چەمکى سۆسیۆلۆژییانەی کردە 3

بەشى سێیەم

لۆران فلۆرى

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

ت-   سێ‌ پرس و باسی ڤێبەرییانە

     ئێستا، بەدەر لەو مشتومڕەى کە لەبارەى بەرهەمەکانى ماکس ڤێبەرەوە هەیە و تێزێک پێیوایە بەرهەمەكانی ڤێبەر پەرشوبڵاو و لێكپچڕاون[1]، دژە تێزەکەیش باسى یەكێتی و یەكگرتوویی بەرهەمەكانی دەکات كە ئەمەش ڤیلیهێلم هانس Wilhelm Hennis[2] داكۆكی لێكردووە و فردریك تێنبروك Fredrich Tenbruch[3] تاوتوێی كردووە و فرانسوا شازێل[4] François chazel ڕەخنەی لێگرتووە، لێرەدا ئەو گریمانە دەخەینەڕوو كە بڕوای بە فرەیی پرسیارە ڤێبەرییەكان هەیە.

1- تایبەتمەندیی عەقڵانییەتی ڕۆژئاوایی

     باسى یەكەم تاوتوێی تایبەتمەندێتی جیهانی ڕۆژئاوایی دەكات لەبەرامبەر چارەنووسی كۆمەڵگاكاندا: دەبێت هۆکارى سەرهەڵدان و لەدایکبوونى جیهانی مۆدێرن، و بە تایبەتیش پەیدابوونی سەرمایەداری، چى بووبێت؟ ئیگۆیزم و سەنتراڵیزمى ڕۆژئاوایی لەچییەوە سەرچاوە دەگرێت؟ تاقانەیى ڕۆژئاوا لەسەر چی بەندە؟ ئەم پرسیارانە سەرجەم میراتی سۆسیۆلۆژییان بەخۆیانەوە سەرقاڵ كردووە. بەلای ئیزنشتات (Esensitadt)ـەوە "ناسینى ڕەگ و ڕیشەکانى ڕۆژئاوا و جیهانی مۆدێرن، ڕاڤەی ئەوە دەكەن كە بۆچی بەتەنیا ڕۆژئاوا لەگەڵ بوژانەوەی هێزەكانی كۆمەڵگا و دەوڵەتی بیرۆكراسی مۆدێرن و مەیلی بەعەقڵانیكردنی جیهاندا پەرەیسەندووە، ئەوانە پرسیارگەلێکى سەرەكین لە شیكردنەوەی سۆسیۆلۆژیدا"[5]. گریمانەكەی ڤێبەر ئەوەیە كە تایبەتمەندیی جیهانی ڕۆژئاوایی بریتییە لە بەعەقڵانیكردن.

     هەر لەو ساتەوە کە كەشفكردنی شێوەكانی عەقڵانییەت لە ڕۆژئاوا بەجۆرێكی ڕێكوپێك دەستی پێكرد، ئیدى لە هەموو كایەكانی چالاكیی كۆمەڵایەتیدا (ئایینی و یاسایی و ئابووری و شارسازی و سیاسی و تەنانەت هونەریشدا) ئەم کەڵکەڵەیە کەوتە سۆراغ و پشکنین. ئەم پرسیارە پرسێکى سەنتەرییە بۆ تێگەیشتن لە كار و بەرهەمەكانی ڤێبەر؛ ئەو هەر لە ساڵی 1910وە[6]، وەختێ لە میوزیکى کۆڵییەوە، پێداگرى لەسەر ئەم بۆچوونە کرد و بە ڕوونى دەرکەوت کە چەندە هۆشیارە لە تایبەتمەندێتی عەقڵانییەتی ڕۆژئاوایی[7].

     تایبەتمەندێتی كولتووری ڕۆژئاوا هەمان ئەو پرسەیە كە لە كتێبی ''شار لە مێژووی دێرین و لە سەدەكانی ناوەڕاستدا (1920-1921)'' تاوتوێی كردووە، کتێبێک کە لە نێوان ساڵانی 1910 و 1913 نووسیویەتی[8]. ڤێبەر وەختێک لە مێژوو و كولتوورى سەردەمە دێرینەكان و ژیارە گەورەكانى کۆڵییەوە، میتۆدى بەراوردکاریى بەکارهێنا، ئاماژە بە فرەیی شێوەكانی عەقڵانییەت دەكات لەنێو ئەو ژیارە گەورانەدا، لەگەڵ ئەمەیشدا ئەو تاقانەیى جیهانى ڕۆژئاوا لەبیر ناکات.

بەڵام ئەگەرچى ئەو باوەڕى بە تایبەتمەندێتی ڕۆژئاوا هەیە کەچى خۆى لە كەوتنە نێو خەرەندی ئیتنۆ سەنتەریزم دەپارێزێت، لە ڕاستیدا بە بێ‌ لایەنانە توێژینەوە لەم ژیارانە دەكات و ئەو سەرەداوانە دەردەخات كە ڕەفتاری تاكەكان و بونیادی ئابووری و كۆمەڵایەتی و دامەزراوە سیاسییەكان، لێك گرێ‌ دەداتەوە. ئەو لە گۆشەنیگایەکى دژە پەرەسەندنەوە تێگەی پەرەسەندن و تێگەی یاسا دیالێكتیكییەكان لە مێژووی گشتگیری ڕاستەهێڵی و ناچارەكیدا ڕەت دەکاتەوە؛ لەبەرامبەردا پێداگرى زۆرى کرد لەسەر پێكپەیوەستی ڕەوشەكان و ئاوێتەیى كاركردەكان و هاوزەمەنییە گریمانەكراوەكان. ئەم فرە هۆكارییە هەموو ئاڵۆزی و لێڵی یان ڕێكەوتنێكی ژێر بەژێر دەڕەوێنێتەوە و پەردەیان لەڕوو هەڵدەماڵێت، چونكە گەر وابێ ئەوا كاركردە كولتوورییەكان و بونیادە كۆمەڵایەتییەكان وەك گریمانە ڕاڤەییەكانی پەرەسەندنی كۆمەڵگا و صیرورەى مرۆیی ئامادەگییان هەیە. لەلایەكی دیكەشەوە ڤێبەر، خۆی بەدوور دەگرێت لە هەر حەتمییەتێك بڕوای بە ڕاڤەی ڕۆحانی یان بە ڕاڤەی مادیی بۆ بزاوتى كۆمەڵگە هەیە: چونكە لە ڕوانگەى ئەودا، بەرژەوەندە مادییەكان و لۆژیكی هزرەكان، بە هەردووكیان، ڕەفتاریی ڕۆژانە دروست دەكەن و شێوە و مانای پێدەبەخشن.

2- شکڵگرتنى ڕەفتاری ڕۆژانە

     دووەم پرس و باسی ڤێبەرییانە، تایبەتە بە چۆنیەتى فۆرمولەکردنى هزرەکان و ڕەفتارەکان، ئایدیاکان و کردەکان، لەلایەن ئایینەوە. لە تێڕوانینی ماكس ڤێبەردا ئایینەكان خووەكان و ئیتۆس (ethos) بەرهەم دێنن، واتە سیستەمگەلێكی حاڵەتەكان كە مۆركی خۆیان بەسەر ڕووی کردەکانەوە جێدەهێڵن، وا پێدەچێ ئەمە تا ئەو ڕادەیە توانای فۆرمەلەكردنەوەی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی هەبێت کە سیستەمی ژیانی لێ‌ دروست بكرێت، ئەم سیستەمەیش دیسان لای خۆیەوە ڕەفتاری ڕۆژانەی تاك دروست دەكات. دەستەواژەى ''سیستەمی ژیان'' بە ماناى سیستەمی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و هەروەها سیستەمێكی بەیەكداچووی شێوە ڕەمزییەكانە، واتە جیهانى واتاكان. هەروەها ئەم دەستەواژەیە دەبرێتەوە سەر بونیادێكی تەواوی ڕەفتارەكان و پراكتیكەكان كە لۆژیكە ناوەكییەكەی و یەكانگیرییەكەی پشت بە پرەنسیپە ڕۆژانەییەكان دەبەستن، لەبەرئەم هۆیە بیروباوەڕە ئایینییەكان لە گۆشەنیگای ''خووى ناوەكی''ـیەوە، كە بەسەر تاكەكاندا دەیسەپێنن، ناچار بە شیکردنەوە دەکرێن.

     ڤێبەر ئیتۆس (واتە سیستەمی پێوەركاریی هەڵێنجراو) و خوو (واتە بەرجەستەكردنى ڕەفتاری عەقڵانی لە ژیاندا) شی دەكاتەوە، ئینجا دەکۆڵێتەوە لە بونیادی ناوەكی ئەو كاریگەرییەی كە هەندێك بیروباوەڕی ئایینی هەیانە، بۆئەوەی لە پێكهاتن و شێوەگرتنی هەموو ئاوێتەیى ''كولتووری مۆدێرن'' و شکڵگرتنى ئەوەی پێی دەڵێن ''تایپی مرۆیی''، تێ بگات.

     جا بەم هۆیەى کە ئایین ڕۆڵێك لە فۆرمەلەكردنی شێوازەكانی ژیاندا دەگێڕێت، ڤێبەر لە دیدگای ڕەفتاری ڕۆژانەوە لەم شێوازانە دەكۆڵێتەوە، كەواتە ئەو بایەخ بەو ڕێگایانە دەدات كە بەهۆیەوە گونجانی سوبێکتیڤى هزرە ئایینییەكان دێتە گۆڕی (ئەخلاقی پرۆتستانتی و ڕوحی سەرمایەداری)، لە هەمان كاتیشدا، بە چاوى لەو میكانیزمانە غافڵ ناکات كە زەمینە بۆ ڕاگداكوتانی ئەخلاقی دەڕەخسێنن (بەشدارییە پرۆتستانتییەكان و ڕۆحی سەرمایەداری). ئەم ئیشكالییەتە سۆسیۆلۆژییە لە یەك كاتدا پاڵنەرە كردەییە كاریگەرەكان و كاراییە كۆمەڵایەتییەكەیشی ڕوون دەكاتەوە، كە تەنیا لێكەوتەی هزرەكان نین، بەڵكو لێكەوتەی بوونی كۆمەڵە مرۆییەكانیشن، بەو مانایەى تاكەکەسە دوورەپەرێز و تەنیاكان هەڵگری ئەم ئەخلاقە نین و پەیڕەویشی لێ‌ ناكەن. بەم جۆرە، ڤێبەر ئیمتیازێکى ئۆنتۆلۆژیى ئەوتۆ بە فۆڕم و وێنەی ئایدیاکان نادات و لایوایە نابێت ئیتۆس لە هزرەكاندا كورت بکەینەوە. لێرەوە ئەو، ڕەفتارە عەقڵانییەكانى ژیان و دروستبوونی دۆخە كرمەڵایەتییەكان لێك گرێ‌ دەداتەوە.

3- دڕدۆنگیى نێوان عەقڵانییەت و نا عەقڵانییەت:

     باسی سێیەم تاوتوێی دڕدۆنگیى نێوان عەقڵانییەت و نا عەقڵانیەتە لە ناوجەرگەی جیهانی مۆدێرندا، چونکە ڤێبەر لە مێژووی دۆخە عەقڵانییەكان و بگرە لە بوونی هاوزەمەنی عەقڵانییەت و نا عەقڵانییەتى لەنێو كۆمەڵگە و ڕەفتاری تاكەکەسەکاندا کۆڵیوەتەوە. بەشێكی سەرەكیى توێژینەوە مێژووییەكانی گریمانەى هەڵقوڵانی عەقڵانی لە هەناوی ناعەقڵانییەوە دادەڕێژن، لێرەدا ئەوەى ڕوونکردۆتەوە کە ناعەقڵانی شێوەیەكی ماندونەناسانەی سەرچاوەی بەعەقڵانیكردنە[9]. ئەو لە سەرەتای سەدەدا (سەدەی بیستەم) ئەم پرسە دێنێتە بەر باس؛ ڕۆژێك لە ڕۆژان بوو کە نا عەقڵانییەتى جادووباز جادوویەکی لە ڤێبەر و، هەورەها لە سیگمۆند فرۆیدی دەرخەری هێزە نادیارەكانی "ناعەقڵانییەت" و، لە تۆماس مانی مێژوونووسی بۆرژوازی لە ڕۆژانی باڵادەستیی سیستەمی ئەخلاقی و پڕوکاو لەنێو هەڵسوکەوتى سەركێشانەدا، كرد[10]. ڤێبەر، لەڕێگەی میتافۆری ''شەوی جەمسەری''  nuit polairیان ''قەفەسی پۆڵایین'' cage d‌acierـەوە ئاماژەیەكی بە ئەگەری لەناوچوون و تیاچوونی تاكگەرایی لە جیهانی مۆدێرندا كردووە، تاک هەتابێ دەرك پێنكەكراوتر دەبێت.

     ڤێبەر شێوازی بیرکردنەوەى ڕۆمانسى، کە بیرکردنەوەى تەوژمە دژە مۆدێرنەكانە، ڕەتدەكاتەوە و  خۆى بووارد لە هەر ڕەخنەیەكی هەڵچوونی عاتیفییانە لە ژیاری پیشەسازی و دوور لە هەر ئارەزوویەكی نۆستالژی گەڕانەوە بۆ سیستەمی كۆمەڵایەتی تەقلیدی خۆى ڕاگرت؛ بەڵام دوودڵ بوو بەرامبەر ناعەقڵانییەتی ڕەفتارەكان و لە بەرداشى نێوان عەقڵانییەت و ناعەقڵانییەتى نێوجەرگەی جیهانی مۆدێرندا هەر دڕدۆنگ مایەوە؛ بۆیە دەرکى بەوە کرد ئەوەی لە ڕوانگەیەكی دیاریكراوەوە عەقڵانییە ڕەنگە لە دیدگایەكی دیكەوە ناعەقڵانی بێتە بەرچاو؛ بە گوزارشتێكی دیكە، ڤێبەر عەقڵانی لە ناعەقڵانی جیاناكاتەوە؛ ئەو لە پێگەیەكەوە كە وا هەست دەكات و دەزانێت كۆمەڵگەی ڕۆژئاوایی لەژێر زەبری ئەم جیاكردنەوەیەدا بەلادا هاتووە، ئاماژە بە پەیوەندی توندوتۆڵی نێوانیان و بەیەكداچوون و تێكەڵبوونیان دەدات، ڕوونى دەکاتەوە کە گەلێک شێوەى عەقڵانییەت هەیە بە ناعەقڵانی دادەنرێن و بە پێچەوانەیشەوە. بەڵام پرسە تەقلیدییەکەى مێژووی عەقڵانییەت، پرسێك کە بیركردنەوەی ڤێبەری بەخۆیەوە سەرقاڵکردبوو، تەنیا لە سنووری ڕەخنەی عەقڵدا كورت نەبۆتەوە. لەگەڵ ئەمەیشدا، دوو خاڵی دژوار وەك خۆیان ماونەتەوە: ئاڵۆزیی و لێڵی تێگەی عەقڵانییەت[11]، ئینجا فەرمانڕەوایەتی مەبەستگەرایانەی سەنتراڵیزمى ئەوروپی؛ ڤێبەر لە جەنگێكدا، كە بەڵگەبوو لەسەر دەرككردنی ئەو بەم خەرەندە، لێی دەرباز بوو.

     لە دەرەنجامی هەموو قسەکانى سەرەوەماندا، دەتوانین بڵێن تایبەتمەندیی سەرەكی ڤێبەر، وێڕای ئەو تۆکمەیى و هاوبەندییەى لە بەرهەمە ڕاستەقینەكانیدا هەیە، ڕەنگە لەوەدا بێت کە زەرورەتى ئەم پرس و باسانەى دەرخستووە و پیشانى داوین کە مەحاڵە لێکجیابکرێنەوە و بەشبەش بکرێن، واتە بە هیچ کلۆجێک ناشێت پرسیارێك بخرێتە پێش پرسیارێکى دیکەوە. ئەم سەختگیرییە كە بۆتە مایەى ئەوەى تێگەیشتن لە ڤێبەر زۆر قورس بێت، ڕاڤەی خۆی لە كۆنتێكستە مێژووییەكەدا بینییەوە، چونکە ئەڵمانیا گۆڕانی قووڵی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی بەخۆیەوە بینى و پەرەسەندنەكەی کەوتە سەر ڕەوت و ڕێگایەكی بێ‌ كۆتایی؛ پاشانیش وا باشترە چاو لەو كێبەركێ‌ بێ‌ بەهایانە بپۆشرێت كە ڤێبەر بەدەستیانەوە گیری خواردبوو و سەرچاوەکەیان تێگەیەكی بنجبڕ بوو دەربارەى تاكگەرایی، بە مانا تاکڕەهەندییەکەى وشەكە، چونكە كردەی تاكەکەس كە هەڵگری بەرژەوەندی مادی و هزرییە، تەنیا لە شێوەگرتنى كردەكان و دامەزراوەكاندا واتای خۆی دەدۆزێتەوە. هەروەها ڤێبەر هەوڵیدا بۆ پێکبەستنەوەى سیستەمی ژیان و ڕەفتار لە ژیاندا ]ڕەفتاری ڕۆژانە[ و، لە یەك كاتدا بایەخیدا بە پەرەسەندنی ژیارە گەورەكان و كردارە كۆمەڵایەتییە تاكییەكانیش، بەڵام هەتا لە قەتیسکردنى لەم تەوژم و ئەو تەوژمدا بە دوورى نەگرین، ئەستەمە ]بە دروستى[ لە تێزەکانى تێبگەین. ئەمە ڕاڤەی ئەوەش دەكات كە بۆچى ڤێبەر، بەو جۆرەى دوركهایم كردی، قوتابخانەی خۆی دروست نەكرد؛ لەگەڵ ئەمەیشدا گەلێک نەریتى بۆ لێکۆڵینەوە سەرپێ خست و كۆمەڵناسەكان لە بەرهەمەكانیەوە ئەوەیان دەرهێناوە كە بۆ داڕشتنی تیۆرە تایبەتییەكانیان دەربارەى کردە و خۆگونجانی كۆمەڵایەتی (بە كۆمەڵایەتیكردن) و دابەشكردنی دانیشتوان، بە كەڵكیان هاتووە. جا ئەوەى لە پشت تێڕامانى ڤێبەرەوەیە لەپێناو تێگەیشتن لە جیهان و لە پشتی هەوڵدانى ئەوە بۆ تێڕوانین لە ئاڵۆزیى كردە و بەهاكان كە ئەم جیهانە لەسەریان بەندە، هەر ئەوەیە کە مەحاڵە لە چوارچێوەکدا قەتیسى بکەین. هەروەها بوێری ئەو (بەتایبەتیش لە پێناسەکردنى بابەتی كۆمەڵناسیدا) و تۆكمەییە میتۆدییەكەی ئەو دوور لە یەقینگەرایی فەلسەی مێژوو و پێشبینیگەرایی و تیۆری پەرەسەندن، هێزى ئەوەیان پێدا هەرگیز تەسلیم بەو حەزەر و وهێڵەسوورانە نەبێت کە گوایە پێویستە کۆمەڵناس بەهۆى ناڕوونیى ئاییندەوە ڕەچاویان بکات.

سەرچاوە:

لوران فلوري: ماكس فيبر، ترجمة: محمد علي مقلد، دار الكتاب الجديد المتحدة، الطبعة الأولى، بيروت 2008، ص ص 23-42.   

پەراوێزەکان:

[1] Jean- Rodringue paré, "Les écrits de Jeunesse de Max Weber : 1'Histoire Agrqire; le Nationalis,e et les Paysans", Canadian, Journal of Political Science, vol, 28, no3 3, septembre 1995, P. 437-454.

[2] Wilehlm Hennis, "La Question Centrale de Max Weber", Economy and Society, vol. 12, 1983, P. 135-180, et La Problématique de Max Weber, PUF, 1996.

[3] Friedrich H. Tenbruck, "Das Werk Max Webers", Kölner Zetschrift Füe Sozioligie; und Soziqlpsychologie; 27; 1975; P: 663-702; en version réduite, traduite sous le titre: "The problem of Thematic Unity in the Works of Max Weber", British Hournal of Sociology, vol. 31, 1980, P. 316-151.

[4] François Chazel, "Comment Faut- i1 Interpréter P'Oeuvre de Max Weber? Aperçus critiques sur quelquse Théses de Wilhelm Hinnis", in Aux fondements de la sociologie, PUF, 2000, P. 17-47.

[5] Shmuel N. Eisenstadt, Approche Comparative de la Civilisation Européene. Etude de la relation entre culture et structure sotructure sociale [1987], trad. De 1'anglasi par Gilles Robel, PUF, 1994, P. 59.

[6] Friedrich H. Tenbruck, " Wie gut kennen wir Max Weber?" Zetschrift Für die gesamte Staatswissenchaft, 131, 1975, P. 670. Et Marianne Weber Max Weber. Ein Lebensbild [1927], München, Pipper, 1989, P. 349.

[7] Sociologie de la Musique, Les Fondements Rationnels et Sociaux de la Musique, trad, et prés. Par jean Moliono et Emmanuel Pedler, Métqilié, 1998.

[8] La Ville, Trad. Julien Frrund, Aubier- Montaigne, 1928.

[9] Danilo Martucelli, Sociologies de la Modenité, Gallimard, "Folio- Essais", 1999, P. 210.

[10] Jean- Michel, Palmier, "Thomas Mann et 1'Irrationnel", in Jean- Finck, Thomas Mann et la Psychinalyse, Les Belles Lettres, 1982, P. 5-33.

[11] Jean- Maire Vincent, "Rationalité st Conduite de la Vie", Scince (s), Politique (s), editions Kimé, no 2-3, mai 1993, P 51-64. Rogers Brubaker, The Limits of Rationality. An Essay on the Social and <Moral Thought of Max Weber, New York et London, Routledge, "Controversies in Sociology", 16, 1984; Scott Lash st Sam Whinster (sds). Max Weber Rationality and Modernity, London, Allen & Unwin, 1987, et Alan Sica, Weber, Irrationality and Social order, Berkeley, University of California Press, 1998.

چەمکى سۆسیۆلۆژییانەی کردە 2

بەشى دووەم 

لۆران فلۆرى

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

    ب-   میتۆدسازى

     ماكس ڤێبەر، بە ڕەسەنایەتی بیۆگۆافیای هزریی خۆیەوە، میتۆدێكی تایبەت بە زانستە كۆمەڵایەتییەكانی بۆ فەراهەم کردووین و لە یەكەم ڕستەی كتێبی «ئابووری و كۆمەڵگا»ـدا ڕایدەگەیەنێت: « كۆمەڵناسی.. بە و زانستە دەڵێین كە تێگەیشتنی چالاكی (كردە)ی مرۆیی بەهۆی لێكدانەوەوە، بە شرۆڤەکردنى و ئینجا بە ڕاڤەكردنی ڕێگاكەی و بكەرەكانی بەشێوەیەكی هۆكارگەرایی، بە ئەستۆوە دەگرێت»[10]. تێگەیشتن و لێكدانەوە و ڕاڤەكردن بریتین لە سێ‌ قۆناغ لە ڕەوتی ئەم زانستەدا: ڕاستییەكەی ڤێبەر لە سەرەتادا هەوڵدەدات بۆ تێگەیشتن لە كردەی كۆمەڵایەتیی تاكەكان، ئەوەش وا دەخوازێت بێلایەنی ئەخلاقی پەیڕەو بکرێت و هاوکات پێگەیەکى گرنگ بەو مانایە بدرێت وا تاكەكان كۆششی بۆ دەكەن. دواتر، بۆئەوەی ڕێكخستنێكی دیاریكراو بە هەمەڕەنگییە بێ‌ پایانەکەى واقیع بدرێت، ڤێبەر پرەنسیپی ڕۆنانی ئەوەی پێی دەڵێت «تایپی ئایدیاڵی» پێشنیار دەكات، كە وەزیفە سەرەكییەكەی بریتییە لە ئاسانكردنی پرۆسەی لێكدانەوەی حەقیقەتی واقیع، و دواجاریش بۆ خزمەتكردن و كۆمەك بە ڕاڤەكردن، کە گەورەترین و دوا ئامانجی كۆمەڵناسییە، پێشنیاری شتێکى تر دەکات کە ناوى ناوە «ڕەچاوکردنى هۆكارەكی».

1- تێگەیشتن و بێلایەنیی ئەخلاقی

     لەسەر ڕێبازى كۆمەڵناسی پێویستە بە پلەی یەكەم زانستێكی تێگەیشتنخوازی بێت[11]. ڤێبەر داهێنەری تێگەی تێگەیشتن نەبووە، وەلێ‌ ئەو بوو كە ڕەهەندێكی جەوهەرییانەی بۆ سەربار خست[12]. تێگەیشتن لای ڤێبەر كۆكە لەگەڵ ئادابەكانی پاکژیى هزرى و تایبەتمەندییەكانی زانستە مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكاندا، ئەمەش لە جیهانبینییەکى ئەوتۆوە بەدەست دێت كە پێیوایە دیاردە كۆمەڵایەتییەكان لەو چالاكییانەوە دێنە كایە كە لەلایەن بكەرەكانەوە واتایەكی ئەنقەست و ویستراویان لەخۆ گرتووە. بە گوزارشتێكی دیكە، تێگەیشتن ئەو مانایە كەشف دەكات كە تاكە بكەرەكان لە كارێكی دیاریكراو یان پەیوەندییەكی دیاریكراودا، مەبەستیانە. خۆ ئەگەر زانستەكانی دیكەیش بیانەوێ لە گۆشەنیگای سۆسیۆلۆژییەوە مامەڵە لەگەڵ تاكدا بكەن، ئەوا ئەمە پێویستى بە بوونی ئاگایی (هۆشیاری) و هۆشیاریش «شتێكی تاكەكەسییە» ((ETS, p.345

     تێگەیشتن لەو ئاماژە و مانا كۆمەڵایەتییانەی كە بكەرەكان دایدەهێنن و ئاڵوگۆڕی دەكەن، بە بێ‌ تێگەیشتن لە خودی كردە (كردار) مەیسەر نابێت. خۆ ئەگەر ڤێبەر لەگەڵ (دوركهایم)ـدا هاوڕا بێت لەسەر ڕەتكردنەوەی هزرە پێشوەختەكان بەو پێیەی كۆمەڵێك پێشداوەرین، واتە حوكمگەلێكی بنجبڕن كە بە شێوەیەكی پێشوەختە دراون یان حوكمگەلێكی بەهایین، ئەوا ئەو دان دەنێت بەوەدا كە ناتوانین بە تەواوی ئەم هزرە پێشوەختانە دوور بخەینەوە، چونكە واتا بە دیاردەكان دەبەخشن و ڕستێكیش سەرچاوە بۆ لێكدانەوە پێكدەهێنین كە ناتوانین دەستبەرداریان ببین. ئەگەرچى وا دەردەكەوێت تێگەیشتن هونەرێكە کەوتۆتەوە سەر ڕۆشنبیریی كەسیانە، کەچى پێدەچێ خستنەگەڕی هەموو سەرچاوەكانی زانین سوود بەخش بێت، چونكە تێگەیشتن ڕوونادات تەنیا لە شوێنگەی بەشداریكردندا نەبێت. با گریمانەی ئەوە بكەین: ''پێویست نییە قەیسەر هەبێت هەتا لە قەیسەر تێنەگەین''[13]، بۆ ئەوەی تێبگەیت كە چۆن بكەرەكان جیهان دروست دەكەن، دەبێت بچیتە نێو جیهانەكەیانەوە و ئەركەكە لە دیاریكردنی ئەو واتایەدا چڕ دەبێتەوە و خۆی دەنوێنێت كە بكەرەكان سوبێكتییانە مەبەستییانە، دوور لە سەوداكردنی بە واتایەك كە لەژێر چاودێری ئۆبێكتییانەدا، دووبارە دروست دەكرێتەوە.

     ڤێبەر ئادابەكانی پاکژیى هزریى لەسەر پرەنسیپی بێلایەنی ئەخلاقی دادەمەزرێنێت، كە بە دیدی ئەو بریتییە لە هەوڵێكی بێلایەنانە لەبەرامبەر بەها، بریتییە لە پێویستییەك بۆ ڕێڕەوی زانستی. زانایەكی وەك تریچكە  (Treitschke) (كە یەكێكە لە مامۆستاكانی و ڤێبەر تانەى بەكارهێنانی پروپاگەندەی دیماگۆجی و ئایدۆلۆژی پێوە لكاند)، مافی ئەوەی نییە كە سۆسە (حدس)ی زانستییانەی خۆی بقۆزێتەوە بۆ سەپاندنی بۆچوونە كەسەكی و لایەنگرانەكانی. ڤێبەر داوای لە زاناكان كردووە ئاگایان لە دەرخستنی كەسایەتی خۆیان بێت و دووربن لە خۆهەڵكێشان لە ڕێى دەربڕینى هەست و سۆزە تایبەتییەكانیانەوە؛ هەروەها داوای ڕەچاوكردنی دوو پرەنسیپی میتۆدیی لێكردوون كە مسۆگەری ڕاستگۆیی زانستین: «پەیوەندی لەگەڵ بەهاکان» و «بێلایەنی ئەخلاقی». ئەوەش لەبەرئەوەی «پەیوەندی لەگەڵ بەهاکان» بەندە لەسەر هۆشیاریی زاناكە بە خودێتی بژاردە (خیار) و بەها تایبەتییەكانی، لە ڕێى ئەو بڕیارانەوە كە لەمیانەی لێكۆڵینەوەى پچڕاندنی واقیع و هزر لە حەقیقەتدا (بە گیروگرفتکردنى كردنی، واتە فۆرمەلەكردنەوەی لە گیروگرفتدا) دەیدات. چالاكیی زانستی بە هەڵبژاردنی كەرەستەكانی كار و فۆڕمی ڕاپرسییەكان دەست پێدەكات، پاکژیى هزرییش بەندە لەسەر ڕاڤەكردنیان، ئەمەش ئەوەیە كە ڤێبەر بە «پەیوەندی لەگەڵ بەهاکان» ناوزەدی دەكات.

     هەرچی «بێلایەنی ئەخلاقی»ـیە، ڕەتكردنەوەی هەر حوكمێكی بەهایی داوەرییە، هەروەها ئەو بیرۆكەیەش ڕەت دەكاتەوە كە دەڵێت بەهایەك دەتوانێت لەڕێگەی شیكردنەوەی زانستیی بابەتییەوە یان لەڕێگەی وێناكردنێكی باڵاڕوانانەی زانستەوە، بچێتە سەرووى ئەوانیترەوە و هەژموونیان لەسەر بکات. لێكۆڵینەوەی زانستی كە دەچێتەوە بە گژ حوكمی بەهاكان و بیروباوەڕەكان و بۆچوونە كەسییەكاندا، ئەم بێلایەنییە ئەخلاقییە دەخوازێت.

     ئەوە وەبیر دێنینەوە كە ڤێبەر بە پەڕۆشییەكی لەڕادەبەدەرەوە مژدەی بێلایەنی ئەخلاقی دەدات، وەك ئەوەی سەرخستن و بەرز ڕاگرتنی ئەم پرەنسیپە پلەو پایە دەبەخشێتە زاناكە و هانی دەدات بۆ پابەندبوون پێی. ناوازەیى ڤێبەر وا لە ڕەتكردنەوەی سەرسەختانەی دروستكردنی گۆڕان لە كۆمەڵگەدا. لەنێوان وەدیهێنانى خەونێكی سیاسی و ئەنجامدانی ئەركێكی زانستی زۆر خاكییانەدا، ڤێبەر بژاردەى دووەمیان هەڵدەبژێرێت، واتە كەشفكردنی واتایەكی پەیوەست بە كردەیەك (كردارێك)ـەوە، لەبری حوكمدان لەسەرى و ئاراستەكردنی: ''پێشەنگانی سەدەی نۆزدە زیاتر پەیوەست بوون بە دۆكترینەوە نەوەك بە زانست، زیاتر پەیوەست بوون بە گۆڕینی كۆمەڵگەوە نەوەك بە ناسینی بەشێوەیەكی ڕاستەقینە... ڤێبەر دووربوو لە ڕوحی دۆكترینگەرایی و میتۆدی پێشوەختەیی، ئەمەش هاوڕێ‌ بوو لە تەك سەختگیری ئەو بۆ ڕوون و ئاشكرایی، كە وای لێكرد لەنێو دامەزرێنەرەكانی كۆمەڵناسیدا، لە هەمووان هاوچەرختر بێتەبەرچاو و بمێنێتەوە''[14].

2- ڕاڤەكردن و ڕۆنانی تایپ- ئایدیاڵ

تایپ- ئایدیاڵ ئیمکانى ڕاڤەكردنی ماناى جێى مەبەست دەڕەخسێنێت، بە گوزارشتێكی دیكە، تایپ- ئایدیاڵ ڕۆنانێكی ئەبستراكتى هەلومەرجێکى كاتییە كە وەك كەرەستەیەكی چەمكسازیی دەردەكەوێت بۆ ڕاڤەكردنی هۆكارگەرییانە؛ ئەم میتۆدە دەتوانێت تەمومژ و ئاڵۆزی و فرەڕەنگییە بێ‌ سنوورەكەی حەقیقەت ڕێك بخات. لەو سنورەدا كە كۆمەڵناسی «گریمانەی هەمەجۆریی لۆژیكی عەقڵانی لەبارەی ڕەفتاری تاكەكانەوە» پێکدێنێت، و ڕاڤەی تاكهۆكاریی هەڵوێست و هەڵوسوكەوتەكان ڕەتدەكاتەوە، تایپ- ئایدیاڵە ڤێبەرییەكان بە ناچاری دەبنە بونیادگەلێكی بەكەڵك كە بەر لەوەی زەمەن تێیان ببپەڕێنێت، بۆ دابینكردنی باشترین ڕێگەى تێگەیشتن لە دیاردە كۆمەڵایەتییەكان سوودیان لێ‌ وەردەگیرێت. جا بە دیدی ڤێبەر گەیشتن بە حەقیقەت وەك ناوکەیەکى جەوهەری، پرۆژەیەكی زانستیی نەزۆك دەبێت، ئەگەر بێتو سەربارخستنی ڕەگەزێك لە حەقیقەتی كۆمەڵایەتی بۆ كۆی ئەو هەلومەرج و ڕەوشانەی كە دیاری كردوون کارى نەکردە بێت. وەک چۆن كۆمەڵناس تەنیا بەرەو پەیبردن بە حەقیقەتە چەندێتى و هەندەکییەکان دەڕوات، بە هەمان شێوە تایپ- ئایدیاڵ خۆى گوزارشت لە هیچی دیكە ناكات جگە لە دیوە چۆنایەتییەکەى حەقیقەت[15]: تایپ- ئایدیاڵ تێكڕایەكی ناوەندی نییە بۆ پێدراوە چەندێتییەكان، بەڵكو بریتییە لە زەقكردنەوەی ڕواڵەتە چۆنێتییەكان. هەروەها لەو تابلۆ هزرییانە دەچێت كە لەبرى ئەوەى کتومت حەقیقەت بنوێننەوە، گوزارشت لە زێدەڕەوییەكان دەكەن لە گشت (كل)ـی یەكگرتوو و عەقڵانیدا دەردەکەوێت و دەیگۆڕێت بۆ واقیعێکى ئاڵۆز و لێڵ. هەندێك ڕواڵەتی حەقیقەت (حەقیقەتە دەگمەنە نموونەییەكان) تەنیا بە "پەیوەندی لەگەڵ بەهاکان"دا پوختە و سازگار دەكرێتەوە.

     تایپ-ئایدیاڵ لەگەڵ «وێنەگەلێكی عەقڵیدا كە لە بەعەقڵانیكردنى سروشتێکى یۆتۆپیاییەوە دەستدەخرێن» هەماهەنگ دێتەوە و تەنیا بۆ ئاسان تێگەیشتن لە واقیع بەکاردەهێنرێت، دوور لە حوكمی بەهایی و لە ئارەزووكردن بۆ هەر ڕەوایەتییەك (شەرعییەتێك)ـی ئەزموونی.

     ڤێبەر پەیڕەوی لە جیاكردنەوە كانتییەكەی نێوان حەقیقەتی شت (نۆمینە) و واقیعی شت (فینۆمینە) دەكات و جەختی لەسەر دەكاتەوە، ئەم جیاكردنەوەیەش لۆژیكزانی زانست هنریش ریكرت (Heinrich Rickert) 1863-1936 دووپاتی کردۆتەوە. بەڵام ئەو دیوە ئایدیالییەى ئەم جیاکارییە ڕەت دەكاتەوە كە مێژوو لەسەر بنچینەی سیستەمی نازەمەنی بەهاكان دادەمەزرێنێت. ڕیمۆن ئارۆن (Raymond Aron)  وایدەبینێت «كاریگەری ڕیكرت لەسەر ڤێبەر هیچ نەبووە جگە لە ئامرازێك بۆ كەشفكردنی ڤێبەر خۆی[16] «.

     ڕۆنانی تایپ-ئایدیاڵ دەبێتە كەرەستەیەكی ئیپستمۆلۆژی بۆ تێپەڕاندنی دژیەكی نێوان سوبێکتیڤیزم و ئوبێکتیڤیزم؛ سوبێکتیڤیزم بەرهەمى پەیوەستی بە "پەیوەندیى لەگەڵ بەهاکان"ـە (كە ڕوونكردنەوەی مادە تەمومژاوی و نادیار و خودییەكە دەبێتە پێویستیەكی ناچاری)، ئوبێکتیڤیزمیش گوشاری بێلایەنی ئەخلاقی دەیسەپێنیت. تایپ-ئایدیاڵ دەچیتە ئەودیوى ئەم جیاکارییەوە و لەلایەكی دیكەشەوە ڕێ‌ خۆشدەكات بۆ تێپەڕاندنی دڕدۆنگییەكانی بەرداشى نێوان تاكایەتی واقیعە مێژووییەكان و گشتێتی نەزمە كۆمەڵایەتییەكان لە كۆمەڵناسیدا. دواجار تایپ- ئایدیاڵەكان لەمیانەی دووبارە ڕێكخستنەوە و جێگیركرنەوەی چەمكە زانستییەكانەوە ئاسانكاری دەكەن بۆ پێشخستنی مەعریفە.

    بەڵام هێشتا دژوارییەكی دیكە لە ئارادایە: ئەوە ڕوون بۆتەوە كە ڤێبەر چەندین واتای بە ئایدیای تایپ- ئایدیاڵ داوە، ئەو چەمكی تایپ- ئایدیاڵ بۆ دیاریكردنی هەموو چەمكەكانی زانستە كولتوورییەكان، هەروەها بۆ دیاریكردنی جۆرگەلێكی دیاریكراوی چەمكەكان بەكار دەهێنێت. ڕیمۆن ئارۆن سێ‌ جۆریان لێك جیادەكاتەوە: جۆری یەكەمیان تایپ- ئایدیاڵی تایبەت بە حاڵەت و دیاردە مێژووییەكان (سەرمایەداری و شار لە ڕۆژئاوا) ، دووەم تایپ- ئایدیاڵێك كە ئاماژە بە ڕەگەزە ئەبستراكتەكانی حەقیقەتی مێژوویی دەكات كە لە ژمارەیەكی زۆر هەلومەرجدا هەبوون (بیرۆكراسییەت، فیۆدالیزم، گەر ئەبستراکتتریش قسە بکەین دەتوانین بڵێین تایپەكانی كۆنترۆڵكردنیش)؛ سێیەمیشیان ئەوەیە كە باردۆخەكانی دووبارە ڕۆنانەوەی ڕەفتاری عەقڵێندراو پیشانى دەدەن[17]، كە ڤێبەر بۆی هەڵکەوت لە كۆمەڵناسیی كردە (تایپە عەقڵانییەكان) و كۆمەڵناسیی ئابووری (تایپە سەرمایەدارییەكان) و كۆمەڵناسیی ئایین (تایپەكانی ئایینداری و تایپە لادێیە گوندییەكان) و كۆمەڵناسیی سیاسی (تایپەكانی كۆنترۆڵكردن)ـدا، بەكاریان بهێنێت.

     لە كۆنتێكستی دیاریكردنی مەعریفەدا وەك نەخشەڕێگایەكی واقیع، تایپ- ئایدیاڵ تێكەڵكردنی پۆزەتیڤییانە لەنێوان حەقیقەتی شت و واقیعی شت دا دەڕەخسێنێت، بە هەمان شێوە وامان لێدەکات بە کەمێک لە ئەزموونی پوختیش دوور بکەوینەوە. بەڵام تایپ- ئایدیاڵ توانای ناسینی دیوی ڕەسەنی هەموو دیاردەكانمان پێدەبەخشێت، و ئەمەش وەك ئاسانكارییەك بۆ زانینی پەیوەندییە هۆكارەكییەكانی ئەو دیاردانە.

3- ڕاڤە و لەبەرچاوگرتنى هۆكارگەرى    

  بە دیدی ڤێبەر، لە كۆمەڵناسی و زانستە كۆمەڵایەتییەكاندا، بابەتەكە پەیوەندیدارە بە «حوكمەكانی لەبەرچاوگرتنى مێژوویی»ـەوە، ئەوەش بە دروستكردنی زنجیرەیەكی هۆكارەكی لەنێوان دیاردەكاندا. بەوەش ڤێبەر، بەپێچەوانەی ماركسەوە، لە تێڕوانینی خۆیدا، گریمانەی تەفسیرى فرە هۆكاریی دەكات.

     بەرمەبنای ئەمە، لەبەرچاوگرتنى هۆكارگەرى، بەهۆی بەراوردەكانەوە، ڕێ‌ خۆشدەكات بۆ بینینى دەركەوتە مێژووییە دەگمەنەكان؛ ئەو ئاماژە بە پرۆسەی عەقڵی بەردەوامخوازى دەكات[18]، كە تێیدا پراكتیزەكردنی ئەزموونەكان لەسەر گۆڕاوە وێناکراوەکان سوود بەخش دەبێت. «ماكس ڤێبەر دەڵێت، بۆئەوەی پەیوەندییە هۆكارەكییە ڕاستەقینەكان دیاری بكەین، لە پەیوەندییە وێناکراوە خەیاڵییەکان دروستیان دەكەین» (ETS, p.97) دەبێت کۆمەڵناس ڕێگەی لەكارخستنی هۆكارێک (بەشێوەیەكی كاتی) بۆ خۆی كورت بكاتەوە، بۆ ئەوەی كەشفی كاریگەری هۆكاری دیكە لەسەر ڕەوتی ڕووداوە مێژووییەكان بكات[19]. لەبەرئەمە، ڤێبەر پرۆژەكەی خۆی بە پارێز و حەزەرێکى زۆرەوە  ]لە تاکهۆکاریى[ دەباتە پێشەوە، بەدیاریكراوییش حەزەر لەو زێدەڕەوییانە دەکات کە ڕاڤەکەرانى خۆى لە هەڵسەنگاندنى ڕۆڵی ئەخلاقی پرۆتستانتی و كاریگەرییەكەی لەسەر ڕوحی سەرمایەداری، کردوویانە[20]. ئەو خۆی دان بەوەدا دەنێت كە کاریگەریى ئەم هۆكارە ناڕاستەوخۆیە و ئەوى راستى بێ بۆ تێگەیشتن لە سەرمایەداری دەرەقەت نایەت ڕاڤەى هەموو هۆکارەکان بکات (چونکە دەكرێت كاركردە ئابوورییەكانی تریش ڕۆڵیان هەبووبێت).

     ڤێبەر بەردەوام بەرگریى لە فرەیی مامەڵە شیاوەكان لەگەڵ تاكە دیاردەیەك یان یەك چالاكیی كۆمەڵایەتی، بە ژیانی كولتوورییشەوە دەکرد[21]. پێشوەختە، هیچ مامەڵەیەک لە مامەڵەکانى دیكە باشتر نییە و باشتریش نابێت، تەنیا لەو حاڵەتەدا نەبێت كە تا دەکرێت توانای لێكدانەوە و ڕاڤەی بۆ زۆرترین ژمارەی ڕووداوەكان هەبێت. لە هیچ دۆخێكیشدا ناتوانین بیگشتێنین و بیكەینە ڕاڤەیەكی گشتگیر، چونكە خۆى تەنیا لە سنووری گریمانە پێشوەختەكان و كۆنتێكستە مێژووییەكەیدا گونجاوە نە زیاتر.

بە کورتى، مەبەستی ماكس ڤێبەر چاوی بڕیوە لە «تێگەیشتنی هۆکارگەرییانەى حەقیقەتی كۆمەڵایەتی». خۆ ئەگەر جیاوازییە شیكارییەكانی نێوان تێگەیشتن (comprehension) و لێكدانەوە (interpretation)  و ڕاڤەكردن (explication)ــمان تێپەڕاند كە لە ڕووی كلاسیكییەوە ناسراوبوون و لەڕووی پەروەردەوە بە سوود بوون، ئەوا دەبێت لێكجیاكردنەوەی تێگەیشتن و ڕاڤە، لایەنی كەم لەبەر دوو هۆكار، وەلا نێین: یەكەمیان: ئیپتسمۆلۆژی، لەبەرئەوەی ڤێبەر فۆرمە بچووككراوەكەی هۆكارگەرایی لە زانستە كۆمەڵایەتییەكاندا پەسەند ناکات؛ دووەمیشیان میتۆدۆلۆژی، لەبەرئەوەی پشت لەبەرچاوگرتنى مێژوویی تێگەیشتن دەخوازێت و هەر لە تێگەیشتنیشەوە بەرهەم دێت. بە گوزاشتێكی دیكە، هەڵەیە ئەوە بدەینە پاڵ ڤێبەر كە تێگەیشتن لەدوای ڕاڤەكردنەوە دێت (باشتر وایە بڵێین تێگەیشتن لە پێناو ڕاڤەكردن). كەواتە تێگەیشتن بریتییە لە مەرجی ئیمکان و لەبەرچاوگرتنى هۆكارگەرى.

پەراوێزەکان: 

^[10] ES, P. 4.

^[11] Sur la Préférence de la nation de "Compréhension Sociologique" à celle de "Sociologie Compréhensive", Voir François André Isambert, "Weber Désenchanté", AS, vol. 43, 193, P. 357-397, ainsi que Dominique Schnapper, La Compréhension Sociologique, Démarche de 1'Analyase Typologique, PUF, "Le Line Social", 1999.

[12] بەر لەو دوێزنی مێژوونووس بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1850، لە كتێبەكەیدا "پێشەكییەك بۆ زانستە مرۆییەكان"1883، بەكاری دەهێنێت، لەوێدا ئەو ڕادیكاڵییانە جیاكاری دەكات لەنێوان میتۆدەكانی زانستە سروشتییەكان و میتۆدەكانی و زانستە عەقڵییەكانـدا، و دوور لە هەر كەڵكەڵەیەكی پۆزەتیڤی، پێشنیاری ڕێڕەوێكی تایبەت دەكات، ئەویش میتۆدی تێگەیشتنە".

^[13] ES, P. 4.

^[14] Pirre- Jean simon, Histoire de la Socioligie, PUF, "Fondamental", 1991, P. 383.

[15] ETS, P. 180 sq.

^[16] Raymond Aron, La Philosophie Critique de 1'Histoire, Essai sur une Théorie Allemqnde de 1'Histoire, 1950, P. 222.

^[17] Raymond Aron, "Max Weber", in Les étapes de la Pensée Sociologiaue. Gallimard, "Tel", P. 521-522

^[18] EST, P. 309-310.

[19]  "ئەو پرسیارە دەكەم: چی ڕوویدەدا ئەگەر پسمارك بڕیاری لە هەڵگیرسانی جەنگ نەدایە؟". (ETS, P. 291).

^[20] Réponse Finale aux Critiaues, 1910, in SDR. 1996, P. 133-163.

[21] بڕوانە ئەو ئەزموونە گرنگەی كە ڤێبەر لە لێكدانەوەی نامەكانی گۆتە بۆ مەدام دی ستین، خۆی لە قەرەی دەدات. ETS, P:254-259: