ئه‌وا سوریالیزم به‌شداربووه‌ له‌ داماڵینی مۆركی پیرۆزی له‌ دانه‌ر، به‌و واتای یارمه‌تیده‌ر بووه‌ بۆ سێكیولاریزه‌بوونی وێنه‌ی دانه‌ر. دواجار، دوور له‌ ئه‌ده‌ب خۆی (له‌ ڕاستیدا ئه‌م جیاكارییانه‌ له‌مڕۆدا تێپه‌ڕێنراون)، زمانناسی توانیوویه‌تی دانه‌ر له‌ كه‌ره‌سته‌ به‌نرخه‌ شیكارییه‌كه‌ی دابماڵێت، ئه‌وه‌یش كاتێك ده‌ریخست كه‌ سه‌رجه‌می كرده‌ی وتن و ده‌ربڕینی گوزارشته‌كان كارێكی به‌تاڵه‌، ده‌یشتوانێت به‌ باشترین شێوه‌ ڕۆڵی خۆی بگێڕێت به‌ بێ ئه‌وه‌ی زه‌روره‌تێك هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی بدرێنه‌ پاڵ كه‌سانێكی قسه‌كه‌ر: له‌ ڕووی زمانه‌وانییه‌وه‌، نووسه‌ر كه‌س نییه‌ جگه‌ له‌و كه‌سه‌ی كه‌ ده‌نووسێت، وه‌كو ئه‌وه‌ی "من" هیچ كه‌سێك نییه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ ده‌ڵێت من: زمان "بكه‌ر" subject ده‌ناسێنێت، به‌ڵام كارێكی به‌ "كه‌س"ـه‌وه‌ نییه؛ ئه‌م بكه‌ره‌، له‌نێو ئه‌م كرده‌ی وتنه‌دا نه‌بێت كه‌ ده‌ریده‌خات، وشه‌یه‌كی به‌تاڵه‌، ئه‌مه‌ به‌سه‌ بۆ ئه‌وه‌ی زمان "كار بكات"، واته‌ به‌سه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌س "له‌نێو به‌رێت".

*   *   *

غیابی دانه‌ر[4] (ده‌توانین له‌م باره‌یه‌وه‌ له‌گه‌ڵ برێختدا، ده‌رباره‌ی "دووره‌په‌رێزی" (alienation)ی واقیعی بدوێین، نووسه‌ر بچووك ده‌بێته‌وه‌ و ده‌چیته‌وه‌ خۆی، وه‌ك فیگورێكی چكۆله‌ له‌سه‌ر شانۆی ئه‌ده‌ب) ته‌نیا رووداوێكی مێژوویی یان كرده‌یه‌كی نووسین نییه‌: به‌ڵكو ئه‌وه‌ به‌ ته‌واوه‌تی ده‌قی مۆدێرن ده‌گۆڕێت (یان با بڵێین، ده‌ق له‌سه‌ر هه‌موو ئاسته‌كان له‌ غیابی دانه‌ردا ده‌نووسرێت و ده‌خوێنرێته‌وه‌، ئه‌مه‌یش هه‌مان واتای گۆڕانی ته‌واوه‌تییه‌). پێش هه‌موو شتێك، زه‌مان چیتر ئه‌و زه‌مانه‌ نییه‌ كه‌ هه‌بوو. له‌به‌رئه‌وه‌ی كاتێك بڕوا به‌ بوونی دانه‌ر ده‌كه‌ین، وه‌ها لێیده‌ڕوانین كه‌ ڕابردووی كتێبه‌كه‌یه‌تی: كتێب و دانه‌ر خۆیان ده‌خه‌نه‌ سه‌ر یه‌ك هێڵ، خۆیان وه‌ك پێشتر و دواتر دابه‌ش ده‌كه‌ن: وا له‌ دانه‌ر چاوه‌ڕوان ده‌كرێت كه‌ وزه‌ به‌ كتێب ببه‌خشیت، واته‌ له‌ پێش كتێبه‌وه‌ بوونی هه‌بێت و بیر بكاته‌وه‌ و ئازار بچێژێت و له‌پێناویدا بژی، دانه‌ر كاره‌كه‌ی پێده‌گه‌یه‌نێت به‌و جۆره‌ی كه‌ باوكێك كوڕه‌كه‌ی پێده‌گه‌یه‌نێت. به‌ڵام به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، نووسه‌ری نوێ (نووسه‌ره‌وه‌ scriptor) هاوزه‌مه‌نی ده‌قه‌ و هه‌ر له‌ له‌دایكبوونییه‌وه‌ له‌گه‌ڵیدا ده‌ڕوات، هه‌رگیز خاوه‌نی بوونێك نییه‌ كه‌ پێش نووسینه‌كه‌ی یان بڵندتر له‌ نووسینه‌كه‌ی بێت، ئه‌و سوبێكتێك نییه‌ كه‌ كتێبه‌كه‌ی تایبه‌تمه‌ندییه‌كی ئه‌وی هه‌ڵگرتبێت تاوه‌كو پێی وه‌سف بكرێت؛ زه‌مان ته‌نیا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ تێیدا نووسین ڕووده‌دات، هه‌موو ده‌قێكیش هه‌میشه‌ لێره‌ و له‌ ئێستادا ده‌نووسرێت. له‌به‌رئه‌وه‌ی نووسین چیتر كرده‌ی تۆماركردن و سه‌لماندن و نواندنه‌وه‌ و "نیگاركردن" (painting) نییه‌ (وه‌كو ئه‌وه‌ی كه‌ پێڕه‌وكارانی ڕێبازی كلاسیكی بۆی ده‌چوون)، به‌ڵكو ئه‌و شته‌یه‌ كه‌ زمانناسه‌كان، به‌ په‌یڕه‌ویكردن له‌ فه‌یله‌سوفه‌كانی ئۆكسفۆرد پێیده‌ڵێن "جێبه‌جێكاری" performative، ئه‌مه‌یش فۆڕمێكی ناوازه‌ی وته‌ییه‌ (ته‌نیا به‌ شێوازی ڕاناوی قسه‌كه‌ر داده‌مه‌زرێت و ده‌می ئێستا یان ڕانه‌بردوو وه‌رده‌گرێت) كه‌ تێیدا قسه‌ هیچ ناوه‌ڕۆكێكی دیكه‌ی نییه‌ جگه‌ له‌و كرداره‌ی كه‌ له‌ ڕێگه‌ی ئه‌وه‌وه‌ خۆی ده‌رده‌بڕێت: ئه‌وه‌ شتێكه‌ له‌ قسه‌ی پادشاكان ده‌چێت "ڕایده‌گه‌یه‌نم"، یان له‌ قسه‌ی شاعیره‌كانی زوو ده‌چیت "گۆرانی ده‌ڵێم". نووسه‌ری مۆدێرن the modern writer دانه‌ری له‌ گۆڕناوه‌. كه‌واته‌ چیتر ناتوانێت–به‌ گوێڕه‌ی پیاهه‌ڵدانی ئه‌وانه‌ی پێش خۆی- باوه‌ڕی وا بێت "ده‌سته‌كانی" زۆر خاوتره‌ له‌ فیكری یان له‌ هه‌ڵچوونه‌كانی و توانای ئه‌وه‌ی نییه‌ شوێنیان بكه‌وێت، ئینجا به‌ ناچاری له‌ ده‌ره‌نجامیشدا، وه‌ك یاسایه‌ك كه‌ له‌ زه‌روره‌ته‌وه‌ دروستكراوه‌، ته‌ركیز بخاته‌ سه‌ر ئه‌م دواخستنه‌ و فۆڕمه‌كه‌ی "ڕوون بكاته‌وه‌". به‌ڵام به‌لای نووسه‌ری مۆدێرنه‌وه‌ مه‌سه‌له‌كه‌ به‌ پێچه‌وانه‌وه‌یه‌، ده‌سته‌كانی له‌ هه‌موو ده‌نگێك ڕه‌ها و سه‌ربه‌سته‌، ده‌یخاته‌ جووڵه‌ی تۆماركردن (نه‌ك ده‌ربڕین) و هه‌ر له‌مه‌یشه‌وه‌ له‌دایك ده‌بێت، ده‌ستی نووسه‌ری له‌م جۆره‌ پانتاییه‌ك ده‌كێشێت كه‌ هیچ ئه‌سڵێكی نییه‌- یان لایه‌نیكه‌م، پانتاییه‌كه‌ هیچ ئه‌سڵێكی دیكه‌ی نییه‌ جگه‌ له‌ زمان خۆی، واته‌ ئه‌و شته‌ی كه‌ به‌رده‌وام هه‌موو ئه‌سڵێك ده‌خاته‌وه‌ ژێر پرسیار و نێو بازنه‌ی گومان.

*   *   *

ئێمه‌ ئێستا ده‌زانین ده‌ق دێڕی وشه‌كان نییه‌ كه‌ مانایه‌كی تاكڕه‌هه‌ندی تیۆلۆژییانه‌ی ("په‌یامێك" له‌لایه‌ن خودای دانه‌ره‌وه‌) لێوه‌ به‌رهه‌م بێت. به‌ڵكو فه‌زایه‌كی بۆ چه‌ندین ڕه‌هه‌ندی جودا واڵا كردووه‌، له‌م فه‌زایه‌دا نووسینه‌ جیاوازه‌كان به‌نێویه‌كتردا ده‌چن و ده‌كه‌ونه‌ ناكۆكی، به‌ بێ ئه‌وه‌ی هیچ یه‌كێكیان ئه‌سڵ بێت: ده‌ق پێكهاته‌یه‌كه‌ له‌و قسانه‌ چنراوه‌ كه‌ به‌رهه‌می هه‌زاران سه‌رچاوه‌ی هه‌مه‌جۆری كولتوورن. له‌مه‌دا له‌ حاڵه‌تی بۆڤار و بیكۆشییه‌ ده‌چێت. ئه‌م دوو كۆپیكه‌ره‌ (copyists) نه‌مره‌، له‌ هه‌مان كاتدا ئه‌م دوو نووسه‌ره‌ نایاب و كۆمیدییه‌، قووڵاییه‌ پووچه‌كه‌یان ئاماژه‌ به‌ حه‌قیقه‌تی نووسین ده‌دات. نووسه‌ر ته‌نیا ده‌توانێت لاسایی جووڵه‌یه‌ك بكاته‌وه‌ كه‌ هه‌میشه‌ له‌ پێش ئه‌وه‌وه‌ بوونی هه‌یه‌، به‌ بێ ئه‌وه‌ی ئه‌م جوڵه‌یه‌ خۆیشی ئه‌سڵ بێت؛ هه‌موو هێزی نووسه‌ر له‌وه‌دایه‌ چه‌ندین نووسین تێكه‌ڵ بكات، ڕووبه‌ڕووی یه‌كتریان بكاته‌وه‌ به‌ بێ ئه‌وه‌ی پشت به‌ یه‌كێكیان ببه‌ستێت. ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بیه‌وێت گوزارشت له‌ خۆییشی بكات ئه‌وا ده‌بێت لایه‌نیكه‌م بزانێت ئه‌و "شته‌" ناوه‌كییه‌ی كه‌ ده‌یه‌وێت "وه‌ری بگێڕێت" (ته‌رجه‌مه‌ی بكات بۆ نووسین) خۆی هیچ نییه‌ جگه‌ له‌ فه‌رهه‌نگێكی ئاماده‌، ناتوانرێت ته‌فسیر بۆ وته‌كانی بدۆزرێته‌وه‌ ته‌نیا له‌ رێگه‌ی گوته‌ی تره‌وه‌ نه‌بێت و ئیدی به‌م جۆره‌: ئه‌مه‌ ئه‌و شته‌یه‌ له‌ گه‌نجیدا به‌سه‌ر تۆماس دو كینسی‌دا هات: وه‌ك بۆدلێر ده‌یگێڕیته‌وه‌، ئه‌و خۆی به‌ زمانی گریكییه‌وه‌ مه‌شغوڵ كرد، به‌ جۆرێك كه‌ كاتێك ویستی هزر و وێنه‌ی زۆر نوێ بۆ ئه‌م زمانه‌ مردووه‌ بگوازێته‌وه‌، ئه‌وا "فه‌رهه‌نگێكی بۆ خۆی دانا كه‌ له‌ به‌رده‌ستیدا بوو، ئه‌م فه‌رهه‌نگه‌ زۆر به‌فراوانتر و ئاڵۆزتر بوو له‌وه‌ی كه‌ له‌ چه‌قبه‌ستنی بابه‌ته‌ ئه‌ده‌بییه‌ په‌تییه‌كانه‌وه‌ دروست ده‌بێت" (به‌هه‌شته‌ ده‌ستكرده‌كان) (Paradis Artificiels)؛ نووسه‌ر جێگای دانه‌ر ده‌گرێته‌وه‌، كه‌ له‌ هه‌گبه‌كه‌یدا ئاره‌زوو و میزاج و عاتفه‌ و ڕوانگه‌كانی هه‌ڵنه‌گرتووه‌، به‌ڵكو ئه‌م فه‌رهه‌نگه‌ گه‌وره‌یه‌ی هه‌ڵگرتووه‌ كه‌ به‌ بێ وه‌ستان نووسینی لێوه‌ ده‌رده‌هێنێت: ژیان ته‌نیا ده‌توانێت لاسایی كتێبه‌كان بكاته‌وه‌، كتێبه‌كانیش خۆیان هیچ نین جگه‌ له‌ تۆڕێك نیشانه‌. ئه‌وه‌ لاساییكردنه‌وه‌یه‌كی له‌ده‌ستچوون، به‌رده‌وام ئه‌وه‌ ته‌قلید ده‌كاته‌وه‌ كه‌ دووركه‌وتۆته‌وه‌.

*   *   *

كاتێك دانه‌ر دوورده‌كه‌وێته‌وه‌ و ون ده‌بێت، ئه‌وا بانگه‌شه‌كردن بۆ "شكاندنی كۆد"ـی ده‌ق ده‌بێته‌ كارێكی بێهووده. له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر ده‌ق بدرێته‌ پاڵ دانه‌ر ئه‌وا مانای وه‌ستاندن و گه‌مارۆدان و پێدانی مه‌دلولێكی بنجبڕه‌ به‌ ده‌ق. ئه‌وه‌ داخستنی نووسینه‌. ئه‌م تێگه‌یشتنه‌ به‌ ته‌واوترین شیوه‌ بۆ ره‌خنه‌گه‌رایی ده‌گونجێت، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌و كاته‌ ڕه‌خنه‌، له‌و دیوی به‌رهه‌می ئه‌ده‌بییه‌وه‌، دۆزینه‌وه‌ی دانه‌ر و كه‌شفكردنی لایه‌نه‌ شاراوه‌كانی (یان هیپۆستاسه‌كانی: واته‌ كۆمه‌ڵگه‌ و مێژوو و ده‌روون و ئازادیی دانه‌ر) ده‌خاته‌ ئه‌ستۆی خۆیه‌وه‌: به‌ ده‌ستڕاگه‌یشتن به‌ دانه‌ر و كه‌شفكردنی، ئیدی ده‌ق "ته‌فسیر"ی خۆی ده‌دۆزێته‌وه‌ و ڕه‌خنه‌گریش ده‌ستی به‌سه‌ردا ده‌گرێت. كه‌واته‌ سه‌یر نییه‌ كه‌ ماوه‌ی سه‌روه‌رێتی دانه‌ر له‌ لایه‌نی مێژووییه‌وه‌ سه‌روه‌رێتی ڕه‌خنه‌گر بێت، هه‌روه‌ها سه‌یریش نییه‌ له‌مڕۆدا ڕه‌خنه‌ (ئه‌گه‌رچی نوێیش بێت) هه‌ر وه‌كو دانه‌ر ببێته‌ جێگای مشتومڕ، له‌به‌رئه‌وه‌ی نووسینی هه‌مه‌لایه‌ن ته‌نیا پێویستی به‌ جیاكردنه‌وه‌ و ڕوونكردنه‌وه‌یه‌ و، كۆدشكاندنی تێدا نییه‌ به‌دوای نهێنییه‌كاندا. ده‌شێت بونیاد له‌ هه‌موو زمانه‌كانی و ئاسته‌كانیدا چاودێریی بكرێت و به‌ دواداچوون بۆ هه‌موو هێڵه‌كانی بكرێت، به‌ڵام قوڵاییه‌كی نییه‌ كه‌ بكرێت كه‌شف بكرێت. فه‌زای نووسین فه‌زایه‌كه‌ ده‌بێت به‌نێویدا تێپه‌ڕین نه‌ك تێیپه‌ڕێنین. نووسین به‌رده‌وام مانا به‌رهه‌م ده‌هێنێت به‌ڵام به‌و مه‌به‌سته‌ی بیانكات به‌ هه‌ڵم: نووسین هه‌میشه‌ به‌ سیستماتیكی كارده‌كات بۆ دروستكردنی مانا. له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌وه‌، كاتێك ئه‌ده‌ب (ڕه‌نگه‌ وا باشتر بێت كه‌ له‌مه‌ به‌دوا باسی نووسین بكه‌ین) ڕه‌تی ده‌كاته‌وه‌ كه‌  ته‌رخان بێت بۆ ده‌ق (و بۆ جیهان بكات وه‌ك ده‌ق)، وه‌ك بڵێی "نهێنی"ـی هه‌ر مانایه‌كی بنجبڕی تێدایه‌، ئه‌وا به‌م كاره‌ چالاكییه‌ك به‌رهه‌م ده‌هێنێت كه‌ ده‌توانین به‌ دژه‌ تیۆلۆژی (counter-theological) وه‌سفی بكه‌ین، ئه‌وه‌ به‌رهه‌م دێنێت كه‌ به‌ واتای ڕاسته‌قینه‌ی وشه‌كه‌ شۆڕشگێڕانه‌یه‌: له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌رگرتن به‌ قه‌تیسكردن و وه‌ستاندنی مانا، له‌ دواجاردا واتای ڕه‌تكردنه‌وه‌ی خودا[5] و ڕاگره‌كانییه‌تی، له‌وانه‌ عه‌قڵ و زانست و یاسا.

*   *   *

با بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ گوزاره‌كه‌ی بالزاك. هیچ یه‌كێك (واته‌ هیچ كه‌سێك) ئه‌و گوزاره‌یه‌ی نه‌یوتووه‌: سه‌رچاوه‌كه‌ی، ده‌نگه‌كه‌ی له‌ شوێنی ڕاسته‌قینه‌ی نووسینه‌وه‌ نایه‌ت، به‌ڵكو له‌ خوێندنه‌وه‌وه‌ دێت. شتێكیتریش هه‌یه‌ كه‌ ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ ڕوونتر ده‌كاته‌وه‌: لێكۆڵینه‌وه‌ نوێیه‌كانی (ج. پ. ڤێرمانت) ڕۆشناسی ده‌خه‌نه‌ سه‌ر پێكهاتنی ناڕوونی سروشتی تراژیدیای گریكی، ده‌قه‌كه‌ له‌م تراژیدیایه‌دا له‌و گوزارانه‌ پێكدێت كه‌ واتایه‌كی دوولایه‌نه‌ (double meanings)یان هه‌یه‌؛ هه‌ر كه‌سایه‌تییه‌ك له‌ كه‌سایه‌تییه‌كانی شانۆكه‌ له‌ یه‌ك لایه‌نه‌وه‌ لێی تێده‌گه‌ن (به‌دحاڵیبوونی به‌رده‌وام ئه‌وه‌یه‌ كه‌ "تراژیدیا" پێكده‌هێنێت)؛ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا كه‌سی وا هه‌یه‌ ده‌رك به‌ دوو لایه‌نیی هه‌موو گوتراوێك ده‌كات، هه‌روه‌ها ده‌رك به‌ كه‌ڕیی ئه‌كته‌ره‌كانی شانۆكه‌ ده‌كات كه‌ له‌ به‌رده‌میدا گفتوگۆ ده‌كه‌ن: ئه‌م كه‌سه‌ هیچ نییه‌ جگه‌ له‌: خوێنه‌ر (كه‌ له‌ حاڵه‌تی شانۆدا: بینه‌ره‌). لێره‌دا حه‌قیقه‌تی نووسینمان بۆ ڕوون ده‌بێته‌وه‌: ده‌ق له‌ چه‌ندین نووسینی هه‌مه‌جۆر پێكدێت، له‌ كولتووری جیاوازه‌وه‌ دێت، له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا ده‌كه‌ونه‌ گفتوگۆ، لاسایی یه‌كتر ده‌كه‌نه‌وه‌ و دژایه‌تی یه‌كتری ده‌كه‌ن؛ به‌ڵام وا پێده‌چیت پنتێك هه‌یه‌ كه‌ ئه‌م فره‌چه‌شنییه‌ی (multiplicity) تێدا كۆده‌بێته‌وه‌ و به‌ یه‌ك ده‌گات. ئه‌م پنته‌ دانه‌ر نییه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی به‌رده‌وام گووتراوه‌، به‌ڵكو خوێنه‌ره‌: خوێنه‌ر[6] ئه‌و فه‌زایه‌یه‌ كه‌ هه‌موو ئه‌و كۆته‌یشنانه‌ی تێدا نیگار ده‌بێت كه‌ نووسینیان لێ پێكدێت، به‌ بێ ئه‌وه‌ی هیچیان له‌ده‌ست بدات و مه‌سره‌فیان بكات. یه‌كێتی ده‌ق له‌ سه‌رچاوه‌ و ئه‌سڵه‌كه‌یدا نییه‌، به‌ڵكو له‌ مه‌به‌ست و ئاراسته‌كه‌یدایه‌. به‌ڵام وا ده‌ركه‌وێت ئه‌م ئاراسته‌یه‌ چیتر ناشێت كه‌سییانه‌ و تایبه‌ت بێت: خوێنه‌ر  مرۆڤێكه‌ كه‌ نه‌ مێژووی هه‌یه‌ و نه‌ بایۆگرافی و نه‌ سایكۆلۆژیا. ئه‌و هیچ نییه‌ جگه‌ له‌و كه‌سه‌ی له‌ یه‌ك كێڵگه‌دا هه‌موو ئه‌و ڕه‌گه‌ز و شوێنه‌وارانه‌ كۆ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ نووسین ]یان ده‌ق[ـیان لێ پێكدێت. له‌به‌رئه‌وه‌‌ شتێكی سه‌خیفه‌ گوێمان لێ بێت به‌ناوی هیومانیزمێكه‌وه سه‌رزه‌نشی نووسینی نوێ ده‌كات كه‌ خۆیشی، به‌ جۆرێك دووڕییه‌وه‌، پشتیوانه‌ بۆ سه‌رخستنی مافه‌كانی خوێنه‌ر. ڕه‌خنه‌ی كلاسیكی، هه‌رگیز بایه‌خی به‌م خوێنه‌ره‌ نه‌داوه‌؛ له‌به‌رئه‌مه‌ له‌ ئه‌ده‌بیشدا هیچ مرۆڤێك بوونی نییه‌ جگه‌ له‌و كه‌سه‌ی كه‌ ده‌نووسێت.

ئێمه‌ له‌مڕۆدا چیتر له‌م جۆره‌ هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یه‌ی مانا غافڵ نین، كه‌ كۆمه‌ڵگه‌كه‌مان به‌هۆی شانازییكردن به‌ پاڵه‌وانه‌كانه‌وه‌ ڕه‌تی ده‌كاته‌وه‌، فه‌رامۆشی ده‌كات، ده‌یخنكێنێت و وێرانی ده‌كات. ده‌یشزانین بۆ ئه‌وه‌ی نووسین داهاتووی خۆی وه‌ربگرێته‌وه‌ ده‌بێت ئه‌فسانه‌ هه‌ڵبگه‌ڕێنێته‌وه‌: مه‌رگی نووسه‌ر ئه‌و باجه‌یه‌ كه‌ له‌دایكبوونی خوێنه‌ر پێویستییه‌تی.

په‌راوێزه‌كانی وه‌رگێڕی كوردی:

[1]  له‌ عه‌ره‌بییه‌كه‌ی "عه‌بدوسه‌لام بنعه‌بد عالی"دا ئاوا هاتووه‌: "یه‌كه‌مجار له‌ڕێگه‌ی سڕینه‌وه‌ی خۆمه‌وه‌". له‌ عه‌ره‌بییه‌كه‌ی "منذر عه‌یاشی"شدا به‌م جۆره‌یه‌: "واتای نووسین گه‌یشتنه‌ به‌ پنتێك كه‌ ته‌نیا زمان تێێدا ده‌جوڵێت نه‌ك من".

[2]  له‌ عه‌ره‌بییه‌كه‌ی عه‌بدوسه‌لامدا: "ڕه‌خنه‌ لای مالارمێ".

[3]  مه‌به‌ست شێوازی نووسینی سوریالیسته‌كانه‌ یان ئه‌و شته‌ی كه‌ پێیده‌وترێت "collective writing".

[4]  له‌ عه‌ره‌بییه‌كاندا: "پاشه‌كشه‌ی دانه‌ر.."

[5]  له‌ عه‌ره‌بییه‌كاندا: "تیۆلۆژیا...".

[6]  له‌ عه‌ره‌بیه‌كه‌ی د. منذر عیاشیدا: "نووسه‌ر...".

تێبینى: ئەم وتارە یەکەمجار لە نامیلکەى "ڕۆلان بارت"، زنجیرە نامیلکەى فەلسەفیدا بڵاوبۆتەوە. دواتر لە سایتى "کولتوور مەگەزین" دووبارە بڵاوکراوەتەوە. بۆ خوێندنەوەى وتارەکە لەسەر سایتى کولتوور مەگەزین، کلیک لەسەر ئەم لینکە بکە:

http://cultureproject.org.uk/kurdish/%DA%95%DB%86%DA%B5%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%9B-%D9%85%DB%95%D8%B1%DA%AF%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%95%D8%B1/