ماکدۆناڵیدیزەى جیهان

جۆن سكوت

وەرگێڕانی: هاوار محەمەد

چەمكی ماكدۆنالدیزەیشن McDonaldisation ئەو وەختەى سەریهەڵدا و دەركەوت، دیاربوو بیرۆكەیەكى سەر بە سەدەى بیست و یەكەمە. بیرۆكەیەكی عەقڵانی کە بەشێوەیەكی گشتی، بڵاوبوونەوەی بنج و بناوانەکەى دەکەوتە بوارى بەرهەمهێنان "سیستەمی سەرمایەداری" و كار "بیرۆكراتیەت" و دونیای بەركاربردن "ڕیستۆرانتی ژەمە خێراكان" و كایەی فەرهەنگی "برەوپەیداكردنی بەها و بیركردنەوەی عەقڵانی و شتى لەم بابەتانە"ـەوە. ئەم بیرۆكەیە پشتی بەستبوو بە چەمکە عەقڵانییەكەی ماكس ڤێبەر، بەڵام تەنیا لەسنووری ئەو چەمکەدا نەمایەوە، بەڵكو تێیپەڕاند و زیاتر بڵاوبوویەوە، چونكە تەنیا بەوەندەوە نەوەستا لە بواری بەكاربردن و بەرخۆریدا بخرێتە گەڕ، بەڵكو جەختیشی لەوە كردەوە كە هەر لەم جیهانە عەقڵانییەدا ئەو پرۆسەیە تا بێ‌ زیاتر بەرەوپێش دەچێت. هەر لەو كاتەدا كە ڤێبەر پێی وابوو بیرۆكراتییەت پارادایم و نموونەی بەرزی پرۆسەی عەقڵانییەتە، ڕیستۆرانتی ژەمە خێراكان "فاست فوود"یش بووە پارادایم و نموونەی ماكدۆنالدیزەیشن.

      ماكدۆناڵدگەرایی كۆمەڵێك بنەما و ئاكارمەندیی دەگرێتەوە، لەپێشەوەی هەموویشیان ڕیستۆرانتی ژەمە خێراكان، بەڵام هەر ئەم ئەخلاقیاتە لە چەندین سەرچاوەی وەكو بیرۆكراتیەت و هێڵی ڕێكخستنی كارگێڕیی كەوتۆتەوە. ئەو هیڵانەیش وەكو :

برەوپێدان و كاریگەری خێرا: "واتە بینینەوەی باشترین ڕێگا بۆ ئامانجەكان".

پێشبینی: "وەك ئەوەی ئەم شتە ببێتە نموونە بۆ شتەكانی تر لە كات و شوێنی جیاوازدا".

حیسابکارى Calculability: "ئەمەش واتە جەختكردنەوەی لەسەر ئەو شتەی كە دەتوانین چەندێتییەكەی دیاری بكەین و زۆرجاریش ئەمە لەسەر حیسابی چۆنیەتی دەشكێتەوە، هەڵسوڕاندنی فەرمانبەران و كرێكاران، ئەمەش زۆرجار بە گۆڕینی تەكنۆلۆژیای نامرۆیی بە مرۆیی".

      ئەو سیستەمەی لەم بنەمایانەوە كەوتەوە زۆر سەركەوتوو بوو، هەر لەم سەركەوتنەیشەوە خواردنی ژەمە خێراكان هەر تەنیا لە پیشەسازی و كارگەكاندا نەمایەوە بەڵكو لە زۆر كەرتی دیكەی كۆمەڵگەیشدا بوونە شتێكی باو (وەكو كایەی ئایینی و كشتوكاڵ و سیاسەت و بوارەكانی دیكەیش). هەر بە ڕاستیش وابوو، ئەم ئەخلاقیاتە بەشێوەیەكی بەرچاو سەركەتوو بوو، بۆیە نەتەوەكانی دیكەیش لە سیستەمە ماكدۆنالدییەكەی خۆیاندا (وەكو Ikea و Body Shop) پەرەیان پێدا، ئینجا بە هەموو لایەكی جیهاندا و تەنانەت لە وڵاتە یەكگرتووەكانیشدا بڵاو بوویەوە.

      وێڕای ئەوەی ئەم سیستەمی بەماكدۆنالدكردنە چەند سوودێكی گەورەی هەبوو كە زێدەڕەوییشى تێدا كراوە، كەچی زنجیرەیەك عەیب و عاریشی لێ‌ دەركەوتووە كە بە تێپەڕینی كات لە گەشەسەندنی ماكدۆنالدگەراییەوە پەیدا بوون. دەتوانین ئەم عەیب و عارانە لەژێر ناونیشانی "ناعەقڵانییەتی عەقڵانیەت"ـدا كۆبكەینەوە. یەكەمین نەنگى ئەوەیە سیستەمی ماكدۆنالدی زۆرجار بەگوێرەی بنەما سەرەكییەكانی خۆی كاری نەكردووە و لەگەڵیاندا یەكی نەگرتۆتەوە، هەر بۆیەش كەم و كوڕییەكی زۆر لە سیستەمەكەدا دەركەوتووە (بۆ نموونە لە بەردەمی جامخانەی بلیت فرۆشەكانی فاست فوودەكاندا خەڵكانێكی زۆر سەرەی بۆ دەگرن و سەیارەكانیان ڕیز دەبەستن). بێجگە لەمەیش سیستەمی ماكدۆنالدی هەم پشت دەبەستێ‌ بە ڕەگەزی مرۆیی ئەو كەسانەی ئیشی تێدا دەكەن و هەمیش ئەو كەسانەی موشتەری و كڕیاری بەرهەمەكانیانن. كەچی لە لایەكەوە دەوروپشتی و ناوچەی دەوروبەری ماكدۆنالدیزەكراو بە شوێنێكی نا مرۆیی دەبینرێت، خۆ ڕەنگە بۆ كەسانی ناوەوە و موشتەرییەكانیش هەر وا بێت، لەلایەكی دیكەیشەوە ڕەنگە شوێنێك بێت بۆ خاپووركردنی ژیانی مرۆڤ، بۆ نموونە هەڕەشەكردن لە تەندروستی گشتی كە خواردنی ژەمی خێرا دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی كۆلیسترۆل و چەوری و خوێ‌ و شەكر لە جەستەدا. هەر بەم جۆرەی كە ئەو شتانە دەبنە مەترسی بۆ سەر مرۆڤ دەبنە مەترس و كێشە بۆ ژینگەیش، چوونكە شوێنەوار و بەرماوەكانی ئەم خواردنانە و ڕێژەی زۆری بەكاربردن هۆكارێكە بۆ پیسبوونی ژینگە و بەتایبەت شارەكان. بە گشتی سیستەمی ماكدۆنالدی گەرەكیەتی دونیایەكی بێ‌ وەهم و ڕەوان دابمەزرێنێت و هەموو نهێنییەكی لێ‌ هەڵماڵێت.

     گرنگ ئەوەیە تەنیا بیرمان بۆ چەمكی ماكدۆنالدیزەیشن نەچێت بەڵكو بیر لە پێگە و كاریگەرییە كۆمەڵایەتییەكەیشی بكەینەوە. بۆیە كاتێك ڕیستۆرانتی ژەمە خێراكان لە ناوچەیەكی دیاریكراودا بە خێرایی بڵاو دەبنەوە و دەبنە ماكدۆنالد، ئەوا ئەشێت لە ناوچەكانی تر ئەم بە ماكدۆنالد بوونە هەم هێواش تر و هەمیش لەشێوەدا جیاواز بێت و بگرە نەشبێتە شتێكی باو.

     هێشتایش چەمكی ماكدۆنالدیزەیشن لە چەندین جێگەی جیهاندا و لە كەرتە گەورەكانی كۆمەڵگەدا بەخێرایی بڵاو دەبێتەوە. بۆیە هەر لەم بارەیەوە ئەخلاقیاتی دیكەیش پەیدابوون، كردنەوەی كۆمەڵە پزیشكی و مەساجییەكان شتی لەم بابەتەن. كاتێكیش چارەنووسی بڵاوبوونەوەی ماكدۆنالدگەرایی تەنیا لەنێو قەفەسە ئاسنینەكەی ماكس ڤێبەردا نامێنێتەوە، ئەوا فۆكۆ پێی وایە دەبێتە مایەی سارایەكی زیندانیكردن لەنێو دوورگە ماكدۆنالدەبووەكاندا (لە ناو دەریاكان، خۆ ڕەنگە لە دوروبەرێكدا كە هێشتا ماكدۆنالدیزەیشن پێی نەگەیشتووە ئەم دیاردەیە كەمتر بەرچاو بكەوێت). پێشی وایە ئەم دوورگانە پەناگەی زیندووە مردووەكانن، چونكە دەبنە میكانیزمی دەسەڵات بۆ داماڵینی مرۆڤایەتی لە سەربەستییەكانیان  و دیسپلینكردنی ژیانی مرۆڤ.  

سەرچاوە:

جون سكوت: علم الإجتماع- المفاهیم اڵاساسیة، ترجمة: محمد عثمان، الشبكة العربیة للأبحاث و النشر، الطبعة الأولى، بیروت، 2009، ص330-333.

تێبینى: ئەم وتارە لە گۆڤارى کۆمەڵناسى بڵاوبۆتەوە.