وتوێژی دێر شپیگڵ له‌گه‌ڵ "ریناتا سالیكل"
وەرگێڕانى: هاوار محه‌مه‌د
ڕه‌نگه له ژیانماندا هه‌ڵبژاردنی بژارده‌كان، له‌نێو
به‌رهه‌مه هەمەچەشن و زۆروزه‌وه‌نده‌كاندا، كارێكی قورس بێت، لێره‌دا به‌لای
ریناتا سالیكلی خانمه ده‌روونشیكاری سلۆڤینییه‌وه ئازادیی هه‌ڵبژاردنی بژارده‌یه‌ك
له جێیه‌كی دیكه‌وه ناڕاسته‌وخۆ ئاراسته ده‌كرێت، به‌م مانایه ئه‌مه ئازادیی
نییه، مه‌سه‌له‌كه هه‌ر ئه‌وه نییه گه‌ر بژارده‌كانمان كه‌مبن ئه‌وا ئازادی هه‌ڵبژاردنی
بژارده‌كانیشمان به‌رته‌سكه، به‌ڵكو كتومت به پێچه‌وانه‌وه، مه‌سه‌له‌كه ئه‌وه‌یه
ئێمه كه‌وتووینه‌ته ناو فره‌یی و لێشاوی بژارده‌كانه‌وه، سه‌ره‌نجام ئه‌وه‌ی هه‌ڵی
ده‌بژێرین له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه و ده‌سه‌ڵاتدا به ته‌واوه‌تی ته‌با و هه‌ماهه‌نگ ده‌بێته‌وه.
دواجار ئازادیی هه‌ڵبژاردنی بژارده‌كان، له‌نێو ئه‌و
ژماره بێ سنووره‌ی بژارده وه‌زیفییه‌كان یان هێما بازرگانییه‌كان و ئه‌و هه‌موو
كه‌لوپه‌لانه‌ی سه‌رمایه‌داری به‌رهه‌میان ده‌هێنێت، بگره بیركردنه‌وه بۆ هه‌ڵبژاردنی
ماركه‌ی شمه‌كێك یان ناوی قاوه‌یه‌ك، ده‌بێته ئازادییه‌كی پووچ. ئه‌وه‌ی ئه‌م
لێشاوی بژاردانه به‌ڕێوه‌ده‌بات كۆمه‌ڵگه سه‌رمایه‌دارییه‌كه‌مانه. سالیكل له‌م
گفتوگۆیه‌ی له‌گه‌ڵ گۆڤاری "دێر شپیگل"ـی ئه‌ڵمانیدا باس له تێزی خۆی
ده‌رباره‌ی سه‌رمایه‌داری و هەڵبژاردن ]ئیختیار[ ده‌كات.
دێر شپیگل: سالیكل خانم، له فاست فووده‌كانى (سابوای)ـدا
ده‌بێت نیو ده‌رزه‌ن بڕیار بگۆڕین تاوەکو بتوانین تیکەیەکى ئیسراحەت بە چێژەوە بخه‌ینه
ده‌ممان. ئایا كه له وانەگووتاره‌كانتدا باس له "فره‌زۆرى بژارده‌كان"
ده‌كه‌یت، هه‌ر مه‌به‌ستتان له‌مه‌یه؟
سالیكل: من هه‌وڵه‌ده‌م خۆم له شوێنگه‌لێكی وه‌كو سابوای
ببوێرم، خۆ ئه‌گه‌ر هەر بە ناچاریى رێم تێی بکەوێ، ئه‌وا هه‌ر ده‌بێت داوای ئه‌و
جۆره خواردنانه بكه‌م. كاتێك باس له "فرەزۆریى بژارده‌كان" ده‌كه‌م،
مه‌به‌ستم له‌و ئایدیۆلۆژیایه‌‌یه كه له سه‌رده‌می سه‌رمایه‌داریی پاش
پیشه‌سازیدا هاتۆته ئاراوه. مه‌سه‌له‌كه له‌گه‌ڵ خه‌ونی ئه‌مریكایی-
بیرۆكه‌ی "پیاوی خۆپێگه‌یێن"ـدا ده‌ست پێده‌كات، پیاوێك كه كارده‌كات
بۆ بونیاتنانی خۆی و ده‌یه‌وێت له هه‌ژاری ڕزگاری ببێت، لەسەر پێی خۆى بوەستێ و
خۆی ده‌وڵه‌مه‌ند بكات. ئه‌م چه‌مكه وه‌زیفییه له ژیانی ئه‌مڕۆی جیهاندا گۆڕاوه
و بووه به فه‌لسه‌فه. له‌مڕۆدا ئێمه پێمانوایه ده‌بێت توانای بژارده‌كردنی هه‌موو
شتێكمان هه‌بێت: شێوازی ژیانمان، شێوازی خۆ ده‌رخستن و خۆ نمایشكردنمان، ته‌نانه‌ت
وامان لێ هاتووه كاتێك كه قاوه‌یه‌كیشمان ده‌وێت، هه‌میشه پێویستمان به هه‌ڵسه‌نگاندن
و كێشانه‌ی بڕیاره‌كانمانه. ئه‌مه‌یش به‌هیچ جۆرێك ئاسایی نییه.
دێر شپیگڵ: بۆچی؟
سالیكل: چونكه هه‌میشه هه‌ست به دڕدۆنگی و دوودڵی ده‌كه‌ین،
ئەمە ده‌مانخاته دۆخی هه‌ستكردن به تاوانیشه‌وه، چونكه به پێی ئه‌م دۆكترینه
كاتێك تۆ به‌خته‌وه‌ر نیت یان ناڕازیت ئه‌وا مانای ئه‌وه‌یه هه‌ڵه‌ت كردووه و
بڕیارێكی خراپت داوه كه وای لێ كردوویت به‌خته‌وه‌ر نه‌بیت.
دێر شپیگڵ: ئه‌ی
ئه‌گه‌ر بڕیارێكی دروستمان دا؟
سالیكل: له‌م دۆخه‌دا هه‌ست به‌وه ده‌كه‌ین هه‌میشه
شتێكی باشتر چاوه‌ڕوانمانه و ده‌بێ هه‌وڵی وه‌ده‌ستهێنانی بده‌ین، هه‌ر له‌به‌ر
ئه‌مه‌یشه هه‌رگیز هه‌ست به تێربوون و ڕەزامەندى ناكه‌ین.
دێر شپیگڵ: "مه‌هێڵن مرۆڤى ئاسایی بڕیار بدات چونكه
وه‌ك پێویست زیره‌ك نییه" ئه‌م وته‌یه چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك له‌لایه‌ن سته‌مكا‌ره‌كانه‌وه
به‌كار هاتووه، ئایا ئه‌مه مانای ئه‌وه‌یه ئه‌وان له‌سه‌ر هه‌قن؟
سالیكل: نه‌خێر، من ڕه‌خنه له ئازادیی سیاسی یان هه‌ڵبژاردن
(الإنتخابات) ناگرم، به‌ڵكو ڕه‌خنه له شێواندنی ئه‌و چه‌مكه ده‌گرم له‌لایه‌ن
سه‌رمایه‌دارییه‌وه، كه ده‌ڵێت: من ده‌سه‌ڵاتم به‌سه‌ر ژیانی تایبه‌تی خۆمدا هه‌یه.
دێر شپیگڵ: به‌ڵام من ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌م به‌سه‌ر ژیانی
خۆمدا هه‌یه. ده‌شتوانم خۆم بڕیاری ئه‌وه بده‌م چیم ده‌وێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر
بیركردنه‌وه له‌مه ببێته هۆی شه‌كه‌تی و ماندووبوونیشم؟
سالیكل: هه‌رگیز وا نییە، جارێكیان دكتۆرێكی ده‌روونی
شتێكی له‌باره‌ی كه‌یسێكییه‌وه بۆ گێرامه‌وه، پێی وتم كه خانمێكی نه‌خۆش سه‌ردانی
كردووه، نه‌خۆشه‌كه خوێنده‌وار و خاوه‌ن وه‌زیفه‌یه‌كی باش و ماڵ و هاوسه‌رێكی
دڵخوازیش بووه، به دكتۆره‌كه‌ی وتبوو: "له ژیانمدا هه‌ر شتێك ڕاست و دروست
بووبێت كردوومه، به‌ڵام هێشتایش به‌خته‌وه‌ر نیم". دواجار، ئه‌م نه‌خۆشه ئه‌و
شته‌ی نه‌كردووه كه خۆی ئاره‌زووی لێی بووه، به‌ڵكو ئه‌وه‌ی كردووه كه پێی
وابووه كۆمه‌ڵگه لێی چاوه‌ڕوان ده‌كات.
دێر شپیگڵ: ئایا ئه‌مه مانای وایه كه ده‌بێت هه‌وڵ بۆ
به‌خته‌وه‌ریی تایبه‌تی خۆمان بده‌ین؟
سالیكل: ئه‌م تێگه‌یشتنه‌یش دیسان دروست نییه، ئه‌وه
وه‌همه. به‌خته‌وه‌ری بووه به پێوه‌رێك كه دژی خۆمان به‌كاری ده‌هێنین. دونیا
پڕه له گۆڤاری ژنانه كه به‌رده‌وام پێمان ده‌ڵێن به چی دڵخۆش ده‌بین. دونیا
پڕه له هه‌واڵ و دەمەتەقێى فه‌یسبووك، تا پێمان بڵێن چه‌ند كه‌سانی به‌ناوبانگ و
ئه‌ستێره‌كان خاوه‌نی ژیانی خۆیانن و چێژی لێ ده‌بینن. ته‌نانه‌ت هه‌ندێ بەڵگە و
نیشانه هه‌یه كه ئاستی به‌خته‌وه‌ری هه‌ندێ له گه‌لان دیاری ده‌كات. گوایە ئه‌وه‌ی
له‌گه‌ڵ ئه‌م پێوه‌رانه‌دا هه‌ماهه‌نگ و گونجاو نه‌بێت شكست ده‌هێنێت.
دێر شپیگڵ: به‌ڵام چه‌مكێكی تر هه‌یه ده‌ڵێت هه‌مووان
ده‌توانن بڕیاری تایبه‌ت به خۆیان بده‌ن، ئه‌مه‌یش توانای زیاتر ده‌دات به خه‌ڵك
تا كۆنترۆڵیان به‌سه‌ر ژیانی خۆیاندا هه‌بێت؟
سالیكل: به‌ڵێ، به‌ڵام ئه‌مه ته‌نیا به‌شێكی دروستە.
ئێمه هێشتایش ده‌سه‌ڵاتمان به‌سه‌ر ئه‌و ده‌ره‌نجامانه‌دا ناشكێت كه له هه‌ڵبژاردنه‌كانمان
ده‌كه‌ونه‌وه. ئێمه ته‌نیا پێویستمان به ئازادیی هه‌ڵبژاردن نییه، به‌ڵكو ده‌بێت
به مسۆگه‌ری له‌وه‌یش دڵنیابین ئه‌وه‌ی هه‌ڵیده‌بژێرین كتومت به‌و جۆره‌یه كه
وێنامان كردووه.
دێر شپیگڵ: بۆچی ئێمه له‌وه ده‌ترسین به هه‌ڕه‌مه‌كی
ڕه‌فتار بكه‌ین؟
سالیكل: چونكه هه‌ر جارێك بڕیار له‌باره‌ی شتێكه‌وه ده‌ده‌ین،
له‌به‌رامبه‌ردا شتێكیشمان دۆڕاندووه. كڕینی ئۆتۆمبێلێك نموونه‌یه‌كی ڕوونه. خه‌ڵكانێكی
زۆر هه‌ن به‌رله‌وه‌ی ئۆتۆمبێل بكڕن سۆراغی زۆر ده‌كه‌ن، ته‌نانه‌ت دوای ئه‌وه‌شی
كه ئۆتۆمبێله‌كه‌یان به‌ده‌ست ده‌هێنن هه‌ر له گه‌ڕان و سۆراغ ناكه‌ون، وه‌ك
بڵێی ده‌یانه‌وێت دڵنیاببنه‌وه له‌وه‌ی ئاخۆ ئیختیاره‌كه‌ی خۆیانیان بنیووه‌ته‌وه
یان نا.
دێر شپیگڵ: ده‌ی ئه‌گه‌ر هیچ بژارده‌یه‌كم له به‌رده‌ستدا
نه‌بێت، بۆ نموونه چونكه پاره‌م نییه هیچ شتێكی پێ بكڕم، ئایا به‌مه به‌خته‌وه‌ر
ده‌بم؟
سالیكل: به‌داخه‌وه نه‌خێر، یه‌كێك له گرنگترین ده‌ستكه‌وته‌كانی
سه‌رمایه‌داری ئه‌وه‌یه كه ته‌نانه‌ت پرۆلیتاریایش خۆیی لێ ده‌بێته سه‌روه‌ر.
كۆیله بڕوای وایه توانای ئه‌وه‌ی هه‌یه ژیانی خۆی بگۆڕێت. پاڵنه‌ری پشته‌وه‌مان
ئایدیۆلۆژیای "پیاوی خۆ پێگه‌یێن"ـه: ئێمه كاری زیاتر ده‌كه‌ین، مه‌سره‌فى
زیاتریش ده‌كه‌ین، دواجار خۆشمان مه‌سره‌ف ده‌كه‌ین. سه‌ره‌نجامه‌كه‌یشی بێتاقه‌تی
و وه‌ڕزی، شه‌ره‌نگێزییه‌كی نه‌خۆشیئاسایه و ئه‌و نه‌خۆشییانه‌ی تریشه كه له‌ناو
شێوازه‌كانی ژیاندا ده‌رده‌كه‌ون.
دێر شپیگڵ: بۆچی به‌م خراپییه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ خۆمان
ده‌كه‌ین؟
سالیكل: سیگمۆند فرۆید به كرده‌یی ئه‌وه‌ی ده‌رخست كه
ئازار، به‌شێوه‌ی سه‌یر و مازۆخی، چێژمان پێ ده‌دات. لێشاوی بژارده‌كان ئه‌م كه‌لێنه
ده‌قۆزێته‌وه، كولتووری مه‌سره‌فكردن وه‌ڕزمان ده‌كات، هه‌ر له‌به‌رئه‌مه‌یش
خۆمان وێران ده‌كه‌ین و ناتوانین دەستى لێ هەڵگرین.
دێر شپیگڵ: به‌ڵام له ڕاستیدا ئێمه قوربانییه‌كه نین.
پاش هه‌موو شتێك ئێمه خۆمان ئه‌م سیسته‌مه‌مان دروست كردووه و هه‌تا ئێمه مه‌سره‌ف
بكه‌ین ئه‌ویش هه‌ر ده‌مێنێت. دواجار سه‌رمایه‌داری ئاوه‌ژووی سروشتی مرۆڤه؟
سالیكل: ئه‌مه ڕاسته. فرۆید ئه‌وه‌یشی وتووه كه
خۆمان نیرۆسى خۆمان هه‌ڵده‌بژێرین، سه‌رمایه‌داری نیرۆسى به‌شه‌ریه‌ته.
دێر شپیگڵ: شێوازی تریش هه‌یه. ڕیستۆرانتێك له له‌نده‌ن
هه‌یه ته‌نیا یه‌ك جۆری خواردن پێشكه‌ش ده‌كات كه‌چی خه‌ڵكی له ده‌ره‌وه ڕیزی
بۆ دەبەستن بۆ ئه‌وه‌ی تاقیی بكه‌نه‌وه. كۆمپانیایه‌كیش له به‌رلین كراسی كه‌تان
ده‌فرۆشێت بێ ئه‌وه‌ی یه‌كه‌مجار پیشانی كڕیاره‌كانی بدات.
سالیكل: ئه‌مه ستراتیژییه‌تێكی بازاڕپه‌یداكردنی زیره‌كانه‌یه.
بۆ نموونه ئه‌گه‌ر منداڵه‌كان فیلمێك بۆ سه‌یركردن هه‌ڵبژێرن، زۆرجار هه‌ست به‌وه
ده‌كه‌ن له‌ده‌ستیان چووه. له لایه‌كی دیكه‌یشه‌وه، ئه‌گه‌ر پێیان بڵێم
"با بچین ته‌ماشای فیلمی جیمس بۆند بكه‌ین"، زۆرجار ده‌ڵێن: "نا،
هه‌موو شتێك به‌س ئه‌وه‌یان نا"، ئه‌گه‌ر سنوورێكیش بوونی نه‌بێت ئه‌وا ئێمه
خۆمان سنووری خۆمان دیاریی ده‌كه‌ین.
دێر شپیگڵ: تۆ بڵێی ڕۆژێك بێت ئازاد بین؟
سالیكل: نه‌خێر، به‌ڵام ده‌توانین ژیانێكی ئاسووده‌ترمان
هه‌بێت. ده‌توانین قه‌بووڵی ئه‌وه بكه‌ین بڕیاره‌كانمان عه‌قڵانی نین و ئێمه هه‌میشه
به كۆمه‌ڵگه مه‌حكومین، هه‌موو جارێكیش كه شتێك هه‌ڵده‌بژێرین شتێكی تر له‌ده‌ست
ده‌ده‌ین، هه‌ر به ڕاستی ئێمه ده‌ستمان به‌سه‌ر سه‌ره‌نجامی بڕیاره‌كانماندا
ناشكێت.
سەرچاوە:
الفيلسوفة ريناتا ساليكل: مجتمعنا الرأسمالي الحديث
يحكمه "طغيان الاختيار"، ترجمة لميس فرحات، إيلاف، 2013.
تێبینى: ئەم وتارە یەکەمجار ساڵى 2013 لە ڕۆژنامەى چاودێر بڵاوبۆتەوە. لە ساڵى 2015ـەیش دیسان لە سایتى نێگەتیڤ دانراوەتەوە.
