ململانێ له‌سه‌ر شوێنی شارنشینی

گفتوگۆ له‌گه‌ڵ داڤید هارڤه‌ی 

وه‌رگێڕانی: هاوار محه‌مه‌د

پێشەکى:

بۆچی ململانێ شارنشینییه‌كان له‌ پرۆژه‌كانی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تیدا گرنگن؟ گرتنی پانتایی گشتی [شوێنە گشتییەکان یان فه‌زای گشتی] له‌ لایه‌ن بزووتنه‌وه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ چ بایه‌خێكی هه‌یه‌؟ چۆن له‌م چركه‌ساته‌ تاریكه‌ی جیهان و له‌نێو ئه‌و جیاكارییه‌ شارییه‌ و نایه‌كسانییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ زه‌قانه‌ی دونیادا ده‌توانین سه‌رله‌نوێ بیر له‌و شته‌ بكه‌ینه‌وه‌ كه‌ ئیمكانی هه‌یه‌؟ داڤید هارڤه‌ی David Harvey له‌م گفتوگۆیه‌دا، كه‌ له‌ 24/10/2013 له‌گه‌ڵی سازدراوه‌، به‌ قووڵی وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه‌ ده‌داته‌وه‌. هارڤه‌ی مامۆستایه‌كی به‌توانای بواری ئه‌نترۆپۆلۆژیا و جوگرافیایه‌ له‌ سه‌نته‌ری توێژینه‌وه‌ی باڵای زانكۆی شاری نیویۆرك، به‌ڕێوه‌به‌ری سه‌نته‌ری شوێن و كولتوور و سیاسه‌ته‌ و، چه‌ندین كتێبی پێشه‌نگی نووسیوه‌، له‌وانه‌: عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی و شار (1973)، سنووره‌كانی سه‌رمایه‌ (1982)، شوێنه‌كانی ئومێد (2000)، كورته‌ مێژووی نیولیبرالیزم (2005) و چه‌ند كتێبێكیتر.

هارڤه‌ی له‌م گفتوگۆیه‌دا ئه‌وه‌ ڕوونده‌كاته‌وه،‌ كه‌ چۆن مملانێكان له‌سه‌ر پانتایی گشتیی شار و جۆری ژیانی ڕۆژانه‌ له‌ گه‌ڕه‌كه‌كاندا دوو كایه‌ی سه‌ره‌كین بۆ تێگه‌یشتن له‌ دینامیكییه‌تی ململانێی چینایه‌تی و، ده‌یه‌وێت تێگه‌یشتنێكیتر بۆ چینی كرێكار بخاته‌ڕوو، تاوه‌كو سه‌رجه‌م ئه‌و خه‌ڵكانه‌ بگرێته‌وه‌ كه‌ «ژیانی شارنشینی به‌رهه‌م دێنن و دووباره‌ به‌رهه‌م دێننه‌وه».

ده‌قی گفتوگۆكه‌:

* ئوستاز هارڤه‌ی، به‌لای ئه‌و خه‌ڵك و بزووتنه‌وه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌وه‌، كه‌ گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسییان بۆ گرنگه‌، بۆچی ململانێ له‌سه‌ر شوێنی شارنشینی (یان شوێن و به‌رهه‌مهێنانی شوێن به‌گشی) له‌ گۆڕینی كۆمه‌ڵایه‌تیدا گرنگه‌؟

- باكگراوندێكی ساده‌ی تیۆرییان بۆ ده‌خه‌مه‌ڕوو، كه‌ له‌خوێندنه‌وه‌م بۆ به‌شی دووه‌می كتێبی سه‌رمایه‌ و ئه‌و كتێبانه‌وه‌ كه‌‌ له‌باره‌ی ئه‌و كتێبه‌وه‌‌ نووسیومن، پێیگه‌یشتووم. ئه‌و ئه‌رگومێنته‌ گشتی و ساده‌یه‌ی ماركس ده‌یخاته‌ڕوو ئه‌وه‌یه‌ كه‌ زێده‌بایی، قازانج، له‌ كرده‌ی به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ دروستده‌بێت. هه‌ڵبه‌ت به‌شی یه‌كه‌می كتێبی سه‌رمایه‌، ئه‌و به‌شه‌یه‌ كه‌ هه‌مووان ده‌یخوێننه‌وه‌ هه‌مووی له‌باره‌ی به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌یه، به‌ڵام ته‌نانه‌ت له‌ به‌شی یه‌كه‌میشدا ماركس ئه‌وه‌ ڕوونده‌كاته‌وه‌ كه‌ ده‌شێت به‌ها له‌و شته‌دا نه‌بێت، كه‌ به‌رهه‌مهێنراوه‌ هه‌تاوه‌كو له‌ بازاڕدا ئه‌و به‌هایه‌ ڕیالیزه‌ نه‌بێت و ساغ نه‌بێته‌وه‌، ئینجا وه‌ك له‌ گرۆندۆرسێ Grundrisse دا ده‌ڵێت یه‌كه‌ی لێكدژیی نێوان به‌رهه‌مهێنان و ڕیاڵیزه‌بووندا به‌كرده‌یی ئه‌و شته‌یه‌ كه‌ پێمان ده‌ڵێت سه‌رمایه‌ چییه‌.

ئێستا، ئه‌گه‌ر بیر له‌مه‌ بكه‌نه‌وه‌، ده‌توانن ئه‌وه‌ ببینن كه‌ به‌رهه‌مهێنان زێده‌بایی به‌رهه‌مده‌هێنێت، به‌ڵام ده‌شتوانن ئه‌وه‌ ببینن، كه‌ به‌ها به‌ زه‌روره‌ت له‌هه‌مان شوێنی به‌رهه‌مهێناندا ڕیالیزه‌ نابێت. بۆ نموونه‌ ده‌كرێت به‌ها له‌ كارگه‌یه‌كی چینیدا به‌رهه‌مبهێنرێت ، ئینجا وال-مارت Wal-Mart له‌ كۆڵۆمبس و ئۆهایۆ ڕیالیزه‌ ببێت. به‌م جوره‌ به‌شاریبوونurbanization  به‌ زۆر ڕێگا كایه‌ی ڕیالیزه‌بوون و ساغبوونه‌وه‌ی زێده‌باییه‌، ئینجا په‌یوه‌ستییه‌كی ناوه‌كی له‌ سووڕی سه‌رمایه‌دا له‌نێوان به‌رهه‌مهێنان و ڕیالیزه‌بوون و ململانێكان له‌كایه‌ی شاریدا بۆ به‌رهه‌مهێنانی به‌ها و ده‌ستخستنی وه‌ك ململانێ له‌ شوێنی كاردا، گرنگ و به‌ بایه‌خه‌.

ئێستا كرێكاران ده‌توانن بۆ كرێی زیاتر و دۆخی باشتری كار تێبكۆشن و ڕه‌نگه‌ له‌ پرۆسه‌كانی به‌رهه‌مهێنانیشدا سه‌ركه‌وتووبن، به‌ڵام له‌ ڕوانگه‌ی ئه‌وانه‌وه‌، كاتێك پاره‌ زیاده‌كه‌یان وه‌رده‌گرن و ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ ماڵه‌وه‌ ده‌بینن، ده‌بێت به‌ شێوه‌ی كرێی به‌رزی خانوو و باجی كرێدیت كارت و كارتی ته‌له‌فۆن و شتی له‌م بابه‌ته‌ بیده‌نه‌وه‌ به‌ بۆرژوازه‌كان. به‌م جۆره‌ له‌ ڕوانگه‌ی كرێكاره‌وه‌، نیگه‌رانییه‌ك هه‌یه‌ نه‌ك ته‌نیا له‌وه‌ی كه‌ له‌ شوێنی به‌رهه‌مهێنان ڕووده‌دات، به‌ڵكو له‌ تێچوونی ماڵ و ئه‌و پاره‌یه‌ی، كه‌ ده‌بێت له‌به‌رامبه‌ر كه‌لوپه‌ل و خزمه‌تگوزارییه‌كان و كاڵای بازاڕه‌كان shops و باجه‌ شاراوه‌كان بۆ پێدانی سوود له‌سه‌ر ڕه‌هنی خانووبه‌ره‌ و هه‌موو شته‌كانیتر، بدرێت.

به‌م جۆره‌، ئه‌م دوو فۆڕمه‌ له‌ ململانێی چینایه‌تی، كه‌ له‌ زۆربه‌ی تیۆره‌كاندا به‌شێوه‌یه‌كی تووند لێكجیاكراونه‌ته‌وه‌، وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی لێكدژ contradictory unity ته‌فسیرده‌كه‌م، ئینجا ئه‌و ململانێیانه‌ی كه‌ له‌نێو شاره‌كانیشدا له‌سه‌ر ژیانی ڕۆژانه‌ ڕووده‌ده‌ن، وه‌ك ئه‌و ململانێیانه‌ گرنگن، كه‌ له‌نێو شوێنه‌كانی كاردا ڕووده‌ده‌ن. ئه‌و یه‌كێتییه‌ی نێوان ئه‌م ململانێیانه‌ بۆ من گرنگییه‌كی تایبه‌تییان هه‌یه‌، ئه‌گه‌رچی خه‌ڵكێكی زۆر پێیان باشتره‌ دانی پێدانه‌نێن.

كه‌واته‌ ئه‌مه‌ كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئه‌وه‌ داده‌نێت كه‌ شاره‌كان چۆن پێكدێن، تێچوونی ژیانی ڕۆژانه‌ چییه‌ و چۆن جۆری به‌كرێگرتن به‌سه‌ر شوێنه‌كاندا دابه‌شده‌بێت و چۆن به‌گیتۆبوون ghettoization دروستده‌بێت. لێره‌دا ده‌بێت باس له‌ چۆنیه‌تی به‌گیتۆبوون بكه‌ین، له‌ مێژوودا گیتۆ هی هه‌ژاره‌كان بوو، به‌ڵام ئێستا گیتۆ هی ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانه‌، باس له‌وه‌یش بكه‌ین، كێن ئه‌وانه‌ی گیتۆكان بۆ خۆیان دروستده‌كه‌ن و دوور له‌ جیهان به‌سه‌ر خۆیاندا داده‌خرێن.

من وه‌ك كێشه‌ سه‌یری هه‌موو ئه‌مانه‌ ده‌كه‌م، ئه‌گه‌رچی ئه‌و شته‌ هه‌یه‌ كه‌ پێیده‌ڵێم لێكدژی له‌نێوان ئه‌و شته‌ی كه‌ له‌ شوێنی به‌رهه‌مهێنان ڕووده‌دات ئه‌و شته‌ی كه‌ له‌ شوێنی ژیان ڕووده‌دات. ئێستا ده‌مه‌وێت بڵێم ده‌شێت به‌ كرده‌یی داهاتی گه‌وره‌ت له‌ شوێنی به‌رهه‌مهێنان ده‌ستبكه‌وێت، به‌ڵام له‌ شوێنی ژیان بیدۆڕێنیته‌وه‌. كرێكاران سكاڵا له‌ كرێی به‌رزی شوێنه‌كان ده‌كه‌ن، ئێستا ده‌توانین به‌كرده‌یی ئه‌مه‌ ببینین، ئه‌گه‌ر سه‌یری سه‌رمایه‌ به‌گشتی بكه‌ین، سه‌رمایه‌ زێده‌باییه‌كان له‌ڕێگه‌ی كرێی به‌رزی شوێنی نیشته‌جێبوون و كرێی ته‌له‌فۆن و ئه‌و شتانه‌وه‌ وه‌رده‌گرێته‌وه‌.

كاتێك وانه‌ به‌ خوێندكاره‌كان ده‌ڵێمه‌وه‌ ئه‌مه‌ بۆ گرنگییه‌كی زۆری هه‌یه‌. ده‌توانم له‌ڕووی تیۆرییه‌ له‌باره‌ی شوێنه‌كانی كاره‌وه‌ وانه‌یان پێبڵێمه‌وه‌، به‌ڵام زۆربه‌ی خوێندكاره‌كان له‌ شوێنی كاردا نین. به‌ڵام ئه‌گه‌ر باس له‌و كرێ و باجانه‌ بكه‌ین كه‌ ده‌یده‌ن، ئه‌وا یه‌كسه‌ر له‌ باسه‌كه‌مان تێده‌گه‌ن. پێیانده‌ڵێین ئه‌وان بۆ هه‌مان شت تێده‌كۆشن، ئینجا ئه‌وان له‌ نێو گه‌مه‌ی ململانێی چینایه‌تیدان.

به‌لای منه‌وه‌ ململانێ له‌سه‌ر پانتایی شارنشینی و جۆری ژیانی ڕۆژانه‌ له‌ گه‌ڕه‌كدا دوو شتی زیندوون و یارمه‌تیمان ده‌ده‌ن تاوه‌كو له‌ دینامیكیه‌تی ململانێی چینایه‌تی تێبگه‌ین. ئه‌و شته‌ی كه‌ باوه‌ڕپێنه‌كراوه‌ ئه‌و نه‌رمییه‌ گه‌وره‌یه‌یه،‌ كه‌ سه‌رمایه‌ هه‌یه‌تی، ئه‌گه‌ر لێره‌ بدرێت له‌ولا وه‌رده‌گیرێته‌وه‌. له‌ سایه‌ی دیموكراسیی كۆمه‌ڵایه‌تیدا به‌ ڕۆژگارێكدا تێپه‌ڕین كه‌ ده‌سه‌ڵات هه‌ندێك له‌ شوێنی كار پاشه‌كشه‌ی كرد، كه‌چی هه‌وڵیدا ئه‌و زێدباییه‌ی كه‌ ده‌یدایه‌ كرێكار له‌ڕێگه‌ی میكانیزمی تره‌وه‌ هه‌ڵبمژێته‌وه‌. پێموایه‌ بۆ به‌دبه‌ختی له‌ زۆرینه‌ی شێوازه‌كانی بیركردنه‌وه‌دا، به‌ تیۆری ماركسیزمیشه‌وه‌، ئه‌وه‌ی له‌ شوێنی ژیاندا ڕووده‌دات وه‌ك مه‌سه‌له‌یه‌كی لاوه‌كی سه‌یری كراوه‌. سه‌رمایه‌ زۆر ئاسووده‌یه‌ كاتێك ده‌بینێت هه‌مووان پێیانوایه‌ مه‌سه‌له‌ی شوێنی ژیان بابه‌تێكی لاوه‌كییه‌، چونكه‌ ئه‌وكاته‌ وه‌ك به‌شێك له‌ دینامیكییه‌تی ململانێی چینایه‌تی توخنی ئه‌م كایه‌یه‌ ناكه‌وین. به‌لای منه‌وه‌ ئه‌و یه‌كێتییه‌ی نێوان به‌رهه‌مهێنان و ڕیالیزه‌بوون بۆ ئه‌وه‌ زۆر گرنگه‌ كه‌ چۆن بیر له‌ په‌یوندی نێوان به‌رهه‌مهێنانی به‌ها و زێده‌به‌ها و ڕیالیزبوونی بكه‌ینه‌وه، بێگومان یه‌كێك له‌ كێشه‌كانی تیۆری ماركسی ئه‌وه‌یه،‌ كه‌ كه‌س به‌شی دووه‌می سه‌رمایه‌ وه‌ك ڕیالیزه‌بوونی پرۆسێسه‌كه‌ ناخوینێته‌وه‌. خوێندنه‌وه‌ی به‌شی دووه‌م زۆر سه‌خته‌، به‌ڵام پێموایه‌ فه‌رامۆشكردنی ئه‌و پارچه‌یه‌ هۆكاری بوونی نوقسانییه‌كی مه‌ترسیداره‌ له‌ شیكارییه‌ ڕادیكاڵه‌كاندا كه‌ یه‌كێتی له‌نێوان به‌رهه‌مهێنان و ڕیالیزه‌بووندا نابینێت.

*ڕۆشناییه‌كی زۆر خرایه‌ سه‌ر ڕیشه‌كانی ڕاپه‌ڕینه‌كانی پاركی غازی له‌ ئه‌سته‌مبوڵ، به‌ڵام ڕیشه‌كانی ڕاپه‌ڕینه‌ عه‌ره‌بییه‌كان كه‌متر بایه‌خی پێدرا، ئه‌گه‌رچی بۆ نموونه‌ له‌ میسر قه‌یرانه‌كانی نیشته‌جێبوون و بێتوانایی گه‌نجان بۆ دابینكردنی شوێنی نیشته‌جێبوون، تاوه‌كو خێزان پێك بهێنن، كێشه‌گه‌لێكی زۆر دیار و به‌چاون. چۆن جیاوازی له‌ ئامانجی قه‌یرانی شارنشینی له‌و دوو ڕاپه‌ڕینه‌دا ده‌كه‌یت؟

- باشه‌.. من له‌ كاروباری ئه‌سته‌مبوڵ و قاهیره‌دا زۆر شاره‌زا نیم‌، بۆیه‌ زۆر قورسه‌ ببمه‌ شاره‌زایه‌كی زانا له‌ هه‌ندێ شتدا كه‌ شتێكی ئه‌وتۆی له‌باره‌وه‌ نازانم. دوای ئه‌م تێبینییه‌م ده‌ڵێم: من به‌ر له‌ ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ سه‌ردانی ئه‌سته‌مبوڵم كرد، هه‌ڵبه‌ت وه‌ك پێویست شتێكم له‌باره‌ی ئه‌سته‌مبوڵه‌وه‌ زانی تاوه‌كو ببینم ئه‌و شاره‌ به‌ پرۆسه‌یه‌كی سه‌یری سه‌رله‌نوێ گه‌شه‌پێدانه‌وه‌ی شارییدا تێده‌په‌ڕێت، به‌رزكه‌ره‌وه‌ی بینادروستكه‌ره‌كان له‌ هه‌موو شوێنكی ئه‌و شاره‌دا ده‌بینران! ئابووریی توركی دووه‌م خێرا گه‌شه‌كردووترین ئابووریی جیهانه‌ له‌ ڕووی گه‌شه‌سه‌ندنه‌وه‌‌، بیناكردن و به‌شاریكردنیش ڕۆلیان هه‌یه‌ له‌م گه‌شه‌كردنه‌دا، به‌ڵام ئه‌م خۆپڕوكان‌ و پرۆژه‌ فووتێكراوانه‌، خه‌ڵكی سه‌رگه‌ردان ده‌كات. له‌وێ چوومه‌ ئێستگه‌یه‌ك و پێموتن ئه‌مه‌ ده‌مخاته‌وه‌ بیری ساڵی 2005 مه‌درید به‌ر له‌ داڕووخان، له‌وێیش ململانێیه‌كی زۆر دژی هه‌ڵكه‌ندنی خه‌ڵكی له‌ شوێنی نیشته‌جێبوونیان هه‌بوو وه‌ك ئێستای ئه‌سته‌مبوڵ. جا به‌هۆی وتنی ئه‌مه‌وه‌ جه‌ماوه‌ری خۆمم له‌ده‌ستدا. من زۆر به‌ختم هه‌بوو كه‌ له‌وێ هه‌ندێك دۆستم هه‌بوو و بردومیانه‌ شوێنه‌ جیاوازه‌كانی شاره‌كه‌ و ئه‌وه‌یان پیشاندام كه‌ ڕێككارییه‌كان و پرسه‌كانی چۆڵكردنی شوێنه‌كان چۆن به‌ڕێوه‌ ده‌چن. له‌م هه‌ڵوێسته‌دا بۆم ده‌ركه‌وت بزووتنه‌وه‌ شاری-كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان زۆر به‌ ڕوونی په‌رێشان و په‌ستن. هه‌ڵچوونێكی زۆر دژی ئه‌و پرۆژه‌ گه‌ورانه‌ی وه‌به‌رهێنان هه‌یه‌ كه‌ حكومه‌ت بۆ شاره‌كه‌ی داڕشتبوون، جا كاتێك نه‌خشه‌ی گۆڕه‌پانێكیان داڕشت هه‌رگیز له‌وه‌ زۆر سه‌رم نه‌سوڕما كه‌ جۆرێك له‌ په‌رچه‌كردار دژی هه‌بوو، به‌ڵام په‌رچه‌كرداره‌كه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ به‌هێز و زه‌ق نه‌بوو كه‌ له‌ میسر و باكوری ئه‌فریقا ده‌بینرا. له‌ باكوری ئه‌فریقا باكگراوندێكی زۆری پانزه‌ ساڵه‌ یان بیست ساڵه‌ی ململانێ و خۆپیشاندانی چه‌ندباره‌ بۆ خۆراك هه‌بوو. نرخی به‌رزی خوارده‌مه‌نی مه‌سه‌له‌یه‌كی مه‌ترسیداره‌، به‌ڵام زیادبوونی بێڕاده‌ی نایه‌كسانی و گه‌نده‌ڵی زه‌ق و ئاشكرا ده‌بینن. كاتێكیش ڕاپه‌ڕینه‌ عه‌ره‌بییه‌كان له‌ قاهیره‌ ده‌ستیان پێكرد له‌ سه‌ره‌تادا وا بیرمده‌كرده‌وه‌ كه‌ چه‌ند له‌ پاریسی كاتی شۆڕشی فه‌ره‌نسی له‌ ساڵی 1848 ده‌چێت، له‌به‌رئه‌وه‌ی لێكچوونی گرنگ هه‌یه‌ له‌نێوان پاریسی 1848 و قاهیره‌ی ئێستادا. له‌ پاریسی ئه‌وكاته‌دا خه‌ڵكی بڕیاریاندا خۆیان له‌ شا فیلیپ ڕزگاربكه‌ن. هه‌ڵبه‌ت له‌ پاشا ڕزگاریان بوو، به‌ڵام ئه‌مه‌ به‌شه‌ ئاسانه‌كه‌ بوو. به‌و ڕۆژانه‌ ده‌ڵێم ڕۆژه‌كانی شوباتی ساڵی 1848، هاوشێوه‌ی ئه‌مه‌ ڕاپه‌ڕینه‌كانی 24/1/2011 ی میسر بوو، كه‌ به‌ گه‌مارۆدانی موباره‌ك كۆتایی هات. له‌ پاریسی ئه‌وكات‌ دوای چه‌ند مانگێك له‌ ڕۆژانی حوزه‌یرانی 1848 دا ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی یاخیبوونی كرێكاران ڕوویدا و نه‌زمه‌كه‌ له‌لایه‌ن ده‌زگای سه‌ربازییه‌وه‌ خرایه‌وه‌ جێی خۆی و، یاخیبوونه‌كه‌ سه‌ركوت كرا. ئه‌مه‌ كۆتایی ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ بوو. ئه‌وه‌ی له‌ دوای 30/6/2013 و له‌ 3 ته‌موزدا له‌ میسر ڕوویدا، به‌شێوه‌یه‌كی سه‌یر له‌ ڕۆژانی حوزه‌یران ده‌چوو، به‌تایبه‌تیش ئه‌و سه‌ركوته‌ی كه‌ سه‌رباز كردی. له‌ قاهیره‌ شۆڕشه‌كه‌ سۆشیالیستی نه‌بوو؛ شۆڕشی كۆماری بۆرژوازیی بوو كه‌ ئامانجه‌كه‌ی ڕزگاربوون بوو له‌ گه‌نده‌ڵی و نایه‌كسانی و دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵگایه‌كی دیموكراسیتر. نازانم ئه‌م به‌راورده‌ چه‌نده‌ سوودبه‌خشه‌ و ئه‌توانم تا كوێ دریژی بكه‌مه‌وه‌. له‌ قاهیره‌یش هاوپه‌یمانییه‌كی به‌هێز و ڕوون ده‌ركه‌وت، كه‌ له‌مه‌دا تۆزێك له‌ ئه‌سته‌مبوڵ ده‌چوو، بزووتنه‌وه‌ی كرێكاران له‌ قاهیره‌ ده‌ركه‌وتن (كه‌ بۆ كاتێكی دیاریكراو كه‌وتبوونه‌ جۆشوخرۆش). به‌م جۆره‌ هه‌م بزووتنه‌وه‌ی كرێكاریی هه‌بوو هه‌میش خه‌ڵكانی بێزاری شاره‌كه‌ هه‌بوون كه‌ له‌ده‌ست نایه‌كسانی نرخی به‌رزی خۆراك و ڕێژه‌ی زۆری گه‌نده‌ڵی وه‌ڕز بووبوون، به‌ڵام هاوپه‌یمانی له‌ قاهیره‌ زۆر ناچوونیه‌ك بوو، پێموایه‌ له‌ ئه‌سته‌مبوڵیش هه‌ر وا بوو. بۆ نموونه‌ له‌ ئه‌سته‌مبوڵ هه‌وادارانی تۆپی پێی یانه‌ی چینی كرێكار (به‌شكتاش) ئه‌و دروشمه‌ سێكسییانه‌یان به‌رزكردبوویه‌وه،‌ كه‌ ژنان لێیان ڕازی نه‌بوون، بۆیه‌ داوایان لێكردن دروشمه‌كانیان بگۆڕن و ئه‌وانیش وایان كرد. به‌م جۆره‌ له‌ هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا یه‌كریزییه‌كی ناچوونیه‌ك هه‌بوو له‌ ئاراسته‌كردنی تووڕه‌یی بۆ سه‌ر سیسته‌مه‌كه‌ كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی زۆر ئۆتۆكراسی كاری ده‌كرد و، هیچ جۆره‌ ڕاوێژێكی قبوڵ نه‌ده‌كرد. ناڵیم ئه‌مانه‌ شۆڕشی سۆشیالیستی بوون، به‌ڵكو ڕاپه‌ڕینی ناڕه‌زایه‌تی شارییانه‌ بوون. حكومه‌تی ناوه‌ندیی توركی زۆر ئه‌سته‌مبوڵی خۆش ناوێت، ئه‌م نموونه‌ كلاسیكییه‌ له‌ڕووی لێكچوونییه‌وه‌ له‌گه‌ڵ پاریسدا گرنگی خۆی هه‌یه‌. ئه‌سته‌مبوڵ سه‌نته‌ری ئۆپۆزسیۆنه‌ و سه‌نته‌ره‌ شارییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی تریشه‌. به‌م جۆره‌ كاتێك حكومه‌ت خۆی دژی به‌شاریكردن نییه‌، چونكه‌ ئه‌م جۆره‌ گه‌شه‌كردنه‌ شارییه‌ی پێباشه‌، ئه‌وا به‌دڵنیاییه‌وه‌ زۆر ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی خۆش ناوێت كه‌ به‌ڕێژه‌یه‌كی زۆر له‌م ناوچانه‌دا هه‌ن.

* به‌ڵام ئایا ناكرێت وایدابنێین كه‌ بێزاری له‌ ئۆردوگان هه‌مان بێزارییه‌ له‌ موباره‌كیش؟

- باشه‌.. له‌ هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا ئه‌وه‌ی گه‌ل له‌ دژی هه‌ڵسان، سته‌م و ده‌سه‌ڵاتخوازی authoritarianism بوو، ئینجا ئاستی گه‌نده‌ڵی له‌ هه‌ردوو وڵاته‌كه‌ زۆر به‌رزه‌، هه‌ردوو سیسته‌مه‌كه‌ خۆیان له‌سه‌ر ئاستێكی گه‌نده‌ڵی دروستبوون. من ناڵێم گه‌نده‌ڵی له‌ وڵاتێكی وه‌كو ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كاندا نییه‌، تاكه‌ جیاوازییش ئه‌وه‌یه،‌ كه‌ گه‌نده‌ڵی له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان یاساییه‌ (سه‌رنج له‌ تێچوون و سپۆنسه‌ریی هه‌ڵمه‌ته‌ سیاسییه‌كانی هه‌ڵبژاردن بده‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیاكان و كۆمه‌ڵه‌كان و لیژنه‌كانی كاری سیاسییه‌وه‌).

* لێكچوون (یان لێكنه‌چوون) له‌نێوان بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن"  Occupy Wall Street (OWS)و ڕاپه‌ڕینه‌ عه‌ره‌بییه‌كاندا هێشتایش جێگای پرسوباسه‌. هه‌ندێك به‌شداریكه‌ری بووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن" پێیانوایه‌ ڕاپه‌ڕینه‌ عه‌ره‌بییه‌كان ئیلهامی به‌و بزووتنه‌وه‌یه‌ش به‌خشیوه‌، هه‌ندێكیتریش پێیانوایه‌ ئه‌م دوو بزووتنه‌وه‌یه‌ جیاوازن و قابیلی به‌راورد نین. جیاوازی نێوان "وۆڵ ستریت بگرن" و ڕاپه‌ڕینه‌ عه‌ره‌ییه‌كان له‌ لایه‌نی جیاكاری و نایه‌كسانیی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ هه‌ردوو سیاقه‌كه‌دا، چۆن ده‌بینیت؟

- "به‌هاری عه‌ره‌بی" به‌شێوه‌یه‌كی گشتی بزووتنه‌وه‌یه‌كی جه‌ماوه‌رییه،‌ كه‌ سه‌رجه‌م جۆره‌كانی بێزاری و تووڕه‌یی له‌ سیسته‌می حاكم، كه‌ وه‌ك سیسته‌مێكی بێ هه‌ست لێیان ده‌وانی، كۆكرده‌وه‌. هه‌ڵبه‌ت شاره‌زایه‌كی قوڵم له‌ بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن" نییه‌، چونكه‌ له‌و ساڵه‌دا من له‌ مۆڵه‌تدا بووم و ده‌ ڕۆژ به‌ر له‌ ده‌ستپێكردنی بزووتنه‌وه‌كه‌ سه‌فه‌رم كردبوو.

ئه‌گه‌ر سه‌یری پێكهاته‌ی ئه‌و خه‌ڵكانه‌ بكه‌ن، كه‌ چووبوونه‌ بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن"ه‌وه‌، ئه‌وا ده‌رده‌كه‌وێت وه‌ك پێكهاته‌ی ئه‌و خه‌ڵكه‌ی ڕژابوویه‌ مه‌یدانی ته‌حریر یان ته‌نانه‌ت پاركی غازییه‌وه‌ هه‌مه‌ڕه‌نگ نه‌بوو. ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌ كۆمه‌ڵێكی چكۆله‌ بوو، كه‌ كارنامه‌یه‌كی ڕادیكاڵیی هه‌بوو و ده‌یه‌ویست كارنامه‌كه‌ی بخاته‌ سه‌ر مێز. كۆمه‌ڵێكی زۆر كه‌م بوون، كه‌ بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌كرد به‌ ناوی 99% ی دانیشتوانه‌وه‌ قسه‌ ده‌كات.

بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن" له‌ ڕووی تیۆرییه‌وه‌ گرنگه،‌ چونكه‌ هه‌رگیز ڕازی نابێت وه‌كو بزووتنه‌وه‌یه‌كی پێشڕه‌و a vanguard movement ناوی بهێنرێت، به‌ڵام له‌ حه‌قیقه‌تدا وابوو، ئه‌مه‌یش لێكدژییه‌ جه‌وهه‌رییه‌كه‌ی بوو. ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌ له‌وه‌دا زۆر كیشه‌ی ناوه‌كیی هه‌بوو كه‌ چۆن ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌ بگۆڕن بۆ شتێكی جیاواز. رێسایه‌كی دیاریكراو دانرا. ده‌بوو هه‌موو شتێك ئاسۆیی بێت. پێموایه‌ هه‌ندێك ئیلهامی له‌ به‌هاری عه‌ره‌بییه‌وه‌ وه‌رگرتبوو، به‌و واتایه‌ی كه‌ ده‌شێت بۆ وه‌دیهێنانی شتێك بچینه‌ ده‌ره‌وه‌ و بڕژێینه‌ سه‌ر شه‌قام. سه‌نته‌رداریی له‌ هه‌موو ئه‌و بزووتنه‌وانه‌دا گرنگ بوو. هێنری لۆفیڤرە ده‌ڵێت سه‌نته‌رداریی بۆ بزووتنه‌وه‌ی سیاسی شتێكی جه‌وهه‌رییه‌. له‌ هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌ی "به‌هاری عه‌ره‌بی" و "وۆڵ ستریت بگرن"ـدا، داگركردنی شوێنێكی سه‌نته‌ریی ڕه‌مزیی ڕوویدا، به‌ڵام پێموایه‌ ئه‌گه‌ر ڕاپرسییه‌ك له‌نێو ئه‌و خه‌ڵكانه‌دا بكه‌ن كه‌ له‌ "وۆڵ ستریت بگرن" و له‌ مه‌یدانی ته‌حریر و پاركی غازیدا به‌شدارییان كردبوو، ئه‌وا هه‌رگیز ناگه‌نه‌ هیچ لێكچوونێكی گه‌وره‌.

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، هه‌ردووكیان گوزارشتبوون له‌ نایه‌كسانیی كۆمه‌ڵایه‌تی. وێڕای ئه‌وه‌ی بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن" كۆمه‌ڵه‌یه‌كی چكۆله‌ی ڕادیكاڵیی بوو كه‌چی گوتاری سیاسی له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان گۆڕی. مه‌سه‌له‌ی نایه‌كسانیی كۆمه‌ڵایه‌تی گه‌یانده‌ ئاستێك كه‌ ئیدی ده‌بوو چاره‌سه‌ر بكرێت. به‌ر له‌م بزووتنه‌وه‌یه‌ هه‌رگیز مه‌سه‌له‌ی نایه‌كسانی چاره‌سه‌ر نه‌كرابوو، پێیشموایه‌ هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی ئۆباما بۆ جاری دووه‌م تاڕاده‌یه‌ك به‌هۆی مه‌سه‌له‌ی نایه‌كسانیی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ بوو. له‌ نیویۆرك خه‌ریك بوو "بیل دی بلاسیۆ" بۆ سه‌رۆكی شاره‌وانی هه‌ڵبژێرین، كه‌ چیدی له‌ چینی بلیۆنه‌ران نه‌بوو، ئه‌و باسی له‌ بوونی دوو شار ده‌كرد: یه‌كێكیان هی ده‌وڵه‌مه‌ندان و یه‌كێكیشان هی هه‌ژاران و ده‌یویست شتێك به‌رامبه‌ر نایه‌كسانی كۆمه‌لایه‌تی بكات (له‌ 5 تشرینی دووه‌مدا دوای ئه‌وه‌ی چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ كرا، بلاسیۆ هه‌ڵبژێردرا). به‌م جۆره‌ مه‌سه‌له‌ی نایه‌كسانی خرایه‌ پێشه‌وه‌ی بیركردنه‌وه‌ی هه‌مووانه‌وه‌ و له‌مه‌یشدا بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن" ڕۆڵێكی سه‌ره‌كیی هه‌بوو.

* كه‌واته‌ تۆ پێتوایه‌ بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن" ئه‌و شته‌ی به‌ده‌ستنه‌هێنا، كه‌ وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌ك لێی چاوه‌ڕوانده‌كرا و ئیتر كاریگه‌رییه‌كه‌ی سه‌ره‌تای كۆتایی هات، كه‌چی ده‌یشڵییت "وۆڵ ستریت بگرن" هه‌ندێك مه‌سه‌له‌ی خسته‌ پێشه‌وه‌ كه‌ پێشتر باس نه‌كرابوو؟

- به‌ڵێ، پێموایه‌ كاریگه‌رییه‌كی گه‌وره‌ی هه‌بوو. ئامانجه‌كه‌ی ئه‌وه‌بوو شاره‌كه‌ بۆ كرده‌یه‌كی ڕیشه‌یی ڕادیكاڵی و دروستكردنی كۆمه‌ڵه‌ی فه‌وزه‌وی سه‌ربه‌خۆ له‌ هه‌موو شوێنێك پاڵ پێوه‌ بنێت. شتی گرنگ بۆ بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن" ئه‌وه‌بوو كه‌ كۆتایی نه‌هات، چونكه‌ زۆر به‌ باشی له‌ هه‌رێمه‌كان و ناوچه‌كانی تریشدا چالاك بوو، كۆمه‌ڵه‌ خه‌ڵكێكیشی هێنایه‌ پێشه‌وه‌ كه‌ به‌خێرایی و به‌شێوه‌یه‌كی زۆر چالاك له‌ كاتی زریانی ساندیدا كاریان كردبوو. له‌مه‌یشدا بزووتنه‌وه‌كه‌ توانی وا بكات په‌خشێكی ڕۆژنامه‌گه‌ری زۆر باش بۆ ئه‌م كاره‌ بكرێت، چونكه‌ له‌ ڕاستیدا له‌ خاچی سوورو وه‌كاله‌تی به‌ڕێوه‌بردنی فیدراڵیی حاڵه‌تی ناكاو، خێراتربوون. پێموانییه‌ دادگه‌رانه‌ بێت كه‌ بڵێم هه‌موو شتێك ته‌واو بوو، به‌ڵام بزووتنه‌وه‌كه‌ له‌م كاته‌دا كه‌ له‌ پانتاییه‌ سه‌نته‌رییه‌ ڕه‌مزییه‌كه‌ كشایه‌وه‌، بایه‌خه‌ سیاسییه‌كه‌ی خۆی له‌ده‌ستدا. ئه‌گه‌ر به‌ هه‌رێم و ناوچه‌كانی تردا بڵاوببیته‌وه‌ كه‌س سه‌رنجی ئه‌وه‌ نادات، كه‌ خه‌ریكیی چیت، به‌ڵام هێشتایش زۆر كار هه‌یه،‌ كه‌ له‌ هه‌رێم و ناوچه‌كانی شاری نیویۆركدا ده‌یكه‌ن.

* ئایا ئه‌مه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌وه‌وه‌ كه‌ چۆن وێنای بزووتنه‌وه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان بكه‌ین؟ بیرۆكه‌یه‌ك هه‌یه‌ ده‌ڵێت له‌به‌ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی له‌ شه‌قامه‌كاندا نه‌ماون، كه‌واته‌ بزووتنه‌وه‌كه‌ كۆتایی پێهاتووه‌، به‌ڵام تۆ ده‌ڵێت وێڕای ئه‌وه‌ی بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن" په‌رش و بڵاویش بوویه‌وه،‌ كه‌چی كاره‌كانی مه‌یدانی سیاسیی له‌ شارێكی وه‌ك نیویۆركدا داڕشتۆته‌وه‌.

- به‌شێكی زۆری سیاسه‌ت ڕه‌مزییه‌. بزووتنه‌وه‌كه‌ له‌ ڕووی ڕه‌مزییه‌وه‌ شتێكی به‌ده‌ست هێنا و له‌ڕووی ڕیخكستن (ته‌نزیم)ـه‌وه‌ له‌ وه‌یدهێننانیدا شكستیهێنا. ده‌ستكه‌وتی ڕه‌مزی گرنگه‌، سه‌رۆكی نوێی شاره‌وانی به‌ڵێنی ئه‌وه‌یدا كه‌ یه‌كه‌م كاری دانانی باجی زیاتره‌ له‌سه‌ر ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان، له‌پێناو ئه‌وه‌ی بیكاته‌وه‌ به‌ چاودێریی گشتیی به‌ر له‌ قوتابخانه‌ له‌ سه‌رجه‌م شاره‌كه‌دا. پێموانییه‌ كاندیدێك له‌ ئاستی پێگه‌ی سه‌رۆكی شاره‌وانیدا بوێریی ئه‌م به‌ڵێن و گفته‌ی هه‌بووایه،‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و ڕاستییه‌ نه‌بووایه‌ كه‌ بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن" به‌ تووندی نایه‌كسانی خستۆته‌ خشته‌ی كاره‌كانه‌وه‌.

*بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن" و ناڕه‌زایه‌تییه‌ هه‌مه‌جۆره‌كان له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست داگیركردنی شوێنی گشتی (باخچه‌كان و مه‌یدانه‌كان)ـیان وه‌ك ڕه‌گه‌زێكی ته‌كتیكی به‌كارهێنا. ئه‌م ته‌كتیكی شوێنگرتنه‌ چۆن بزووتنه‌وه‌كانی داڕشتۆته‌وه‌ و ئاسۆی چ جۆره‌ سیاسه‌ت و توانایه‌ك ده‌كاته‌وه‌ و سنووره‌كانی له‌ كوێدان؟

- پێموایه‌ سێنترالێتی ئه‌و شوێنانه‌ی كه‌ ئه‌م بزووتنه‌وانه‌ داگیریان كرد ئاماژه‌یه‌كی گرنگه‌. ئه‌گه‌ر شوێنێكی سه‌ره‌كی داگیر بكه‌یت سه‌رنجه‌كان ده‌خه‌یته‌ سه‌ر خۆت، خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ نه‌كه‌یت ئه‌و شوێنانه‌ له‌ده‌ستده‌ده‌یت. ئه‌م بزووتنه‌وه‌ ڕه‌مزییانه‌ بۆ وه‌دیهێنانی شتێك گرنگن، ئه‌وه‌یش له‌و سنوره‌دا كه‌ سیاسه‌ت تێیدا ده‌بێته‌ سیاسه‌تێكی ڕه‌مزی.

شتێك كه‌ له‌ ده‌وری بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن"ه‌وه‌ په‌یدابووبوو، ئه‌و ئاسته‌ی تێڕوانین بوو، كه‌ ده‌شێت شوێنێكی گشتی ببێته‌ شوێنی كۆبوونه‌وه‌ی سیاسی. به‌لای ئێمه‌وه‌ داننانێك هه‌یه‌ به‌وه‌دا كه‌ زۆر پانتایی گشتی له‌ ده‌وروبه‌رماندا هه‌ن، به‌ڵام له‌ به‌رده‌ستی جه‌ماوه‌ردا نین، تاوه‌كو ئه‌و شتانه‌ی تێدا بكه‌ن كه‌ ده‌یانه‌وێت. پانتایی گشتی شوێنێكی ڕكێف كراوه‌ و، له‌ پێناو ئامانجێكی هاوبه‌شدا بوونی نییه‌. له‌ ئێستادا جه‌ختكرده‌وه‌یه‌كی سه‌ره‌كی له‌ شاردا هه‌یه‌ له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی كۆبوونه‌وه‌ و گردبوونه‌وه‌كان: ئایا شوێنی گشتی ئه‌وتۆ هه‌یه‌ كه‌ بتوانین به‌ كرده‌یی تێیدا كۆببینه‌وه‌؟

شتێكیتر كه‌ له‌باره‌ی بزووتنه‌وه‌ "وۆڵ ستریت بگرن"ه‌وه،‌ جێگای سه‌رنجه‌ توانای خێرای پۆلیس بوو بۆ دامركاندنه‌وه‌. بزووتنه‌وه‌یه‌كی هاوشێوه‌مان له‌ باڵی ڕاستڕه‌وه‌وه‌ هه‌یه‌، ئه‌ویش حیزبی "چای"یه Tea Party. هه‌فته‌ی ڕابردوو حیزبی چایی په‌رژینی ده‌وری مۆنیۆمێنتی جه‌نگی دووه‌می جیهانییان له‌ واشنتۆن هه‌ڵگرت، په‌رژینه‌كانیان هه‌ڵكه‌ند و له‌ به‌رده‌م كۆشكی سپی فڕێیاندا، پۆلیس یه‌ك شتی نه‌كرد، به‌ڵام ئه‌گه‌ر شتێك یه‌ك ئینج له‌ پاركی زوكۆتی [شوێنێكی گشتی كه‌ موڵكی تایبه‌تیه‌ و سه‌نته‌ری ناڕه‌زایه‌تییه‌كانی بزووتنه‌وه‌ی (وۆڵ ستریت بگرن) بوو، له‌ نیویۆرك] بجوڵێنیت ده‌ستبه‌جێ ده‌گیرێیت. پێموایه‌ ئه‌م فه‌رق و جیاكارییه‌ بۆ گرتنی خه‌ڵكی له‌لایه‌ن پۆلیسه‌وه‌ ئێستا بۆته‌ شتێكی جێگای سه‌رنج. پێموایه‌ ململانێكان له‌سه‌ر ئه‌م شوێنه‌ ڕه‌مزییانه‌ به‌شێكی گرنگی ته‌كتیكه‌كانی چه‌په‌.

*بۆ ماركسیسته‌ جوگرافییه‌كان، گۆڕانكارییه‌كان له‌ به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی دۆخی شارنشینیدا (سه‌رمایه‌داری و لیبرالی و ..هتد)، بۆ عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی زه‌رورییه‌. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا زۆرێك له‌ تیۆریست و ئه‌كتیڤیسته‌كانی تر فۆكه‌سی خۆیان خستۆته‌ سه‌ر ململانێكان له‌ شوێنی كار. ئایا بزووتنه‌وه‌ی "وۆڵ ستریت بگرن" و ڕاپه‌ڕینه‌ عه‌ره‌بییه‌كان فۆكه‌س ئه‌گێڕنه‌وه‌ سه‌ر ململانێی چینه‌كان له‌ فه‌زای شارنشینیدا؟

- ده‌بێت هه‌ردووكیان پێكه‌وه‌ دابنێیت. ئه‌گه‌ر شوێنه‌كانی كار بگۆڕیت و شار ده‌ستكاریی نه‌كه‌یت ده‌بێت له‌ هه‌ندێ خاڵی دیاریكراودا بپرسیت ئه‌ی ئامانج له‌مه‌ چییه‌؟ ئه‌گه‌ر خه‌ڵكی هه‌لومه‌رجی ژیانی نیشته‌جێبوونیان ترسناك بێت و نه‌توانن باجی شوێنی نیشته‌جێبوونه‌كه‌یان بده‌ن، ئه‌گه‌ر بێ ماڵ و حاڵ بن، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر وه‌زیفه‌یشیان هه‌بێت، ئه‌وا تێكۆشان و بگره‌ سه‌ركه‌وتن له‌ شه‌ڕه‌كانی شوێنی كاردا، ئه‌گه‌ر شار له‌ دۆخی متبووندا بێت، ناتگه‌یه‌نێت به‌ هیچ. بۆنموونه‌ ئێستا ئه‌م مه‌سه‌لانه‌ له‌ مایه‌پووچبوونی دیترۆیت دا ده‌رده‌كه‌ون. ئه‌مه‌ ڕواڵه‌تێكی سه‌ره‌كییه‌ له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی، كه‌ ده‌بێت چۆن ململانێ بكه‌ین و تێبكۆشین، ئینجا زۆریش به‌لامه‌وه‌ سه‌یره‌ كه‌ هه‌ندێك خه‌ڵك وه‌ك هه‌مان یه‌كه‌ی ململانێ وه‌ك یه‌كێتییه‌ك  بیریان له‌مه‌ كردۆته‌وه‌.

له‌ڕووی ئایدیۆلۆژییه‌وه‌، حیزبی سۆشیالیستیی كرێكاری له‌ به‌ریتانیا، كه‌ یه‌كێكه‌ له‌ به‌هێزترین حیزبه‌ چه‌په‌كانی ئه‌وروپا، پشت به‌ كرێكار و گاركه ده‌به‌ستێت‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا یه‌كێك له‌ چالاكییه‌ زۆر سه‌ركه‌وتووه‌كانی په‌یوه‌سته‌ به‌ مه‌سه‌له‌ی باجی سه‌رنشینییه‌وه‌، كه‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی شارنشینییه‌. ئه‌م مه‌سه‌له‌ بوو كه‌ بووه‌ مایه‌ی ڕزگاربوون له‌ مارگرێت تاتچه‌ر. ئه‌م حیزبه‌ له‌ڕێگه‌ی مه‌سه‌له‌ی شارنشینییه‌وه‌ (چاكسازیی له‌ دابینكردنی خه‌رجیی لۆكاڵیی حكومه‌ت) له‌ سیاسه‌تدا كاریگه‌ره‌ و جیاوازییه‌ ڕاسته‌قینه‌ی دروستكردووه‌.

ده‌ربڕینێكی قه‌شه‌نگی كۆنی ئه‌نتۆنیۆ گرامشییم به‌رچاوكه‌وت كه‌ هی ساڵی 1918 یه‌ (هه‌ڵبه‌ت گرامشی تێكۆشه‌رێكی به‌هێزبوو، له‌پێناو ئه‌نجومه‌نه‌ كرێكارییه‌كاندا workers’ councils)، ده‌ربڕینه‌كه‌ ده‌ڵێت: ئه‌نجومه‌نه‌ كرێكارییه‌كان ته‌نیا بایه‌خ به‌و شتانه‌‌ ده‌ده‌ن، كه‌ له‌و هێڵه‌ تایبه‌ته‌ی كاردا ڕووده‌ده‌ن. زۆر گرنگه‌ ئه‌نجومه‌نه‌ كرێكارییه‌كان بایه‌خ به‌ ڕێكخستنه‌كانی گه‌ڕه‌ك neighborhood organizations بده‌ن، چونكه‌ ئه‌م ڕێكخستنانه‌ی گه‌ڕه‌ك به‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی كه‌ كرێكاره‌كانی خاوێنكردنه‌وه‌ی شه‌قامه‌كان [كه‌ناسه‌كان] و كرێكاره‌كانی گواستنه‌وه‌و فه‌رمانبه‌ره‌كانی بانكه‌كان و هه‌ركه‌سێكتر له‌گه‌ڵ یه‌كتر كۆده‌كه‌نه‌وه‌، ئه‌وا تێگه‌یشتنێكی باشتریشیان بۆ دۆخی چینی كرێكار وه‌ك گشتێك as a whole ده‌بێت، باشتر له‌و تێگه‌یشتنه‌ی ئه‌نجومه‌نه‌ كرێكارییه‌كان [بۆ چینی كرێكار] هه‌یانه‌ و ته‌نیا له‌ چه‌ند ئایدیایه‌كدا ده‌رباره‌ی هێڵه‌ تایبه‌ته‌كانی به‌رهه‌مهێنانه‌ پیشه‌سازییه‌كه‌ی كورتیان كردۆته‌وه‌. گرامشی ده‌ڵێت: «با ئه‌م دوو فۆڕمه‌ی ڕێكخستن پێكه‌وه‌ دابنێین». پێموایه‌ بۆماوه‌یه‌كی درێژ ئه‌مه‌ سیاسه‌تی سه‌ره‌كیی منه‌، به‌ڵام به‌رده‌وامیش جه‌خت له‌سه‌ر شارنشینی ده‌كه‌مه‌وه‌، چونكه‌ زۆربه‌ی هاوڕێكانم له‌ بزووتنه‌وه‌ ماركسی و سۆشیالیستییه‌كاندا ده‌یانه‌وێت ته‌نیا فۆكه‌س بخه‌نه‌ سه‌ر به‌رهه‌مهێنان و بزووتنه‌وه‌ كرێكارییه‌كان، له‌بری ئه‌وه‌ی وه‌ك گشتێك له‌ دۆخی چینی كرێكار له‌ شاردا بڕوانن.

*تۆ و هێنری لۆفیڤرە و جیوگرافیناسە ماركسیسته‌كانی تر مشتومڕی ئه‌وه‌تان كردووه‌، كه‌ چۆن شار و ژینگه‌ی باڵه‌خانه‌یی built environment به‌شێوه‌یه‌كی گشتی شوێنه‌كانی كه‌ڵه‌كه‌بوونی سه‌رمایه‌ن، به‌ زۆرییش ئه‌مه‌ له‌ ڕێگه‌ی له‌ موڵكایه‌تیخستنه‌وه‌ dispossession ڕووده‌دات، له‌گه‌ڵ نرخی به‌رزی زه‌وی و خانوودا، كه‌ هه‌میشه‌ چینی كرێكار و خه‌ڵكانی هه‌ژار له‌ زۆربه‌ی شاره‌كاندا ده‌یده‌ن به‌ دونیای ده‌ره‌وه‌، ڕێگاكانی ده‌ره‌وه‌، بۆ ده‌وروبه‌ره‌كان و گیتۆكان و شاره‌ میللیه‌كان، هه‌ندێك له‌و ئه‌گه‌ره‌ چه‌مكییانه‌ conceptual possibilities چین كه‌ ده‌كرێت یارمه‌تیمانبده‌ن له‌وه‌ی به‌ره‌و ململانێی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌سه‌ر ژینگه‌ی باڵه‌خانه‌یی بچینه‌ پێش؟

- وه‌ك چۆن شار شوێنی كه‌ڵه‌كه‌بوونی سه‌رمایه‌یه‌، به‌هه‌مان شێوه‌ شوێنی ڕیالیزه‌بوونی سه‌رمایه‌یشه‌ و، ده‌بێت ئه‌م ململانێیانه‌ش پێكه‌وه‌ دابنێین، ئینجا وه‌ك تۆ ده‌ڵێیت، من و لۆفیڤرە و چه‌ند هاوڕێیه‌كیتر، وتمان سه‌رمایه‌ سوڕێكی لاوه‌كیی هه‌یه،‌ كه‌ تێیدا پاره‌ له‌ به‌ بیناكردنی شاره‌وه‌  city-building هه‌ڵده‌قوڵێت. پیشه‌سازیی شار وه‌ك پیشه‌سازیی پارچه‌ی كه‌لوپه‌ل له‌ كارگه‌كاندا گرنگه‌. وه‌ك پێویست له‌وه‌ ورد نه‌بووینه‌ته‌وه‌ كێ شار دروستده‌كات و چۆن دروستده‌كرێت. له‌م ڕۆژگاره‌دا هێزه‌كانی كار به‌ زۆری ڕێكه‌وت و كاتین- به‌ ده‌وروبه‌ردا بڵاوده‌بنه‌وه‌ و ده‌جوڵێن و، ڕێكخستنیان سه‌خته‌. جا به‌هۆی كه‌مبوونه‌وه‌یه‌كی زۆری كرێكارانی كارگه‌وه‌ خه‌ڵێكی زۆر ده‌پرسن: كوانێ چینی كرێكار؟ وه‌ڵامه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌، كه‌ ئێمه‌ ده‌بێت وه‌ك سه‌رجه‌م ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی ژیانی شارنشینی به‌رهه‌مدێنن و به‌رهه‌م ده‌هێننه‌وه‌، وێنای چینی كرێكار بكه‌ین و كۆنسێپتوالیزه‌ی بكه‌ین.

*ئایا كۆمێنتێك یان پرسیارێكت هه‌یه‌ بۆ سه‌رجه‌م ئه‌و ئه‌كتیڤیستانه‌ی كه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ن؟

- نه‌خێر، من ڕێسایه‌كم هه‌یه‌، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه،‌ كه‌ هیچ ڕێنماییه‌ك له‌باره‌ی پێگه‌ و دۆخه‌ لۆكاڵییه‌كه‌یانه‌وه‌ ناده‌م به‌ ئه‌كتیڤیسته‌ لۆكاڵییه‌كان، چونكه‌ ئه‌وان له‌ من باشتر ده‌زانن چی ده‌كه‌ن! 

سه‌رچاوه‌كان:

سایتی (الجدلیة Aljadaliyya) ئه‌م چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ هارڤه‌ی ئه‌نجامداوه‌. ئه‌م سایته‌ به‌ هه‌ر سێ زمانی ئینگلیزی و عه‌ره‌بی و فارسی بابه‌ته‌كانی بڵاوده‌كاته‌وه‌، بۆ وه‌رگێڕانی ئه‌م گفتوگۆیه‌ سوودم له‌ هه‌ردوو ده‌قه‌ عه‌ره‌بی و ئینگلیزییه‌كه‌ وه‌رگرتووه‌، كه‌ ئه‌مه‌ی خواره‌وه‌ ناونیشانه‌كانییه‌تی:

- الصراع على الحيز المديني, حوار مع ديفيد هارفي, ترجمة: أسامة إسبر، http://www.jadaliyya.com

- On Why Struggles over Urban Space Matter: an interview with David Harvey, http://www.jadaliyya.com

تێبینى: ئەم وتارە لە نامیلکەى "دیڤید هارڤەى"، زنجیرە نامیلکەى "فەلسەفى"ى دەزگاى ئایدیا بڵاوکراوەتەوە. هەروەها لە سایتى کولتوور مەگەزینیش بڵاوکراوەتەوە. لینکى وتارەکە لە سایتەکە:

http://cultureproject.org.uk/kurdish/%D9%85%D9%84%D9%85%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8E-%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D8%B1-%D8%B4%D9%88%DB%8E%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%B4%DB%8C%D9%86%DB%8C/ 

ده‌نگی فه‌لسه‌فه‌

گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ژیل دۆلۆز

سازدانى: ژەنیت کۆلۆمبێل

وەرگێڕانى: هاوار محه‌مه‌د

كۆلۆمبێل: تۆ ته‌نیا دوو كتێبت بڵاو كردبوویه‌وه‌ "جیاوازی و دووباره‌بوونه‌وه‌" و "سپینۆزا و كێشه‌ی ده‌ربڕین"، ئینجا به‌رهه‌مه‌ نوێیه‌كه‌ی ئه‌م دواییه‌یشتان "لۆژیكی مانا" زۆر به‌ زوویی چاپ بوو. له‌م كتێبانه‌دا كێ قسه‌ ده‌كات؟

دۆلۆز: هه‌ركاتێك ده‌نووسین، وه‌ك كه‌سێكی تر قسه‌ ده‌كه‌ین. ئه‌وه‌ فۆڕمێكی تایبه‌ت و به‌شه‌كییه‌ particular كه‌ له‌ ڕێگه‌ی ئێمه‌وه‌ ده‌دوێت. بۆ نموونه‌ له‌ جیهانی كلاسیكدا، ئه‌وه‌ی قسه‌ی ده‌كرد تاكه‌كه‌س individual بوو. جیهانی كلاسیكی به‌ ته‌واوی له‌ فۆرمی تاكه‌كه‌سیدا ده‌بینینه‌وه‌؛ تاكه‌كه‌س له‌گه‌ڵ بووندا ته‌ریب و درێژ ده‌بوویه‌وه (ده‌توانین ئه‌وه‌ له‌ پێگه‌ی خوادا وه‌ك بوونی حاكمی به‌تاكه‌كه‌سبوو، ببینین). له‌ جیهانی ڕۆمانتكیدا ئه‌وه‌ كه‌س person بوو قسه‌ی ده‌كرد، ئه‌مه‌یش به‌ ته‌واوه‌تی ]له‌وه‌ی پێشتر[ جیاواز بوو: كه‌س وه‌ك درێژبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ نواندنه‌وه‌دا و به‌پاڵ نواندنه‌وه‌وه‌ ده‌بینرا. ئه‌مه‌ به‌هایه‌كی نوێ بوو له‌ زمان و ژیاندا. عه‌فه‌ویه‌تی ئه‌مڕۆ ڕه‌نگه‌ هه‌م له‌ تاكه‌كه‌س بترازێت و هه‌م له‌ كه‌سیش و ئه‌م دووانه‌ تێده‌په‌ڕێنێت. ئه‌مه‌یش هه‌روا ساده‌ و به‌هۆی هێزه‌ نادیاره‌كانه‌وه‌ نییه‌. بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ ئێمه‌ خۆمان نووساند به‌ ئه‌ڵته‌رناتیڤێكه‌وه‌: جا ئه‌گه‌ر كه‌س بوویتایه‌ یان تاكه‌كه‌س، یان دیسانیش له‌ ده‌ریایه‌كی هاوشێوه‌ی نادیاردا غه‌رق بوویتایه ]کۆمەڵى لێکچوو[. وێرای ئه‌وه‌یش له‌مڕۆدا جیهانی پێش-تاكه‌كه‌س و تاقانه‌یی ناكه‌سیمان كه‌شف نه‌كردووه‌. ئه‌وه‌ له‌ تاكه‌كه‌س یان كه‌سدا، یان له‌ ده‌ریاره‌ی نا جیاوازییه‌كاندا كورت نابێته‌وه‌. ئه‌م تاقانه‌ییه‌ بزۆزه‌، شكاندنی شتێكه‌، دزی و فڕاندنى شتێكه‌ بۆ دوور، هاتوچوونێكی به‌نۆره‌ و زووزووه‌، وه‌ك ئانارشییه‌كی سه‌ركه‌وتوو، نیشته‌جێیه‌ك له‌ شوێنی كۆچه‌رییدا. ئه‌وه‌ جیاوازییه‌كی گه‌وره‌یه‌ له‌نێوان به‌شبه‌شكردنی شوێنی جێگیر له‌نێوان تاكه‌كه‌سه‌ نیشته‌جێكاندا به‌ گوێره‌ی سنووره‌كان و داخراوییه‌كان، له‌گه‌ڵ دابه‌شكردنی تاقانه‌ییه‌كان singularities له‌ شوێنی كراوه‌دا به‌ده‌ر له‌ هه‌ر شوره‌ و داخستن و جێگیربوونێكی تایبه‌ت. شیعری فێرلینتی قسه‌ ده‌رباره‌ی چوار كه‌سی تاقانه‌ ده‌كات: ئه‌مه‌ ئه‌و شته‌یه‌ كه‌ ئێمه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌ین ده‌نگی پێ ببه‌خشین.

كۆلۆمبێل: ئایا ئه‌مه‌یه‌ وا ده‌كات كه‌ تۆ چۆن ئه‌و فه‌یله‌سوفانه‌ی وا ڕاڤەیان ده‌كه‌یت، ئاوەها وه‌ك تاقانه‌ییه‌كان له‌ شوێنی كراوه‌دا ببینیت؟ تا ئه‌مڕۆ، هه‌میشه‌ ویستوومه‌ به‌راوردێك بكه‌م له‌نێوان كاره‌كه‌ی تۆ و ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌رهێنه‌رێكی شانۆ ده‌یكات كاتێك تێكیستێكی نووسراوی دراماتیكی ده‌خاته‌ به‌ر ڕۆشنایی و سەر ستەیج. هه‌روه‌ها له‌ "جیاوازی و دووباره‌بوونه‌وه‌"دا به‌راورده‌كه‌ ڕوون كراوه‌ته‌وه‌: تۆ ئیدی ته‌نیا ڕاڤەکار ]موفەسیر[ نیت، تۆ كاره‌كته‌ریت. داخۆ ئه‌م به‌راورده‌ هێشتایش چالاكه‌ و هه‌یه‌؟ یان ئایا ڕۆڵی مێژووی فه‌لسه‌فه‌ جیاوازه‌؟ یاخود پێتوایه‌ مێژووی فه‌لسه‌فه‌ وه‌ك ئه‌و "كۆلاژ"ه‌یه‌ كه‌ پێشتر ده‌تكرد، كۆلاژێك كه‌ دیمه‌نه‌كه‌ نوێ ده‌كاته‌وه‌، یان "ئیقتیباس" citation و هێنانی قسه‌ی فه‌یلوسوفه‌كانه‌ و تێهه‌ڵكێشكردنیانه‌ به‌ تێكستێك؟

دۆلۆز: به‌ڵێ، به‌ زۆری فه‌یله‌سوفه‌كان كاتێكی سه‌ختیان له‌گه‌ڵ مێژووی فه‌لسه‌فه‌دا به‌ڕێكردووه‌: ئه‌وه‌ بێزاركه‌ره‌ و مایه‌ی نیگه‌رانییه‌، ئه‌وه‌ ئاسان نییه‌ كه‌ له‌پشتی تۆوه‌ دانراوه‌ و تا لای تۆ هاتووه‌. ڕه‌نگه‌ ڕێگای باش بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌م كێشه‌یه‌دا، وه‌ك تۆ ده‌ڵێت، دانانه‌وه‌ی جۆرێك له‌ سته‌یج و شانۆ بێت بۆ ئه‌مه‌. سته‌یج واته‌ بمانه‌وێت تێكسته‌ نووسراوه‌كان له‌ڕێگه‌ی به‌های دیكه‌وه‌ ڕۆشن بكه‌ینه‌وه‌، نه‌ك له‌ڕێگه‌ی به‌ها تێكستییه‌كان خۆیانه‌وه‌ (لایه‌نیكه‌م له‌ واتا باوه‌كه‌یدا): ڕاستییه‌كه‌ی ده‌شێت "مێژووی فه‌لسه‌فه‌" بگۆڕین و بیكه‌ینه‌ "شانۆی فه‌لسه‌فه‌"[1]. تۆ ده‌ڵێیت من له‌ به‌ چه‌مككردنی جیاوازییدا خوازیاری ته‌كنیكی دیكه‌م، كه‌ زیاتر له‌ كۆلاژه‌وه‌ نزیكه‌ تاوه‌كو شانۆ. خوازیاری جۆرێك له‌ ته‌كنیكی كۆلاژ یان ته‌نانه‌ت دروستكردنی زنجیره‌یه‌ك (دووباره‌بوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ هه‌مه‌ڕه‌نگییه‌ كه‌مه‌كاندا) بووم وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ هونه‌ری پۆپدا ده‌یبینیت. به‌ڵام تۆ پێتوایه‌ كه‌ من به‌ ته‌واوی سه‌ركه‌وتوو نه‌بووم. پێموایه‌ له‌ كتێبی لۆژیكی هەستکردندا له‌مه‌ دوورتر ڕۆیشتووم.

كۆلۆمبێل: ئه‌وه‌ی به‌ تایبه‌تی منی تووشی سه‌رسوڕمان كرد ئه‌و هاوڕێیه‌تییه‌ی تۆ بوو له‌گه‌ڵ ئه‌و نووسه‌رانه‌دا كه‌ له‌باره‌یانه‌وه‌ نووسیوته‌. هه‌ندێكات وا ده‌رده‌كه‌وێت ڕێزت بۆ ئه‌وانه‌ هه‌یه‌ كه‌ بۆت په‌سه‌ندن: بۆ نموونه‌، كاتێك له‌باره‌ی بیرگسۆنه‌وه‌ ده‌نووسیت له‌ لایه‌نه‌ كۆنزه‌رڤه‌تیڤه‌كانی فیكری بیرگسۆن بێده‌نگیت و شتێكی ئه‌وتۆت لێ نه‌وتووه‌، كه‌چی له‌ولاوه‌ له‌گه‌ڵ هیگڵ بێڕه‌حمی ده‌نوێنیت. ئه‌مه‌ بۆچی؟

دۆلۆز: ئه‌گه‌ر تۆ هه‌ندێ شتت پێ په‌سه‌ند نه‌بێت، ئه‌گه‌ر خۆشتنه‌وێت، ئه‌وا هۆكارێكت نییه‌ تاوه‌كو له‌باره‌ی ئه‌و شته‌وه ]یان ئه‌و كه‌سه‌وه‌[‌ بنووسیت. سپینۆزا و نیچه‌ دوو فه‌یله‌سوفی ڕه‌خنه‌یین و هێزی تێكشكێنه‌رن كه‌چی وه‌كو یه‌كیش نین، به‌ڵام ئه‌م هێزه‌ هه‌میشه‌ له‌ به‌ڵێگۆیى و جه‌ختكردنه‌وه‌وه‌ هه‌ڵده‌قوڵێت، له‌ قۆشمه‌ییه‌وه‌، له‌ كوتله‌یه‌كی تێكه‌ڵه‌ی جه‌ختكردنه‌وه‌ [جدییبوون] و قۆشمه‌ییه‌وه‌، له‌ زه‌روره‌تی ژیانه‌وه‌ دژ به‌وانه‌ی كه‌ ژیان ده‌شێوێنن، له‌ جوڵه‌ی ده‌خه‌ن، بڕستى لێ دەبڕن و گیرۆده‌ی ده‌كه‌ن. به‌لای منه‌وه‌، ئا ئه‌وه‌ فه‌لسه‌فه‌ خۆیه‌تی. به‌ڵام تۆ ده‌رباره‌ی دوو فه‌یله‌سوفی دیكه‌ پرسیارم لێده‌كه‌یت؛ به‌ دیاریكراوی، له‌ڕێگه‌ی ئه‌و پێوه‌رانه‌ی به‌شانۆكردن یان كۆلاژكردنه‌وه‌ كه‌ ته‌نیا به‌خێرایی باسمان كردن، وا ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌مه‌ بۆ ئه‌نجامگیری و هه‌ڵگۆزینی فه‌لسه‌فه‌یه‌ك كه‌ به‌ كۆنزه‌رڤه‌تیڤ حسێب ده‌كرێت، ئه‌و كاته‌ دروسته‌ كه‌ وه‌ك بڵێی هه‌موو تاقانه‌ییه‌كانی له‌ ڕاستیدا تاقانه‌یی ڕاسته‌قینه‌ نین و مه‌رج نییه‌ هه‌موویان تاقانه‌یی بن: ئه‌مه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بۆ بیرگسۆن و وێنای ئه‌و بۆ ژیان كردوومه‌، ئه‌و وێنایه‌ی ئه‌و بۆ ئازادی و بۆ نه‌خۆشی زه‌ینی دەیکێشێت. بۆچی هیگڵ نا؟ باشه‌، كه‌سانێك هه‌ن ڕۆڵی خیانه‌تكار ده‌گێڕن [خیانه‌ت له‌ ژیان]. ئه‌وه‌ی له‌ فه‌لسه‌فه‌ی هیگڵدا به‌رجه‌سته‌ ده‌بێت دامه‌زراندنی بارگرانی و "قورس"ـیه‌‌ له‌سه‌ر ژیان، بۆ سه‌ركوتكردنی و شێواندنی ژیان له‌گه‌ڵ هه‌موو قورسییه‌كدا و هه‌ر بارگرانییه‌كدا، بۆ یه‌كخستن و ته‌باكردنی ژیان له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت و ئاییندا، بۆ نه‌خشكردن و هه‌ڵكه‌ندنی مه‌رگ له‌ ژیاندا، سه‌رڕێخستنێكی سامناك تاوه‌كو ژیان به‌ره‌و نێگه‌تیڤیتی ببات و بیداته‌ ده‌ست نه‌فیكردن، دروستكردنی بێهیوایی و ئاگایی غه‌مگین. به‌ شێوه‌یه‌كی سروشتی، له‌گه‌ڵ ئه‌م دیاله‌كتیكه‌ نێگه‌تیڤ و لێكدژییه‌دا، هیگڵ ئیلهامبه‌خشی هه‌موو زمانێكی خیانه‌ته‌، هه‌م بۆ ڕاست و هه‌م بۆ چه‌پ (تیۆلۆژیا، زه‌ینییه‌تگه‌رایی، تێكنۆكراسی، بیرۆكراسی، هتد).

كۆلۆمبێل: ئه‌م ڕقه‌ی تۆ له‌ نێگه‌تیڤیتی تۆی به‌ره‌و ئه‌وه‌ بردووه‌ كه‌ "جیاوازی"difference  و "لێكدژی"contradiction  وه‌ك دوو دوژمنی ناوه‌كی پیشان بده‌یت. به‌دڵنیاییه‌وه‌ دژایه‌تی هاوشێوه‌ و دوولایه‌نه‌ی لێكدژه‌كان له‌ دیاله‌كتیكی هیگڵیدا ئه‌م سه‌رنجه‌ی تۆ ده‌سه‌لمێنێت و جه‌ختی لێ ده‌كاته‌وه‌. به‌ڵام ئایا ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ لای ماركسیش هه‌مان شته‌؟ بۆچی ته‌نیا به‌ پێچ و په‌نا قسه‌ له‌باره‌ی ئه‌مه‌وه‌ ده‌كه‌یت؟ شیكارییه‌كه‌ی تۆ بۆ په‌یوه‌ندیی ململانێی-جیاوازییه‌كان لای فرۆیدیش زۆر به‌رهه‌مداره‌ و ماسك له‌سه‌ر هاوشێوه‌ییه‌ ساخته‌كان هه‌ڵده‌ماڵێت: سادیزم/ماسۆشیزم، غه‌ریزه‌ی مه‌رگ/پاڵنه‌ری مه‌رگ، ده‌توانین هه‌مان شت له‌گه‌ڵ ماركسیشدا بكه‌ین؟

دۆلۆز: تۆ ڕاست دەڵێیت، به‌ڵام ئه‌م ده‌رچوونه‌ له‌ هیگه‌ڵه‌وه‌ بۆ ماركس، ئه‌م ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنه‌وه‌ی ماركس، ئه‌م كه‌شفه‌ی میكانیزمه‌كانی جیاوازی و ئیسپاتكردنaffirmative  لای ماركس، ئایا هه‌مان ئه‌و شته‌ نییه‌ كه‌ ئالتۆسێر زۆر سه‌رسوڕهێنه‌رانه‌ و قه‌شه‌نگ وا خەریکە ته‌واوی ده‌كات؟ به‌ هه‌رحاڵ له‌ هه‌موو دۆخێكدا له‌ بۆچوونێكی هه‌ڵه‌دا، له‌ ناكۆكییه‌كی درۆزنانه‌دا كه‌شفی هه‌ندێك ته‌قینه‌وه‌ی زیاتری سیسته‌مه‌كان ده‌كه‌یت، له‌ نا هاوسه‌نگیدا كه‌شفی بڵاوبوونه‌وه‌ی زیاتری گشته‌ لێكنه‌چووه‌كان ده‌كه‌یت. (بۆ نموونه‌ هه‌ردوو فیتشی ئابووری و ده‌روونشیكاری).

كۆلۆمبێل: ده‌مه‌وێت دوا پرسیار له‌ باره‌ی "نه‌-گووتن"ى به‌رده‌وامتان دەرهەق به‌ "ماركس" بپرسم، بۆچی له‌ ماركس بێده‌نگن: من به‌ ڕوونی لینكێك له‌نێوان فه‌یله‌سوفه‌كانی تۆ و گه‌مه‌دا ده‌بینم و، وا تێده‌گه‌م ئه‌مه‌ یاوه‌ریكردن و هاوڕێیه‌تییه‌ بۆ دژایه‌تیكردن [ی دۆخی باڵاده‌ست]. به‌ڵام ئایا ده‌كرێت ئه‌مه‌ ڕه‌هه‌ندێكی سیاسیشی هه‌بێت و به‌شدار بێت له‌ پراكتیكی شۆڕشگێڕیدا؟

دۆلۆز: ئه‌مه‌ پرسیارێكی به‌هێزه‌.. نازانم. له‌ یه‌كه‌م ئاستدا ئه‌وه‌ی منی به‌ره‌و ئه‌و فه‌یله‌سوفانه‌ ڕاكێشاوه‌ په‌یوه‌ندیی هاوڕێیه‌تی یان خۆشه‌ویستییه‌ و چاوه‌ڕوانی بۆ شۆڕش نییه‌. له‌م ئاسته‌دا ئه‌مه‌ وێنای شۆڕش ناكات، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا له‌ حسابی خۆیدا شۆڕشگێڕانه‌یه‌: له‌مانه‌دا هێزێكی به‌رگری و ناكۆكیكار هه‌یه‌ كه‌ ڕاسته‌قینه‌یه‌ و شیاوه‌ بۆ ژیانێكی شیعری و سه‌ركێشانه‌، بۆ نموونه‌: شازه‌كانbeatniks . ئه‌مانه‌ شتێكی زیاتریان هه‌یه‌ كه‌ ده‌شێت له‌گه‌ڵ "زێن" بودیزمدا بیكه‌ن نه‌وه‌ك له‌گه‌ڵ ماركسیزمدا، به‌ڵام ئه‌مه‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ و كارایی و ئه‌و شتانه‌یه‌ كه‌ له‌ زێندا وه‌ك ته‌قینه‌وه‌ هه‌ن. وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا هه‌یه‌، با گریمانه‌ی ئه‌وه‌ بكه‌ین كه‌ ئه‌ركی فه‌لسه‌فه‌ له‌م لایه‌ن یان له‌و لایه‌ندا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ نموونه‌یه‌كی تایبه‌تی هه‌بێت تا له‌ڕێگه‌ی ئه‌مه‌وه‌ قسه‌ بكات: تاكه‌كه‌س له‌ جیهانی كلاسیكدا، كه‌س له‌ جیهانی ڕۆمانتیكدا، تاقانه‌ییه‌كان له‌ جیهانی مۆدێرندا. فه‌لسه‌فه‌ ئه‌وه‌ نییه‌ له‌ باره‌ی ئه‌م حاڵه‌ت و نموونه‌ناوه‌ بێته‌ ئاراوه‌: فه‌لسه‌فه‌ له‌ ڕێگای خۆیه‌وه‌ ده‌نگ به‌م نموونانه‌ ده‌به‌خشێت. به‌ڵام ئه‌مانه‌ دێنه‌ بوون و له‌ مێژوودا به‌رهه‌م ده‌هێنرێن و خۆیان پشت به‌ په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ده‌به‌ستن. ئه‌ی دواتر! شۆڕش ده‌بێت گواستنه‌وه‌ بێت له‌م په‌یوه‌ندییه‌ هه‌ماهه‌نگانه‌وه‌ بۆ گه‌شه‌پێدانیان له‌م یان له‌و نموونه‌یه‌دا (وه‌ك تاكه‌كه‌سی بۆرژواز له‌ شۆڕشی "كلاسیكی"ـی ساڵی 1789 دا). كێشه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی شۆڕش، شۆڕشێكی نا بیرۆكراسی، ده‌بێت ببێته‌ كێشه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ نوێیه‌كان، له‌وێدایه‌ كه‌ تاقانه‌یی دێته‌ ئاراوه‌ و ده‌كه‌وێته‌ گه‌مه‌، كه‌مینه‌ی چالاك له‌ پانتایی كۆچه‌ریدا به‌ بێ موڵكایه‌تی و مانه‌وه‌ و خۆ لكاندن [به‌ نیشتمانێكه‌وه‌] دروست ده‌بێت.

---

پەراوێز:

[1] دوای بڵاوبوونه‌وه‌ی هه‌ردوو كتێبی "جیاوازی و دووباره‌بوونه‌وه‌" و "لۆژیكی واتا"، میشێل فۆكۆ بە زوویى ده‌رك به‌ گه‌وره‌یی دۆلۆز ده‌كات و دوو وتاری له‌باره‌وه‌ ده‌نووسێت كه‌ دواتر له‌ كتێبێكی چكۆله‌دا چاپ ده‌كرێت به‌ ناوی "شانۆی فه‌لسه‌فه‌" Theatre of philosophy، له‌وێدایه‌ كه‌ فۆكۆ ده‌ڵێت "ڕۆژێك دێت ئه‌م سه‌رده‌مه‌كان ده‌بێته‌ سه‌رده‌مێكی دۆلۆزی". (و. كوردی)

سه‌رچاوه‌:

Gilles Deleuze: Gills deleuze talks philosophy  “Desert Islands "and other Text 1953-1974"”, Semiotext, the MIT Press, London, 2004, Pp.143-145. 

تێبینى: ئەو وتارە مارسى ساڵى 2016 لە سایتى "کولتوور مەگەزین" بڵاوبۆتەوە.

وشەکان و تابلۆکان

ناوى کتێب: وشەکان و تابلۆکان

ناوى نووسەر: میشێل فۆکۆ و هاوڕێکانى

وەرگێرانى: هاوار محەمەد

چاپخانە: ناوەندى غەزەلنووس

ساڵ و شوێنى چاپ: 2016 سلێمانى

پێشەکى

كتێبەكان و هاوڕێكان 

"دیوێكی كتێب جەستەی بێ ئەندامە"

دۆلۆز و گواتاری

(1)

ته‌نیا دره‌ختی ڕووه‌كی بوونی نییه‌، به‌ڵكو دره‌ختی جیهان، دره‌ختی ژیان، دره‌ختی ئایین، دره‌ختی مه‌عریفه‌، دره‌ختی بنه‌ماڵه‌، دره‌ختی ئایدیۆلۆژیا و سیاسه‌تیش بوونی هه‌یه‌. دره‌ختی كتێبیش جۆره‌ دره‌ختێكی دیكه‌ی وه‌ك ئه‌وانه‌. ئه‌م دره‌ختانه‌ دارستانێكی چڕوپڕی هاوشێوه‌ی وه‌هایان دروست كردووه‌ كه‌ شته‌كان له‌نێو خۆیدا قووت ده‌دات و سوبێكته‌كان تێیدا ون ده‌بن. ئایا بۆ ئه‌وه‌ی دژ به‌ دارستان بین، ته‌نیا ده‌بێت سه‌رجه‌م دره‌خته‌كان ببڕینه‌وه‌؟ ده‌شێت بڕینه‌وه‌ی دره‌خته‌كان و سووتاندنی دارستانه‌كه‌ ڕێگایه‌ك بێت، به‌ مه‌رجێك دارستانێكی دیكه‌ دروست نه‌كرێته‌وه‌. به‌ڵام كاری ڕادیكاڵی دیكه‌ی گرنگ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ دارستاندا بیت و دره‌خت نه‌بیت، له‌ دارستاندا بیت و له‌ ناوه‌وه‌ بیكرۆژیت و فشۆڵی بكه‌یت، تووشی شۆكی بكه‌یت، پڕی بكه‌یت له‌ كه‌لێن، دڵی كون بكه‌یت، شه‌به‌ق بخه‌یته‌ جه‌سته‌یه‌وه‌، درز له‌ مێشكیدا درو‌ست بكه‌یت: به‌ واتایه‌كیتر دارستان نه‌توانێت بتكاته‌ به‌شێك له‌ خۆی و به‌ میكانیزم و ستراتیژی جیا، له‌وه‌ی سیسته‌مه‌كه‌ی ئه‌و ئیشی پێده‌كات، به‌رگری بكه‌یت و بجه‌نگیت. سیسته‌م ئه‌و كاته‌ به‌ر بێتوانایی خۆی ده‌كه‌وێت و شێت ده‌بێت كه‌ بزانێت ده‌توانیت میكانیزمیتر بۆ جه‌نگ، زمانی دیكه‌ بۆ قسه‌كردن، ستایلیتر بۆ ژیان، دابهێنیت و له‌نێو جه‌رگه‌ی ئه‌ودا هه‌ڵیانده‌كۆڵیت.

دۆلۆز و گواتاری لە پێشەكیی كتێبی "هەزار ڕووتەخت-A thousand plateaus"دا سێ جۆر كتێب دیاری دەكەن.

٭ شا-ڕەگە كتێب (root-book): شێوازی كتێبی كلاسیكی، كە هاوشێوەی جیهانە و هەر وەك درەخت ڕەگی داكوتاوه‌ و ئەسڵی نەگۆڕی هەیە. جیهان هەمیشە شێوەی درەختی هەبووە، مەعریفە و دەسەڵاتیش هەروا. لێرەدا جیهان خاوەنی یەكێتی و ڕیزبەندیی یان واقیعێكی سروشتییە. كتێب لاسایی جیهان دەكاتەوە و نەك تەنیا فۆرمی درەخت دووبارە دەكاتەوە، بەڵكو خۆیشی جۆرێكە لە درەخت: خاوەنی هەمان یەكێتی و هیرارشییەت و ناوك، هەمان ڕیزبەندی و ڕێكخستن و شاقووڵێتی، هەمان ڕەگ و قەد و گەڵا و بەر، دواجار تێپەڕین بە هەمان خولگە و سەرەتا و كۆتایی. ئەم جۆرە كتێبانە بنەماڵەیان هەیە، باس لە هەموو شتێك دەكەن، نەمرن و هەمیشە له ‌نێوان خۆیان و تەفسیرەكانیاندا مەودایەك دەپارێزن، ته‌ئویلخوازن و خۆیان وەك ئەسڵێكی پاك دەهێڵنەوە. واتە هەروەك خێزانە ئۆرستۆكراتییه‌كان درەختی بنەماڵەیان هەیە و خوێنی تایبەت لە لەشیاندا دەگەڕێت و دەبێت بۆ ئەبەدیش بمێننەوە. بەم جۆرە، كتێبی كلاسیكی خاوەنی ڕەگ، سەنتەر، سوبێكت، ئۆبێكت، خولگە و یەكێتییە. كتێبە موقەدەسە ئاینییەكان، كتێبی فەیلەسوفە كۆنەكان، كتێبە ئایدیۆلۆژییەكان و ئەو كتێبانەی كە بوونەتە دەقی مەرجەعی بۆ ڕێباز و قوتابخانە فیكری و تیۆرییەكان، هەموویان سەر بەم جۆرەی كتێبەن. بۆ نموونە، ڕۆشنبیرێكی ئەفلاتووتنناسی كورد دەیان جار ئەم ڕستەی دووپات كردووەتەوە: "بۆ تێگەیشتن لە ئەفلاتوون دەبێت سەرجەم دیالۆگەكانی ئەفلاتوون بخوێنینەوە". بەم پێیە، نەك تەنیا تاكە كتێبێكی ئەفلاتوون سەنتەر و یەكێتیی تایبەت بە خۆی هەیە، بەڵكو سەرجەمی دیالۆگەكان یەك سەنتەرییان هەیە و خاوەنی یەك یەكێتیی و یەك ئۆبێكتن و قسە دەربارەی هەمان شت دەكەن.

٭ كتێبی ڕیشەدار یان لكەڕەگ (the radicle system or fascicular root): لە سەردەمی مۆدێرنەدا جیهان دەچێتە نێو جۆرێك لە فرەیی و گەشەكردنەوە، جۆرێك لە جیابوونەوە و دابه‌شبوون لە ڕەگدا، له‌ پاڵ شا-ڕه‌گدا گورزه‌-ڕه‌گیش دێته‌ ئاراوه‌، واته‌ فره‌یی و په‌رته‌وازییه‌كی بێكۆتا، به‌ڵام دواجار لێكچوو؛ بەرهەم و ڕەنگ و هەر فرەییەكی ڕەگ و لقوپۆپەكان، له‌كۆتاییدا یه‌كتری ده‌نوێننه‌وه‌ و هاوشێوه‌ییه‌كی یه‌كپارچه‌ دروست ده‌كه‌ن و "یەك" به‌رهه‌م دێننه‌وه‌. جیهان پرەنسیپە یەكێتییە سروشتییەكەی لە دەست دەدات و بە پرەنسیپ یان واقیعی ڕۆحی و گەشەكردن و پرۆسێسی زەین شاڕەگ تووشی دابەشبوون دەكات، بەڵام یەكێتییەكەی هەر دەمێنێتەوە. جیهان چیتر یەك سەنتەر و یەك ئاستی نییە، بەڵكو جۆرێك‌ لە بەربڵاوی و كایۆس، كەرتبوون و دابەشبوون، ناچونیەكی و دژیەكی جێگەی دەگرێتەوە. چیتر بە "یەك" تەفسیر ناكرێت بەڵكو بە دوالیزمەكان لێك دەدرێتەوە [لێرەدا بۆ نموونە دەتوانین بیر لە دیكارت، كانت یان هیگڵ بكەینەوە]. چیتر تەنیا شاڕەگ بوونی نییە، بەڵكو قەد و گەڵا و لقوپۆپەكانی دیكەیش بوونیان هەیە، بەڵام هەموو ئەم پەرشوبڵاوییە یەك ڕەگ و ڕیشە و یەك سەرچاوە و یەك ئەسڵی هاوبەشیان هەیە. جیهانی دەرەوەیش گەر ناچوونیەك و جیاواز و بەربڵاو و هەمەجۆرە، یەك ڕیشەی ئایدیاڵی و عەقڵیی هەیە، بە واتایەكی تر، سوبێكتێكی ئاگامەند هەیە كە ئەم ناوچونیەكییە دەخاتە نێو یەكێتییەك. ئەم دابەشبوون و كەرتبوونەی جیهان كتێب كۆی دەكاتەوە، كتێب وێنە و حەقیقەتی جیهان دەپارێزێت. پرەنسیپە گشتییەكانی زەین، پرەنسیپەكانی ئەخلاق ڕەهەندی گشتگیر و كۆكەرەوە و ئاشتكەرەوەن. بەم واتایە عەقڵ سروشت، سوبێكت ئۆبێكت و ترانسێندنتاڵ ئیمپیریكاڵ كۆ دەكاتەوە، ئەمەیش لە پرۆسە و گەشەیەكی مێژووییدا كە جیهان بە شێوەیەكی ئامانجدار بەرەو ڕووی دەڕوات.

٭ كتێبی ڕیزۆمی (rizome-book): ڕیزۆم شتێك نییە وەك شاڕەگ و لكەڕەگ، بەڵكو ڕەگەتۆڕە، ئەو ڕیشاڵە ورد و بزۆزانەیە كە بە هەموو لایەكدا دەجووڵێن. ڕێزۆم جۆرە گیایەكی ڕیشاڵییە كە هیچ ڕەگێكی بنچینەیی نییە و دیار نییە ڕەگی یەكەمی كامەیە، چونكە ڕەگەكە خۆی بووه‌تە وردەڕەگ و چەندین وردەڕەگی دیكەی دروست كردووە و فۆرمێكی ڕیشاڵییان وەرگرتووە. بەم جۆرە، ڕیزۆم لەجیاتیی ئه‌وه‌ی ئاست بێت، تۆڕە، لەجیاتیی پنت بێت، هێڵە، لەجیاتیی ئه‌وه‌ی له‌ سەنتەردا بێت، بێ سەنتەرە، لەجیاتیی هۆمۆژین بێت، هیترۆژینە. هەر بەش و پنتێك لە ڕیزۆمدا دەتوانن پەیوەندیی جیاواز و هەمەجۆر لەگەڵ یەكتردا بگرن، له ‌نێو پانتاییەكی ئاسۆییدا بەسەر ئەگەری بێشووماردا كراوەن، پڕن لە دەرفەتی هەڵهاتن و بازدان و تێپەڕین و لادان و پێچكردنەوە. بۆیە پەیوەندیی ڕیزۆمی پەیوەندییەكی یەكئاڕاستە و هیرارشی نییە، لە یەكەوە بجووڵێت بۆ دوو پاشان بۆ سێ و... بەڵكو پەیوەندییەكە دەشێت لە یەكەوە باز بدات بۆ سێ و هاوكات پەیوەندیی جیاوازیشی لەگەڵ شەش و نۆ و... هتددا هەبێت و ئەم پەیوەندییەیش لە نێو جووڵە و گۆڕانی بەردەوامدایە، بۆیە پێشبینیكردنیشی ئەستەمە. بەم جۆرە، ڕیزۆم ڕەگەزە لوس و خز و نەگیراوەكەی جیهانە. ناكرێت جەوهەرێكی پێبدەیت و شوناسێكی بەسەردا بسەپێنێت، ناكرێت ئاڕاستەكەی بۆ دیاری بكەیت و لە ئامانجێكدا سنوورداری بكەیت، چونكە هەر پنتێك لە پەیوەندیی جیاوازدایە نەك تەنیا لەگەڵ پنتی پێش خۆی و دوای خۆیدا، بەڵكو لە یەك كاتدا لەگەڵ دەیان پنتی تردا كە بە شێوەی تۆڕ بڵاو بوونەتەوە، كە هیچ هاوشوناسییەك و نەفیكردنێكی تێدا نییە، بەڵكو دووبارەبوونەوەی ناچونیەكی و جیاوازیی تێدایە.

لێرەدا كتێب وێنەی جیهان نییە، بەڵكو فۆرمێكە لە ڕیزۆم لەگەڵ جیهاندا یان له ‌نێو جیهاندا. كتێب نموونەیەكە كە دەتوانێت بە شێوەی ڕیزۆم بوونی هەبێت. كتێبی ڕیزۆمی یەك دەرگای دەستپێكردن و یەك دەرگای كۆتایی و یەك هێڵی ڕاستی بەرەوپێشچوونی نییە، سەنتەرێكی گشتگیری نییە و هیرارشییەتی تێدا نییە، بەڵكو دەرگای جیاوازی هەیە، دەلاقەی زۆری بۆ چوونەناوەوە هەیە، دەتوانیت لە هەر شوێنێكەوە بتەوێت، دەست پێبكەیت و بچیتە نێوی، پارچەپارچە و پەرشوبڵاوە و زیاد لە هێڵێكی هەیە. كتێب هەم لە ناوەوەی خۆیدا، له ‌نێوان چاپتەرەكان و فراگمێنتەكان و پەرەگرافەكاندا پەیوەندیی جیاواز و هەمەجۆر و نایەكانگیری هەیە و هەمیش لە دەرەوە لە پەیوەندییەكی تۆڕبەندیی ئامێزانبوون و نزیكبوونەوە و دووركەوتنەوەدایە لەگەڵ كتێبەكانی تردا. كتێب لەگەڵ دەرەوەدا و بۆ دەرەوە بوونی هەیە و بگرە خوێندنەوەی دروستی كتێبیش ئەو خوێندنەوەیەیە كە لە پەیوەندیدایە لەگەڵ دەرەوەی كتێبەكەدا. كتێبی ڕیزۆمی پارچەپارچەیە، فرەفیگور و فرەنیگارە‌، بێ سوبێكتە، ناچونیەك و بێ ئەسڵە. هەر بەشێك دەشێت لە شوێنێكەوە هاتبێت و پەیوەندیی جیاواز لەگەڵ چەندین بەشی نێو كتێبەكە و دەرەوەی كتێبەكە دروست بكات، بواری هەڵوەشاندنەوە، دڕاندن، لێكجیاكردنەوە، هەڵكەندن، گواستنەوە و پاشوپێشكردنی تێدایە. بەم جۆرە، كتێب جەستەیەكی بێ ئەندامە كە ناكرێت ئۆرگانیزە بكرێت و له ‌نێو كڵێشەیەكی ئامادەدا ڕێك بخرێت و هەیكەلیەتێكی پێبدرێت. [هەڵبەت ئەمە بە پێچەوانەی كتێبی ئەكادیمیشەوەیە كە لە سەرەتاوە ئامانجەكان دیاری دەكات و ڕێزبەندی و هەیكەلیەتێكی تایبەتی هەیە].

(2)

ئایا ئەم كتێبەی بەردەستمان كتێبێكی ڕیزۆمییە؟ بەراورد بە بەشێك لە كتێبەكانی دۆلۆز و گواتاری، هەندێك خەسڵەتی ڕیزۆمیی تێدایە، بەڵام ڕێك هەمان فۆرمی ئەو كتێبانەی ئەوانی نییە. ئەوان دەڵێن "هەزار ڕووتەخت" و كتێبەكانی تریشیان بە شێوەی ڕیزۆم نووسیوە، بەڵام ئایا بۆ ئەوەی هەر كتێبێك فۆرمی ڕیزۆمیی هەبێت، دەشێت لاسایی كتێبەكانی ئەوان بكاتەوە؟ دۆلۆز خۆی دەڵێت لاسایی چەمكێكی خراپە، ئەمە جگە لەوەی ڕیزۆم خۆی لاسایی هیچ شتێك ناكاتەوە و لاساییش ناكرێتەوە، ڕیزۆم نەخشەیەكی ئامادەی نییە و هەر ڕیزۆمێك شێوازێكی تۆڕبەندیی تایبەت بە خۆی دادەمەزرێنێت. لەگەڵ ئەوەیشدا، دەتوانین هەندێ خەسڵەتی سەرەكیی ڕیزۆمی لەم كتێبەدا دەستنیشان بكەین.

ئەم كتێبە هیچ نەسەبێكی نییە، ڕەگوڕیشە و بنه‌ماڵه‌ی نییە، كتێبێك نەبووە به‌م جۆره‌ی ئێستای وه‌رگێرانه‌ كودرییه‌كه‌ی لە زمانێكی تردا ئاماده‌یی هه‌بووبێت و وه‌رمانگێڕابێت یان گواستبێتمانه‌وه‌، بەڵكو بەرهەمی دڕاندن و هەڵوەشاندنی هەندێك كتێبی دیكەیە. بۆ ئەوەی ئەم كتێبە پێك بێت، دەبوو هەر وتارێكیان لەو كتێبە بترازێنرێت كە تێیدا بوو، جۆرێك لە دڕاندنی كتێبەكە بۆ ئەوەی بەشێكیان بەرەو شوێنێكی تر بچن و لەگەڵ بەشگەلێكی تردا كۆ ببنەوە و كتێبێكی تر پێك بهێنن كە دیسان ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی هەیە. بۆیە ئەم كتێبە تەنیا لەگەڵ دەقە ڕەسەنەكەی خۆیدا لە پەیوەندیدا نییە، واتە لە یەك كتێبەوە نەهاتووە، بەڵكو لەگەڵ كۆمەڵە كتێبێكدا لە پەیوەندیدایە و لە چەندین سەرچاوەی جیاوازەوە هاتوون و هێڵكارییەكی ئاڵۆزیان پێك هێناوە. وتارەكان هیچ پەیوەندییەكیان پێكەوە نەبووە، لە لایەن یەك نووسەرەوە نەنووسراون، یەك ستایلیان نییە و دواجار مەرج نییە یەكێتیی بابەتییشیان هەبێت. هەر كاتێك دەڵێین كتێبێك كۆمەڵەوتارێكی پەرتەوازەیە، جۆرێك لە سڵكردنەوە و ڕەتكردنەوەی پێشوەخت لە زەینماندا ئامادەیی هەیە، پێمان وایە مادام كتێبێك نییە كە بە تەواوی یەك نووسەر نووسیبێتی و ئەسڵێكی دیاریكراوی هەبێت و ڕێكخستن و ڕیزبەندیی نییە، كەواتە ڕەنگە كتێبێكی باش نەبێت. ئەمە هەر ئەو زەینەیە كە بەردەوام بە دوای ئەسڵ و ڕەگوڕیشە و باوكی شتەكاندا دەگەڕێت، بەردەوام بە دوای كانییە سازگارەكەدا، بەدوای دەقە پاك و بێگەردەكەدا دەگەڕێت، بە واتایەكی تر، هێشتا زەینێكی درەختییە كە هەموو شتەكان دەباتەوە سەر شاڕەگ و یەكێتییەكەیان. كۆمەڵەوتاری جیاواز و ناتەبا لە چەندێتی و زمان و ستایلدا [وەك ئەم كتێبە] فۆرمێكی تری كتێبە كە دژی هەر یەكانگیری و بنەڕەتخوازی و مەرجەعپەرستییەكە. بۆ ئەوەی دژ بە سیستەم بین، بەر لە هەر شتێك پێویستە دژ بە كڵێشە و چوارچێوەی ئامادە و هەیكەلبەندی و ئەو بژاردانە بین كە دەیخاتە بەردەستمان، بە هیچ یەكێك لەو ئیختیارانە ڕازی نەبین كە خۆی بۆمان پێنشیاز دەكات، بەڵكو فۆرم و ستایلی تر دابهێنین. فەلسەفە ئەم توانا ناوازەیەی دەرچوون و داهێنانی هەیە، ئەوە بۆیە لە لایەن ئەكادیمیست و كڵێشەخوازەكانەوە بەردەوام بە نازانستییبوون و نائەكادیمیبوون تۆمەتبار دەكرێت.

ئەوەی ئەم وتارانەی لەم كتێبەدا كۆ كردووه‌تەوە، ڕێكەوتێكی زەروورییە بۆ ئیشكردن لە نێو كایەی فیكردا و هێنانی تیۆرەكان بە ئومێدی تێگەیشتن لە واقیعی ئەمڕۆ و دواجار بەشداربوون لە دروستكردنی ئەكتدا، كە كاری تیۆرییش بەشێكە لە كاری پراكتیكی، یان خۆیشی ئەكتە و بەشێكە لە پراكتیك. ئەكتیش مەرج نییە هەر شۆڕشی چەكداری و دروستكردنی ئۆرگانی حیزبی بێت، بەڵكو دەرچوونی بەردەوامە لە هەموو فۆرمە ئۆرگانی و دامەزراوەییەكان و دۆزینەوەی بەردەوامی هێڵەكانی هەڵهاتن و ئەو كەلێنانەیە كە دەسەڵات دەستی بەسەریاندا ناشكێت و ناتوانێت داگیریان بكات، گەر داگیریشیان بكات، ئەوا بۆشایی تر و كەلێنی تر و هێڵی تر دەكرێنەوە. بۆ نموونە، ڕاپەڕینی ئێستای كوردستانی باكوور شتێكە لەم بابەتە. گەرچی بەریەككەوتن و كوشتن و توندوتیژییشی تێدایە، بەڵام جەنگی دوو بەرەی چەكدار، دوو دەوڵەت، دوو هێزی ڕێكخراو نییە، بەڵكو شەڕی دەوڵەت و خەڵكە، شەڕی بەرەیەكی ڕێكخراو و دامودەزگاییە بە ئامێری سوپایی و نیزامییەوە، بەرەیەكی دیكەیش، كە خەڵكییە، بە كۆمەڵێك ئامێری سادە و سەرەتایی بەرگریكردن، بەبێ ئەوەی ئۆرگان و هەیكەلێكی دیاریكراو و بەرجەستەیان هەبێت، ڕاپەڕیوان و پانتاییەك دەپارێزن كە دەوڵەت دەسەڵاتی بەسەریدا نەماوە و ناتوانێت تانكەكانی بە نێویدا بگێڕێت، بە چەمكەكانی دۆلۆز، جەنگی نێوان "ماشێنی سوپا" و "ماشێنی جەنگی"یە. "ماشێنی جەنگی" ماشێنی كوشتن و خاپووركردن نییە، بەڵكو هەموو ئەو ئامێرانەیە كە لە دەستی دەسەڵاتدا نین و دەوڵەت نەبووه‌تە خاوەنیان [بۆ نموونە دەشێت تەنانەت ئامێرێكی سادەی وەك بەردیش بگرێتەوە]، به‌م جۆره‌ كاری گرنگ ئه‌وه‌ نییه‌ ده‌وڵه‌ت له‌ ده‌وڵه‌تدا دروست بكه‌ین، به‌ڵكو ئه‌وه‌یه‌ چۆن نا-ده‌وڵه‌ت له‌ ده‌وڵه‌تدا به‌رپا بكه‌ین.

(3)

ئایا ناهاوڕێكانیش وەك وتارە پەرتوبڵاوەكان دەبنە هاوڕێ و لە كتێبدا كۆ دەبنەوە؟ هاوڕێیەتییش وەك هیچ شتێكی تر ئەبەدی نییە، هاوكات كۆپیبوونەوە و توانەوە و هاوشوناسی نییە. كە فوكۆ دەڵێت هاوڕێیەتی بە دامەزراوەیی ناكرێت، ئەوا دەیەوێت بڵێت هاوڕێیەتی پرۆسەی بەردەوامی بەهاوڕێبوونە وەك بەشێك لە سوبێكتیڤیكەیشن، هاوڕێ ئەوەیە كە بەشداری لە سوبێكتڤیتەی مندا دەكات بۆ دامەزرانی ستایلی نوێی ژیان. ڕەنگە ئاڵتۆسێر و سارتەر و دۆلۆز لە سێ قۆناغی جیاوازی تەمەن و فیكری فوكۆدا بەشداریی جیاوازییان لە فیكری فوكۆدا هەبووبێت و دواجاریش پەیوەندیی هەرسێكیان بە جۆڕێك لە كەرتبوون و لێكترازان دەگات. دووركەوتنەوە لە ئاڵتۆسێر، خۆجیاكردنەوە لە سارتەر، دوورەپەرێزی لە دۆلۆز (لە كۆتاییەكانی تەمەنی فۆكۆدا). هەڵبەت هۆكاری دابڕانی فوكۆ لە دۆلۆز بە تەواوی ڕوون نییە، چونكە هەتا مردنی هەردووكیشیان خۆیان بە هاوڕێی یەكتری دەزانن، بەڵام ئەوەندە هەیە فوكۆ جۆرێك لە دووره‌پەرێزی و بێدەنگی بەرامبەر دۆلۆز هەڵدەبژێرێت، دۆلۆز خۆی لە چاوپێكەوتنێكدا دەڵێت كە هەتا مەرگی فوكۆیش زۆر هەوڵی داوە یەكتر ببینن، بەڵام فوكۆ جۆرێك لە دوورەپەرێزیی هەڵبژاردووە. دۆلۆز پێی وایە ڕەنگە یەكێك لە هۆكارەكان تێكچوونی لایەنی تەندروستیی فوكۆ بووبێت، بۆیە شتێكی ئاسایی بووە كە جۆرێك دابڕانیش له ‌نێوانیاندا دروست بووبێت.

گەر لای دۆلۆز كتێبی ڕیزۆمی جەستەیەكی بێ ئۆرگان بێت، ئەوا لای فوكۆ هاوڕێیەتی پەیوەندییەكی نادامەزراوەییە، مانای ئەم دوو بیرۆكەیەیش ئێجگار لەیەك نزیكە. ساڵانێكە له ‌نێو ئەدەبیاتی سیاسیی حیزبە شیوعی و سۆشیالیستی و سۆسیال دیموكراتەكاندا [هەڵبەت لە فەرهەنگی حیزبەكانی ئێمەیشدا] وشەگەلی وەك "هاوڕێ"، "هەڤاڵ"، "هاوخەبات"، "هاوئامانج" و..هتد بەكار دەهێنرێت. بەڵام ڕاستییەكەی ئەوەیە كە پەیوەندیی هاوڕێیەتی ئەو پەیوەندییەیه‌ كە بە دامەزراوەیی ناكرێت، وەك نووسەرێك دەبارەی هاوڕێیەتی لای دۆلۆز دەڵیت: «هاوڕێیەتی هیچ شتێك دانامەزرێنێت، بەڵكو بنچینەی پەیوەندیگیرییەكی هەڵەیە بۆ بەدحاڵیبوون»، بۆیە لە چوارچێوەی خێزاندا نابێتە "هاوژین"، لە چوارچێوەی حیزبدا نابێتە "هاوخەبات" یان "هەڤاڵ"، لە چوارچێوەی دەزگای بیرۆكراسیدا نابێتە "هاوپیشە" و... هتد، لە نێو ئەو جۆرە حیزبانەدا هەڤاڵێك دەبێتە "ڕابەر"، "سەركردە" "براگەورە"‌ و ڕیزبەندییە هیرارشییەكەیش بەم شێوە تا خوارەوە دێت، واتە هەر هاوڕێیەك بۆ كۆمەڵەهاوڕێیەكی دیكەی خوار خۆی، "باوك" یان "براگەورە"یه و جۆرێك لە گوێڕایەڵی و دیسپلین زاڵە، ئەمە خەسڵەتی هەر هاوڕێیەتییەكی ئایدیۆلۆژییشە. گەر هاوڕێیه‌تی سیاسەت بێت، ئەوا ڕێك دژ بەم "سیاسەتی "باوكایەتی" یان "برایەتی"یەیە. لە هاوڕێیەتیدا (big brother) بوونی نییە، ملكەچی و گوێڕایەڵی بوونی نییە، بەڵكو بە تێگەیشتنە دۆلۆزییەكە جۆرێك لە "مونافەسە" و خۆشەویستی، عەشق و ئارەزوو بوونیان هەیە. لە نێوان هاوڕێكاندا مونافەسە و كێبەركێیەك بەبێ نەفیكردنەوە و سڕینەوە ڕوو دەدات، بەڵام ئەم هاوڕێیەتییە لە فەلسەفەدا دەبێتە مونافەسە بۆ هاوڕێیەتیی حیكمەت. واتە لەجیاتیی مونافەسە بێت لەسەر قۆرخكردنی حەقیقەت، مونافەسەیە بۆ هاوڕێیەتیی حەقیقەت. گەر فەیلەسوفێك پێی وایە ئەو تەواو پەرۆشی "مرۆڤایەتی" و "عەقڵ" و "بەختەوەری"یە، ئەوا دەكەوێتە مونافەسەی فەیلەسوفانێكی ترەوە بۆ هەمان بابەت. بەم جۆرە، دەشێت مونافەسەی فوكۆ و سارتەر هاوڕێیەتییەكی لەم جۆرە بێت. ڕەنگە دەرچوونی فوكۆ لە حیزبی شیوعی و دووركەوتنەوەی لە ئاڵتۆسێر بۆ ئەوە بووبێت لە دەرەوەی هەر دامەزراوە و ئۆرگانێك هاوڕێی ئاڵتۆسێر بمێنێتەوە، ئەوە بۆیە ئاڵتۆسێر دوو وانەی خۆی بۆ فوكۆ تەرخان دەكات. ئەم پەیوەندییەی فوكۆ لەگەڵ دێریدایشدا بە هەمان شێوەیە، هەر كە دێریدا لە یەكەم كتێبی فوكۆوە "مێژووی شێتی" دەربارەی كۆجیتۆ ڕەخنەی فوكۆ دەكات، هاوڕێیەتییەكەیان هەمان سروشتی مونافەسەی هەبووە. بەم جۆرە، هاوڕێیەتی لە تێگەیشتنی فوكۆ و دۆلۆزدا بۆ ئەوە نییە جەهەرەكەی پێناسە بكرێت و چییەتییەكەی دەربخرێت، بەڵكو بۆ ئەوەیە كە هاوڕێكان دەیانەوێت چی لەگەڵ یەكتر و دەتوانن چی پێكەوە بكەن. كەواتە دەشێت هاوڕێیەتی ئەكت بەرهەم بهێنێت بەبێ بوونی یەكەیەكی یەكانگیر و یەكڕەنگ و دامەزراوەیی، خۆ ئەگەر لە دۆخێكی تایبەتدا گروپی ئەكت و چالاكی پێك بهێنن، ئەوا نایكەن بە دامەزراوەیەكی داخراوی بەرهەمهێنانەوەی دەسەڵات، بەڵكو دەیكەنە پانتاییەكی بەرگری و هەڵهاتن، واتە جۆرێك لە بۆشایی و كەلێن و كرانەوە بەسەر دەرەوەدا، جۆرێك لە بوونی مەجازی كە هیچ شتێكی تێدا ناگیرێت و ڕوخسارێكی زەق و شوناسێكی كۆنكریتیی پێنادرێت.

هاوار محەمەد