چەمکى سۆسیۆلۆژییانەی کردە 3

بەشى سێیەم

لۆران فلۆرى

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

ت-   سێ‌ پرس و باسی ڤێبەرییانە

     ئێستا، بەدەر لەو مشتومڕەى کە لەبارەى بەرهەمەکانى ماکس ڤێبەرەوە هەیە و تێزێک پێیوایە بەرهەمەكانی ڤێبەر پەرشوبڵاو و لێكپچڕاون[1]، دژە تێزەکەیش باسى یەكێتی و یەكگرتوویی بەرهەمەكانی دەکات كە ئەمەش ڤیلیهێلم هانس Wilhelm Hennis[2] داكۆكی لێكردووە و فردریك تێنبروك Fredrich Tenbruch[3] تاوتوێی كردووە و فرانسوا شازێل[4] François chazel ڕەخنەی لێگرتووە، لێرەدا ئەو گریمانە دەخەینەڕوو كە بڕوای بە فرەیی پرسیارە ڤێبەرییەكان هەیە.

1- تایبەتمەندیی عەقڵانییەتی ڕۆژئاوایی

     باسى یەكەم تاوتوێی تایبەتمەندێتی جیهانی ڕۆژئاوایی دەكات لەبەرامبەر چارەنووسی كۆمەڵگاكاندا: دەبێت هۆکارى سەرهەڵدان و لەدایکبوونى جیهانی مۆدێرن، و بە تایبەتیش پەیدابوونی سەرمایەداری، چى بووبێت؟ ئیگۆیزم و سەنتراڵیزمى ڕۆژئاوایی لەچییەوە سەرچاوە دەگرێت؟ تاقانەیى ڕۆژئاوا لەسەر چی بەندە؟ ئەم پرسیارانە سەرجەم میراتی سۆسیۆلۆژییان بەخۆیانەوە سەرقاڵ كردووە. بەلای ئیزنشتات (Esensitadt)ـەوە "ناسینى ڕەگ و ڕیشەکانى ڕۆژئاوا و جیهانی مۆدێرن، ڕاڤەی ئەوە دەكەن كە بۆچی بەتەنیا ڕۆژئاوا لەگەڵ بوژانەوەی هێزەكانی كۆمەڵگا و دەوڵەتی بیرۆكراسی مۆدێرن و مەیلی بەعەقڵانیكردنی جیهاندا پەرەیسەندووە، ئەوانە پرسیارگەلێکى سەرەكین لە شیكردنەوەی سۆسیۆلۆژیدا"[5]. گریمانەكەی ڤێبەر ئەوەیە كە تایبەتمەندیی جیهانی ڕۆژئاوایی بریتییە لە بەعەقڵانیكردن.

     هەر لەو ساتەوە کە كەشفكردنی شێوەكانی عەقڵانییەت لە ڕۆژئاوا بەجۆرێكی ڕێكوپێك دەستی پێكرد، ئیدى لە هەموو كایەكانی چالاكیی كۆمەڵایەتیدا (ئایینی و یاسایی و ئابووری و شارسازی و سیاسی و تەنانەت هونەریشدا) ئەم کەڵکەڵەیە کەوتە سۆراغ و پشکنین. ئەم پرسیارە پرسێکى سەنتەرییە بۆ تێگەیشتن لە كار و بەرهەمەكانی ڤێبەر؛ ئەو هەر لە ساڵی 1910وە[6]، وەختێ لە میوزیکى کۆڵییەوە، پێداگرى لەسەر ئەم بۆچوونە کرد و بە ڕوونى دەرکەوت کە چەندە هۆشیارە لە تایبەتمەندێتی عەقڵانییەتی ڕۆژئاوایی[7].

     تایبەتمەندێتی كولتووری ڕۆژئاوا هەمان ئەو پرسەیە كە لە كتێبی ''شار لە مێژووی دێرین و لە سەدەكانی ناوەڕاستدا (1920-1921)'' تاوتوێی كردووە، کتێبێک کە لە نێوان ساڵانی 1910 و 1913 نووسیویەتی[8]. ڤێبەر وەختێک لە مێژوو و كولتوورى سەردەمە دێرینەكان و ژیارە گەورەكانى کۆڵییەوە، میتۆدى بەراوردکاریى بەکارهێنا، ئاماژە بە فرەیی شێوەكانی عەقڵانییەت دەكات لەنێو ئەو ژیارە گەورانەدا، لەگەڵ ئەمەیشدا ئەو تاقانەیى جیهانى ڕۆژئاوا لەبیر ناکات.

بەڵام ئەگەرچى ئەو باوەڕى بە تایبەتمەندێتی ڕۆژئاوا هەیە کەچى خۆى لە كەوتنە نێو خەرەندی ئیتنۆ سەنتەریزم دەپارێزێت، لە ڕاستیدا بە بێ‌ لایەنانە توێژینەوە لەم ژیارانە دەكات و ئەو سەرەداوانە دەردەخات كە ڕەفتاری تاكەكان و بونیادی ئابووری و كۆمەڵایەتی و دامەزراوە سیاسییەكان، لێك گرێ‌ دەداتەوە. ئەو لە گۆشەنیگایەکى دژە پەرەسەندنەوە تێگەی پەرەسەندن و تێگەی یاسا دیالێكتیكییەكان لە مێژووی گشتگیری ڕاستەهێڵی و ناچارەكیدا ڕەت دەکاتەوە؛ لەبەرامبەردا پێداگرى زۆرى کرد لەسەر پێكپەیوەستی ڕەوشەكان و ئاوێتەیى كاركردەكان و هاوزەمەنییە گریمانەكراوەكان. ئەم فرە هۆكارییە هەموو ئاڵۆزی و لێڵی یان ڕێكەوتنێكی ژێر بەژێر دەڕەوێنێتەوە و پەردەیان لەڕوو هەڵدەماڵێت، چونكە گەر وابێ ئەوا كاركردە كولتوورییەكان و بونیادە كۆمەڵایەتییەكان وەك گریمانە ڕاڤەییەكانی پەرەسەندنی كۆمەڵگا و صیرورەى مرۆیی ئامادەگییان هەیە. لەلایەكی دیكەشەوە ڤێبەر، خۆی بەدوور دەگرێت لە هەر حەتمییەتێك بڕوای بە ڕاڤەی ڕۆحانی یان بە ڕاڤەی مادیی بۆ بزاوتى كۆمەڵگە هەیە: چونكە لە ڕوانگەى ئەودا، بەرژەوەندە مادییەكان و لۆژیكی هزرەكان، بە هەردووكیان، ڕەفتاریی ڕۆژانە دروست دەكەن و شێوە و مانای پێدەبەخشن.

2- شکڵگرتنى ڕەفتاری ڕۆژانە

     دووەم پرس و باسی ڤێبەرییانە، تایبەتە بە چۆنیەتى فۆرمولەکردنى هزرەکان و ڕەفتارەکان، ئایدیاکان و کردەکان، لەلایەن ئایینەوە. لە تێڕوانینی ماكس ڤێبەردا ئایینەكان خووەكان و ئیتۆس (ethos) بەرهەم دێنن، واتە سیستەمگەلێكی حاڵەتەكان كە مۆركی خۆیان بەسەر ڕووی کردەکانەوە جێدەهێڵن، وا پێدەچێ ئەمە تا ئەو ڕادەیە توانای فۆرمەلەكردنەوەی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی هەبێت کە سیستەمی ژیانی لێ‌ دروست بكرێت، ئەم سیستەمەیش دیسان لای خۆیەوە ڕەفتاری ڕۆژانەی تاك دروست دەكات. دەستەواژەى ''سیستەمی ژیان'' بە ماناى سیستەمی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و هەروەها سیستەمێكی بەیەكداچووی شێوە ڕەمزییەكانە، واتە جیهانى واتاكان. هەروەها ئەم دەستەواژەیە دەبرێتەوە سەر بونیادێكی تەواوی ڕەفتارەكان و پراكتیكەكان كە لۆژیكە ناوەكییەكەی و یەكانگیرییەكەی پشت بە پرەنسیپە ڕۆژانەییەكان دەبەستن، لەبەرئەم هۆیە بیروباوەڕە ئایینییەكان لە گۆشەنیگای ''خووى ناوەكی''ـیەوە، كە بەسەر تاكەكاندا دەیسەپێنن، ناچار بە شیکردنەوە دەکرێن.

     ڤێبەر ئیتۆس (واتە سیستەمی پێوەركاریی هەڵێنجراو) و خوو (واتە بەرجەستەكردنى ڕەفتاری عەقڵانی لە ژیاندا) شی دەكاتەوە، ئینجا دەکۆڵێتەوە لە بونیادی ناوەكی ئەو كاریگەرییەی كە هەندێك بیروباوەڕی ئایینی هەیانە، بۆئەوەی لە پێكهاتن و شێوەگرتنی هەموو ئاوێتەیى ''كولتووری مۆدێرن'' و شکڵگرتنى ئەوەی پێی دەڵێن ''تایپی مرۆیی''، تێ بگات.

     جا بەم هۆیەى کە ئایین ڕۆڵێك لە فۆرمەلەكردنی شێوازەكانی ژیاندا دەگێڕێت، ڤێبەر لە دیدگای ڕەفتاری ڕۆژانەوە لەم شێوازانە دەكۆڵێتەوە، كەواتە ئەو بایەخ بەو ڕێگایانە دەدات كە بەهۆیەوە گونجانی سوبێکتیڤى هزرە ئایینییەكان دێتە گۆڕی (ئەخلاقی پرۆتستانتی و ڕوحی سەرمایەداری)، لە هەمان كاتیشدا، بە چاوى لەو میكانیزمانە غافڵ ناکات كە زەمینە بۆ ڕاگداكوتانی ئەخلاقی دەڕەخسێنن (بەشدارییە پرۆتستانتییەكان و ڕۆحی سەرمایەداری). ئەم ئیشكالییەتە سۆسیۆلۆژییە لە یەك كاتدا پاڵنەرە كردەییە كاریگەرەكان و كاراییە كۆمەڵایەتییەكەیشی ڕوون دەكاتەوە، كە تەنیا لێكەوتەی هزرەكان نین، بەڵكو لێكەوتەی بوونی كۆمەڵە مرۆییەكانیشن، بەو مانایەى تاكەکەسە دوورەپەرێز و تەنیاكان هەڵگری ئەم ئەخلاقە نین و پەیڕەویشی لێ‌ ناكەن. بەم جۆرە، ڤێبەر ئیمتیازێکى ئۆنتۆلۆژیى ئەوتۆ بە فۆڕم و وێنەی ئایدیاکان نادات و لایوایە نابێت ئیتۆس لە هزرەكاندا كورت بکەینەوە. لێرەوە ئەو، ڕەفتارە عەقڵانییەكانى ژیان و دروستبوونی دۆخە كرمەڵایەتییەكان لێك گرێ‌ دەداتەوە.

3- دڕدۆنگیى نێوان عەقڵانییەت و نا عەقڵانییەت:

     باسی سێیەم تاوتوێی دڕدۆنگیى نێوان عەقڵانییەت و نا عەقڵانیەتە لە ناوجەرگەی جیهانی مۆدێرندا، چونکە ڤێبەر لە مێژووی دۆخە عەقڵانییەكان و بگرە لە بوونی هاوزەمەنی عەقڵانییەت و نا عەقڵانییەتى لەنێو كۆمەڵگە و ڕەفتاری تاكەکەسەکاندا کۆڵیوەتەوە. بەشێكی سەرەكیى توێژینەوە مێژووییەكانی گریمانەى هەڵقوڵانی عەقڵانی لە هەناوی ناعەقڵانییەوە دادەڕێژن، لێرەدا ئەوەى ڕوونکردۆتەوە کە ناعەقڵانی شێوەیەكی ماندونەناسانەی سەرچاوەی بەعەقڵانیكردنە[9]. ئەو لە سەرەتای سەدەدا (سەدەی بیستەم) ئەم پرسە دێنێتە بەر باس؛ ڕۆژێك لە ڕۆژان بوو کە نا عەقڵانییەتى جادووباز جادوویەکی لە ڤێبەر و، هەورەها لە سیگمۆند فرۆیدی دەرخەری هێزە نادیارەكانی "ناعەقڵانییەت" و، لە تۆماس مانی مێژوونووسی بۆرژوازی لە ڕۆژانی باڵادەستیی سیستەمی ئەخلاقی و پڕوکاو لەنێو هەڵسوکەوتى سەركێشانەدا، كرد[10]. ڤێبەر، لەڕێگەی میتافۆری ''شەوی جەمسەری''  nuit polairیان ''قەفەسی پۆڵایین'' cage d‌acierـەوە ئاماژەیەكی بە ئەگەری لەناوچوون و تیاچوونی تاكگەرایی لە جیهانی مۆدێرندا كردووە، تاک هەتابێ دەرك پێنكەكراوتر دەبێت.

     ڤێبەر شێوازی بیرکردنەوەى ڕۆمانسى، کە بیرکردنەوەى تەوژمە دژە مۆدێرنەكانە، ڕەتدەكاتەوە و  خۆى بووارد لە هەر ڕەخنەیەكی هەڵچوونی عاتیفییانە لە ژیاری پیشەسازی و دوور لە هەر ئارەزوویەكی نۆستالژی گەڕانەوە بۆ سیستەمی كۆمەڵایەتی تەقلیدی خۆى ڕاگرت؛ بەڵام دوودڵ بوو بەرامبەر ناعەقڵانییەتی ڕەفتارەكان و لە بەرداشى نێوان عەقڵانییەت و ناعەقڵانییەتى نێوجەرگەی جیهانی مۆدێرندا هەر دڕدۆنگ مایەوە؛ بۆیە دەرکى بەوە کرد ئەوەی لە ڕوانگەیەكی دیاریكراوەوە عەقڵانییە ڕەنگە لە دیدگایەكی دیكەوە ناعەقڵانی بێتە بەرچاو؛ بە گوزارشتێكی دیكە، ڤێبەر عەقڵانی لە ناعەقڵانی جیاناكاتەوە؛ ئەو لە پێگەیەكەوە كە وا هەست دەكات و دەزانێت كۆمەڵگەی ڕۆژئاوایی لەژێر زەبری ئەم جیاكردنەوەیەدا بەلادا هاتووە، ئاماژە بە پەیوەندی توندوتۆڵی نێوانیان و بەیەكداچوون و تێكەڵبوونیان دەدات، ڕوونى دەکاتەوە کە گەلێک شێوەى عەقڵانییەت هەیە بە ناعەقڵانی دادەنرێن و بە پێچەوانەیشەوە. بەڵام پرسە تەقلیدییەکەى مێژووی عەقڵانییەت، پرسێك کە بیركردنەوەی ڤێبەری بەخۆیەوە سەرقاڵکردبوو، تەنیا لە سنووری ڕەخنەی عەقڵدا كورت نەبۆتەوە. لەگەڵ ئەمەیشدا، دوو خاڵی دژوار وەك خۆیان ماونەتەوە: ئاڵۆزیی و لێڵی تێگەی عەقڵانییەت[11]، ئینجا فەرمانڕەوایەتی مەبەستگەرایانەی سەنتراڵیزمى ئەوروپی؛ ڤێبەر لە جەنگێكدا، كە بەڵگەبوو لەسەر دەرككردنی ئەو بەم خەرەندە، لێی دەرباز بوو.

     لە دەرەنجامی هەموو قسەکانى سەرەوەماندا، دەتوانین بڵێن تایبەتمەندیی سەرەكی ڤێبەر، وێڕای ئەو تۆکمەیى و هاوبەندییەى لە بەرهەمە ڕاستەقینەكانیدا هەیە، ڕەنگە لەوەدا بێت کە زەرورەتى ئەم پرس و باسانەى دەرخستووە و پیشانى داوین کە مەحاڵە لێکجیابکرێنەوە و بەشبەش بکرێن، واتە بە هیچ کلۆجێک ناشێت پرسیارێك بخرێتە پێش پرسیارێکى دیکەوە. ئەم سەختگیرییە كە بۆتە مایەى ئەوەى تێگەیشتن لە ڤێبەر زۆر قورس بێت، ڕاڤەی خۆی لە كۆنتێكستە مێژووییەكەدا بینییەوە، چونکە ئەڵمانیا گۆڕانی قووڵی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی بەخۆیەوە بینى و پەرەسەندنەكەی کەوتە سەر ڕەوت و ڕێگایەكی بێ‌ كۆتایی؛ پاشانیش وا باشترە چاو لەو كێبەركێ‌ بێ‌ بەهایانە بپۆشرێت كە ڤێبەر بەدەستیانەوە گیری خواردبوو و سەرچاوەکەیان تێگەیەكی بنجبڕ بوو دەربارەى تاكگەرایی، بە مانا تاکڕەهەندییەکەى وشەكە، چونكە كردەی تاكەکەس كە هەڵگری بەرژەوەندی مادی و هزرییە، تەنیا لە شێوەگرتنى كردەكان و دامەزراوەكاندا واتای خۆی دەدۆزێتەوە. هەروەها ڤێبەر هەوڵیدا بۆ پێکبەستنەوەى سیستەمی ژیان و ڕەفتار لە ژیاندا ]ڕەفتاری ڕۆژانە[ و، لە یەك كاتدا بایەخیدا بە پەرەسەندنی ژیارە گەورەكان و كردارە كۆمەڵایەتییە تاكییەكانیش، بەڵام هەتا لە قەتیسکردنى لەم تەوژم و ئەو تەوژمدا بە دوورى نەگرین، ئەستەمە ]بە دروستى[ لە تێزەکانى تێبگەین. ئەمە ڕاڤەی ئەوەش دەكات كە بۆچى ڤێبەر، بەو جۆرەى دوركهایم كردی، قوتابخانەی خۆی دروست نەكرد؛ لەگەڵ ئەمەیشدا گەلێک نەریتى بۆ لێکۆڵینەوە سەرپێ خست و كۆمەڵناسەكان لە بەرهەمەكانیەوە ئەوەیان دەرهێناوە كە بۆ داڕشتنی تیۆرە تایبەتییەكانیان دەربارەى کردە و خۆگونجانی كۆمەڵایەتی (بە كۆمەڵایەتیكردن) و دابەشكردنی دانیشتوان، بە كەڵكیان هاتووە. جا ئەوەى لە پشت تێڕامانى ڤێبەرەوەیە لەپێناو تێگەیشتن لە جیهان و لە پشتی هەوڵدانى ئەوە بۆ تێڕوانین لە ئاڵۆزیى كردە و بەهاكان كە ئەم جیهانە لەسەریان بەندە، هەر ئەوەیە کە مەحاڵە لە چوارچێوەکدا قەتیسى بکەین. هەروەها بوێری ئەو (بەتایبەتیش لە پێناسەکردنى بابەتی كۆمەڵناسیدا) و تۆكمەییە میتۆدییەكەی ئەو دوور لە یەقینگەرایی فەلسەی مێژوو و پێشبینیگەرایی و تیۆری پەرەسەندن، هێزى ئەوەیان پێدا هەرگیز تەسلیم بەو حەزەر و وهێڵەسوورانە نەبێت کە گوایە پێویستە کۆمەڵناس بەهۆى ناڕوونیى ئاییندەوە ڕەچاویان بکات.

سەرچاوە:

لوران فلوري: ماكس فيبر، ترجمة: محمد علي مقلد، دار الكتاب الجديد المتحدة، الطبعة الأولى، بيروت 2008، ص ص 23-42.   

پەراوێزەکان:

[1] Jean- Rodringue paré, "Les écrits de Jeunesse de Max Weber : 1'Histoire Agrqire; le Nationalis,e et les Paysans", Canadian, Journal of Political Science, vol, 28, no3 3, septembre 1995, P. 437-454.

[2] Wilehlm Hennis, "La Question Centrale de Max Weber", Economy and Society, vol. 12, 1983, P. 135-180, et La Problématique de Max Weber, PUF, 1996.

[3] Friedrich H. Tenbruck, "Das Werk Max Webers", Kölner Zetschrift Füe Sozioligie; und Soziqlpsychologie; 27; 1975; P: 663-702; en version réduite, traduite sous le titre: "The problem of Thematic Unity in the Works of Max Weber", British Hournal of Sociology, vol. 31, 1980, P. 316-151.

[4] François Chazel, "Comment Faut- i1 Interpréter P'Oeuvre de Max Weber? Aperçus critiques sur quelquse Théses de Wilhelm Hinnis", in Aux fondements de la sociologie, PUF, 2000, P. 17-47.

[5] Shmuel N. Eisenstadt, Approche Comparative de la Civilisation Européene. Etude de la relation entre culture et structure sotructure sociale [1987], trad. De 1'anglasi par Gilles Robel, PUF, 1994, P. 59.

[6] Friedrich H. Tenbruck, " Wie gut kennen wir Max Weber?" Zetschrift Für die gesamte Staatswissenchaft, 131, 1975, P. 670. Et Marianne Weber Max Weber. Ein Lebensbild [1927], München, Pipper, 1989, P. 349.

[7] Sociologie de la Musique, Les Fondements Rationnels et Sociaux de la Musique, trad, et prés. Par jean Moliono et Emmanuel Pedler, Métqilié, 1998.

[8] La Ville, Trad. Julien Frrund, Aubier- Montaigne, 1928.

[9] Danilo Martucelli, Sociologies de la Modenité, Gallimard, "Folio- Essais", 1999, P. 210.

[10] Jean- Michel, Palmier, "Thomas Mann et 1'Irrationnel", in Jean- Finck, Thomas Mann et la Psychinalyse, Les Belles Lettres, 1982, P. 5-33.

[11] Jean- Maire Vincent, "Rationalité st Conduite de la Vie", Scince (s), Politique (s), editions Kimé, no 2-3, mai 1993, P 51-64. Rogers Brubaker, The Limits of Rationality. An Essay on the Social and <Moral Thought of Max Weber, New York et London, Routledge, "Controversies in Sociology", 16, 1984; Scott Lash st Sam Whinster (sds). Max Weber Rationality and Modernity, London, Allen & Unwin, 1987, et Alan Sica, Weber, Irrationality and Social order, Berkeley, University of California Press, 1998.