قەفەسى زێڕین

تەکنۆلۆژیا یان ئایدیۆلۆژیاى عەمەلى

هاوار محەمەد

       هابەرماس وا بیرى دەکردەوە کە ئەوە بەرژەوەندیى چین و گروپەکانە مەعریفەکان ئاراستە دەکەن، هەر گرنگیدانێك بە زانست و پەرەپێدانی زانست لەپێناو ئامانجێكی مرۆیی یان ئامانجى تاقمگەلێکى مرۆییدایە، کە لە ڕووى باڵادەستییەوە ناهاوسەنگن. بە بڕوای هابەرماس زانستێك نییە پاك، بێگەرد، بێلایەن و لە دەرەوەی بەرژەوەندی بێت. بێلایەننەبوونی زانست، هەرگیز بەو مانایە نییە كە پەیوەندییە كەسییەكان و میزاج، زانست ئاراستە دەكەن، بەڵكو مانای ئەوەیە كە زانست لە بۆشاییە نایەت و بۆ بۆشاییش ناڕوات، لە ویستێکى زانستخوازى پوخت و بێگوناهەوە سەرهەڵنادات، بەڵكو لە پرۆسێیى سروشتی و كۆمەڵایەتیدا كاریگەری هەیە و بەشدارە لە شێوە ژیانی جۆری مرۆیی، و لە كۆنتێكستێكی عەقڵانیدا حساباتی سیاسیش دەكات و دەبێتە هێزی بەرهەمهێنان یان ئیرادەی هێز بۆ كۆنترۆڵكردن، كۆنترۆڵكردنی سروشت و پرۆسێسى سروشت، و كۆنترۆڵكردنی پرۆسێسى مرۆڤ و كۆمەڵگا. هەرچی دیوەكەی دیكەی زانستە، كە تەكنیكە، بریتییە لە جێبەجێكردنی زانستیانەی مەعریفە (یان تیۆرەكان) بۆ هێنانە كایەی كردارێكی مەحكوم بە سەركەوتن؛ یاخود كاركردنی زانستە لە بازنەی كردەیەكی ئامێریی سەركەوتوودا، كە دواجار شتەكان و مرۆڤەكانیش دەگۆڕێت بۆ ئامێر و بەمەش هێزە ڕەخنەیی و ئازادیبەخشەكەی سەركوت دەكات.

      هابەرماس دەركی بەوە كردووە كە زانستە سروشتییەكان ناتوانن تاوتوێی ناوەڕۆكی ژیانی كۆمەڵایەتی بكەن، كە لە ڕێگەی زمانی ئاڵوگۆڕەوە ڕاڤە دەكرێت؛ بە بڕوای ئەو جیهانی زانستە ئەزموونییەكان لە جیهانی كۆمەڵایەتی جیاوازە، و جیهانێكە دەتوانرێت بیركارییانە بژمێردرێت و  یاساکانى دیاریى بکرێت، جیهانی كۆمەڵایەتیش جیهانی پەیوەندییە مرۆییەکانە، کە خۆشەویستی و كینە و ئومێد و نا ئومێدی و جوانی و دزێوی، و عەقڵ و عاتیفە و ئاكار، و غەریزە و ترادسیۆن و هەستەكانى تێدایە، بە کورتى جیهانی زمانی هاوبەشە. ئەی ئەم دوو جیهانە چۆن تێكەڵا دەبن، هابەرماس بەم جۆرە وەڵام دەداتەوە: «پێدراوەكانی زانستە توندوتۆڵەكان ناتوانن بێنە ژیانی كۆمەڵایەتییەوە، تەنیا لە ڕێگەی پراكتیزە تەكنیكییەكانیانەوە نەبێت، واتە وەك زانستێكی تەكنۆلۆژی» (زانست و تەكنیك وەك ئایدیۆلۆژیا، ل. 103).

     هابەرماس لە كتێبی (زانست و تەكنیك وەك ئایدیۆلۆژیا)ـدا و، بە بە داكۆكیكردن لە تێزەكانی ماركۆزە، ئەم ڕۆڵە ئایدیۆلۆژییەی زانست و تەكنیكی ڕوونكردۆتەوە. ئەو پێیوایە «زانست و تەكنۆلۆژیا سیفەتی ئامێر دەدەنە پاڵ شتەكان و تەنیا وەك كەرەستەگەلێك لێیان دەڕوانن، بەمەش كۆسپ دەخەنە سەر ڕێگەی ڕزگاربوون و خودی مرۆڤیش دەگۆڕن بۆ ئامێر» (سالم یفوت، هابرماس و مسألە التقنیة).

      هابەرماس بە ڕوونكردنەوەی چەمكی (عەقڵانییەت) لای ڤێبەر، دەست پێدەكات و پێیوایە ئەم چەمكە چالاكیی ئابووری و شێوە جووڵەی مافی تایبەتی بۆرژوازی و شێوەكانی كۆنترۆڵكردنی بیرۆكراسی دیاری دەكات، ئەمەش واتە وەدیهێنانی كردەی عەقڵانی، كردەیەك كە میكانیزمەكان و دەرەنجامەكانی لە تەباییدان، بە واتاى دۆزینەوەى باشترین میكانیزم بۆ مەبەستی لەبەرچاوگیراو؛ هابەرماس بەمە دەڵێ‌ كردەی (ستراتیژی). بەم هۆیەوە ڤێبەر، لە دیدی هابەرماسەوە، (عەقڵاندن)ی پێشكەوتووی كۆمەڵگا دەبەستێتەوە بە بەدامەزراوەییكردنی پێشكەوتنی زانست و تەكنیكەوە، لەم ڕێگەیەشەوە زانست و تەكنۆلۆژیا شەرعییەتە كۆنەكان دەسڕنەوە و شەرعییەتی نوێ‌ دەبەخشنەوە. لە ڕوانگەی هابەرماسەوە، ماركۆزە دەركی بەوە كردووە كە ئەم (عەقڵانییەت)ـە عەقڵانییەتێكی ڕواڵەتییە، (عەقڵانییەت) نییە بە مانا دروستەكەی، بەڵكو شێوەیەكە لە كۆنترۆڵكردنی سیاسی، تا دەگاتە هەڵبژاردنی دروست لەنێوان ستراتیژییەتەكان و بەكارهێنانی گونجاوی تەكنیكەكان، خۆ دزینەوە لە پەیوەندیی بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، و خۆ دزینەوە لە تێڕامان و دووبارە بنیاتنانەوەی عەقڵانییەت (زانست و تەكنیك...، ل. 44). لەم دۆخەدا نەك كردەكان، بەڵكو پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیش بە عەقڵانی دەكرێن و ئەمەش واتە بەرجەستەبوونی كۆنترۆڵكردن لەڕێگەی دامەزراوە زانستییەكان و تەكنۆلۆژیاوە. ماركۆزە دەگاتەوە ئەوەی كە نەك تەنیا بەكارهێنانی تەكنۆلۆژیا، بەڵكو تەكنۆلۆژیا خۆی، بە شێوەیەكی میتۆدی و زانستی و ژمێریاری، سروشت و مرۆڤ كۆنترۆڵ دەكات.

      لە دیدی هابەرماسەوە لەمڕۆدا مانای كۆنترڵكردن لە تەكنۆلۆژیادا بەرجەستە دەبێت، تەكنۆلۆژیا نەك وەك ئامرازێكی كۆنترۆڵكردن بەڵكو وەك كۆنترۆڵكردن خۆی «كۆنترۆڵكردن بۆتە باڵادەستییەكی ئەبەدی و مەوداكەشی تا بێ فراوانتر دەبێت، نەك بە هۆی تەكنۆلۆژیاوە، بەڵكو وەك تەكنۆلۆژیا... بەمەش ڕەوایەتییەكی گەورە بە دەسەڵاتی سیاسی دەبەخشێت» (زانست و تەكنیك...، ل.47). لێك بەستنەوەی دەسەڵاتی تەكنۆلۆژیا بە دەسەڵاتی سیاسییەوە، وەك ئایدیۆلۆژیا وەسف دەكرێت. لای هابەرماس پێشكەوتنی زانست كارێك دەكات كە پێشكەوتن لە تەكنۆلۆژیادا دروست ببێت، ئەمەش ڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر هێزەكانی بەرهەمهێنان و پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان دادەنێت، بە مانایەكی تر لەسەر پرۆسێسى سروشت و پرۆسە كۆمەڵایەتییەکان، ئینجا هێزەكانی بەرهەمهێنان لەگەڵ پەیوەندییەكانی بەرهەمهێناندا ڕەوشێكی نوێ‌ بەخۆیانەوە دەگرن، چونکە ئەمانە خۆیان لەلایەن دەسەڵاتێکى زانستی- تەكنیكییەوە دەجوڵێنرێن كە ئیدی لەپێناو كەشفكردنی سیاسیدا كارناكات، بەڵكو دەبێتە بنچینەی ڕەوایەتیى پێدان بە دۆخى باو. بە كورتی زانست هاومانای تەحەكومكردنە و تەكنیكیش هاومانای كۆنترۆڵكردن.

     تەكنۆلۆژیا بەهۆی مژدە زۆر و زەوەندەكانییەوە، بەهۆی بانگەشەی هێنانە دی خۆشبەختی و خۆشگوزەرانی و كۆنترۆڵكردنی سروشتەوە، فێڵی ئەوە دەكات كە ڕواڵەتی (سەركوتكاری) لە دەسەڵات دادەپۆشێ‌ و دەیگۆڕێت بۆ باڵادەستییەكی (عەقڵانی).. یاخود بە هەژموونێكی قەبوڵكراو. لە قەفەسى ئاسنینى ڤێبەرەوە دەیگۆڕێت بۆ قەفەسى زێڕین. لەم ڕۆژگارەدا هەمووان بە تەكنۆلۆژیا ڕازین، هەمووان دەیانەوێت و بۆتە بنچینەى خۆشگوزەرانى. تەکنۆلۆژیا لە كارگەكاندا كاری مرۆڤی ئاسان كردووە، دەست گەیشتنی بەسەرچاوەكانی سروشتی ڕەخساندووە، گەشتی خێرا كردووە، ناوماڵانی پڕ كردووە لە ڕۆشنایی و تەلەفزیۆن و فیلمەكانی هۆلیود، دەتوانین لە یەك چركەدا پەیوەندی بگرین بەو سەری جیهانەوە، دەتوانین بە ماوەیەكی كورت سەفەر بكەین، تەكنۆلۆژیای جەنگی پێشكەوتووە و بە ناوی خۆپاراستنەوە بازاڕى کرێن و فرۆشتن جمەى دێت و...هتد، بەڵام كەسمان ناتوانین خەیاڵی ژیان لەدەرەوەی تەكنۆلۆژیاى مۆدێرن، بە فۆڕمە خێرا و هارەکەى بكەین، ڕەگەزێك لەوانەی تەكنۆلۆژیا دەیكوژێت خەیاڵى ژیانە لە دەرەوەى تەکنۆلۆژیا، یان بە گشتى خەیاڵی ژیانێك جگە لەمەی كە هەیە.

      ژیانی مۆدێرن بەندە بە تەكنۆلۆژیاوە. لەم دیدەوە ژیانى کۆمەڵایەتیى بەر لەوەی باس و خواسێكی عەقڵی بێت لەبارەی ژیانی مەدەنی و گفتوگۆی عەقڵی پەیوەندیگیری، ناسینەوەیەتی بە ڕووی دەرەوەیدا، واتە بە ئامێر و كەل و پەلدا کە لە خۆشگوزەرانی ژیان زیاد دەكات و بەرهەمهێنانی كارگەرییانەش بەرەو پێش دەبات؛ تەكنۆلۆژیا كارێك دەكات كە مرۆڤ ماهییەتی خۆی لە كەلوپەلەكاندا ببینێتەوە، بەم جۆرە ئەوەی مانای ژیانی تاکەکان دروست دەكات شتەكانە. لە كۆمەڵگای مۆدێرندا عەقڵانییەتی سەركوتكردن دەگۆڕێت بۆ عەقڵانییەتی دەست بەسەرداگرتن و كۆنترۆڵكردن، كە ناوەكییانە تێیدا سەركەوتكردنیش لە خۆ گیراوە. بۆیە پێشكەوتنی تەكنیكی تەنیا بۆ باشتركردنی ژیانی كۆمەڵایەتی و چارەنووسی مرۆڤ نییە، بەڵكو بۆ ئەوەیە فێریشی بكات چۆن قەبووڵى تەحەكوم بكات.

      هابەرماس بۆ دووبارە ڕاڤەكردنەوەی (عەقڵاندن) لای ڤێبەر، دەگەڕێتەوە بۆ پێشنیاركردنی چوارچێوەیەكی كاتیگۆرییانەی تر، و لەوێوە دوو چەمكی سەرەكی كە بۆ تێگەیشتن لە هابەرماس بایەخێكی تایبەتیان هەیە، لێك جیادەكاتەوە، ئەوانیش: كار و كارلێك (یان كردەی پەیوەندیگیری)، ئەم دوو چەمكە جێگرەوەی هێزەكانی بەرهەمهێنان و پەیوەندییەكانی بەرهێنانن.

      هابەرماس لە كتێبی (زانست و تەكنیك وەك ئایدیۆلۆژیا)دا، باسێكی چڕ و ورد لە چەمكی "كار" دەكات؛ لە كتێبی (زانین و بەرژەوەندی)شدا، بەتایبەت لای ماركس، لەبارەیەوە دەدوێت، وەك چۆن هەمان مامەڵە لەگەڵ چەمكی "كارلێك"یشدا دەكات. لای هابەرماس كار یان كردەی عەقڵانی ئامانج یان كردەیەكی خودییە یان تاقیكردنەوەیەكی عەقڵانییە یان ئاوێتەی ئەم دووانەیە. كردەی ئامێری بەپێی ڕێسای تەكنیكەكان بەندە لەسەر مەعریفەی ئیمپیریكی، كە كۆمەڵێك پێشبینیش لەخۆ دەگرن لە هەمبەر ئەو ڕووداوانەوە كە شیاوی تێبینیكردنن.

     هەرچی كارلێك (یان كردەی پەیوەندیگیری)ـیە، كارلێكە بەهۆی نێوەندگیرێکى ڕەمزییەوە كە (زمان)ـە. ئەم كارلێكە بەپێی پێوەرێكی پەیوەستكاری دروست دەبێت كە پێشبینی ڕەفتارە ئاڵوگۆڕەكان دەكات و دەبێت لەلایەن بەشداربووانەوە دانی پێدا بنرێت. بەم مانایە كردەی پەیوەندیگیری كارلێكی بەشداربووانە لە ڕێگەی زمانی ئاڵوگۆڕكردنەوە. بەم جۆرە گونجاوی ڕێسا تەكنیكییەكان پەیوەستە بە دروستی ئیمپیریكییەوە، و گونجاوی پێوەرە كۆمەڵایەتییەكانیش تەنیا لە بەشداری تێگەیشتنی مەبەستەكان و دان پێدانانی پەیوەستییەكاندا وەدی دێت. ئەم دوو چەمكە یەكەمیان پەیوەستە بە زەرورەتی مامەڵەكردن لەگەڵ سروشتدا، و دووەمیشیان بە زەرورەتی سەرهەڵدانی خێزانەوە، بۆیە هابەرماس دووبارە تیۆری ماركس دادەڕێژێتەوە كە تێیدا بە تەواوی چەمكی كاری كۆمەڵایەتی تاوتوێ‌ دەكات، و پێی وایە ئەم چەمكە لە پێناو دووبارە بەرهەمهێنانەوەی مرۆییدا بۆ ژیان، پێویستی بە تەواوكردنە لەلایەن چەمكێكی دیكەوە، ئەویش بونیادی كۆمەڵایەتیی خێزانە لە سیستەمێكی كۆمەڵایەتیدا كە بوونی زمانی كردۆتە زەرورەتێك. لەم ڕوانگەیەوە، ئەو سیستەمگەلێکى كردە کە ئامانجى عەقڵانییان هەیە، لە چوارچێوەی دام و دەزگا تەكنیكییەكان و چوارچێوەی دامەزراوەیی كۆمەڵایەتی و ژیانی كولتووری و كۆمەڵایەتی، لە یەك جیا دەكاتەوە.

      هابەرماس هەر لە كۆمەڵگا تەقلیدییە كۆنەكانەوە باس لە ڕۆڵی گرنگی ئەم دوو چەمكە (وەك دوو پراكتیك) دەكات؛ پەیوەندییەكانیان و كاریگەرییان لەسەر دیاریكردنی میراتی كولتووری و دنیابینی مرۆڤ و دیاریكردنی سیستەمی ئابووری و سیاسی و ڕەوایەتییەكان بەهۆی ئەفسانە و میتافیزیك، ڕوون دەكاتەوە؛ هەروەها باس لەو پەڕینەوانەش دەكات كە ڕوویانداوە لەو شێوە كۆمەڵگایانەوە بۆ كۆمەڵگای سەرمایەداری. لەمەش زیاتر، ئەو پەیوەندی ئەم دوو چالاكییە ڕوون دەكاتەوە و پێی وایە لە كۆمەڵگای سەرمایەداریدا لە پەیوەندییەكی توندوتۆڵی دەستیاوانەدان، و ناكرێت لە یەكتر دایان بڕین، ئەگەر چی بۆتۆمۆر دەپرسێ کە داخۆ کامەیان لە پێشتر و بنچینەییترن و دواجار ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە لە دیدی هابەرماسەوە كار پێش كارلێك دەكەوێت. لە لایەكی تریشەوە، هابەرماس لەگەڵ ئاماژەدانیدا بەوەی كە بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتییەكان ئاراستەكەر و دیاریكەری وەزیفەكان و خێرایی پێشكەوتنی زانستی و كاری كۆمەڵایەتی و هەروەها دیاریكەری سیستەمی كۆمەڵایەتین، ئەوەش ڕوون دەكاتەوە كە چۆن كار وەك چالاكی و هێزی بەرهەمهێنان و كارلێك وەك چوارچێوەی دامەزراوەیی لەگەڵ پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا و زانستدا، لە كۆمەڵگای سەرمایەداریدا گۆڕاون، و دواجار شەرعییەتی ئەفسانە و میتافیزیكی جێی خۆی چۆڵ كردووە و شەرعییەتی تەكنیكی و زانستی جێی گرتۆتەوە. لێرەوە هابەرماس دەگەڕێتەوە بۆ پرسیارە بنەڕەتییەكە لای ماركۆزە، واتە زانست و تەكنیك وەك ئایدیۆلۆژیا.

      بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، لەپاڵ ئەوانەی تا ئێستە گووتمان، هابەرماس باس لە دروستبوونی سیستەمی تەكنۆكراتی و پەیدابوونی باڵادەستیی دەسەڵاتی دەوڵەت دەكات وەك ئایدیۆلۆژیا و لەپێناو جۆرێك سیاسەتی نوێدا كە هەم ئەركە تەكنیكییەكانی لە خۆ گرتبێت و هەم چوارچێوەی دامەزراوەیی. هابەرماس، بە پشت بەستن بە ماركۆزە، ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە چۆن لە لە كۆمەڵگای سەرمایەداری پێشكەوتوودا ململانێی چینایەتی پاشەكشە دەكات، و بەهۆی پەیڕەویكردن لە سیاسەتی وەلانانی ململانێ، شوێنی خۆی بۆ ململانێگەلێكی دیكە چۆڵ دەكات. ململانێیەك لەجیاتی ئەوەی لەنێوان چینە پێك ناكۆك و ئەنتاگۆنیستییەكاندا بێت، لەنێوان گروپەكانی دەسەڵاتی سەرمایەداری و عەسكەری و گروپە فەرامۆشكراوەكانی كۆمەڵگادا دەبن. لەم دۆخەدا نە گروپەكانی دەسەڵات چینێكی یەكگرتوو دەنوێنن و نە گروپە پەراوێزنشینەكان، ئەوەی لە پشتی ئەم ململانێیەوە ئیش دەكات بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتییەكانە، بە مانایەكی تر، بەرژەوەندیى نا هەوسەنگ لەنێوان دەزگای عەسكەری و بەرهەمهێنیان و ڕێكخستن، جیاوازیی سیستەمی پەیوەندیگیری و تەندروستی و پەروەردە و ڕێكخستنی سیاسەتی باج و خەرجی و پەرەپێدانی شار و هەرێمەكان و نا هاوسەنگی دابەشكردنی خزمەتگوزاری وهتد.. واتە، بە قەولی هابەرماس، ململانێ‌ لەنێوان گروپە خاوەن ئیمتیازەکان و گروپە بێبەشكراوەكاندا بە پەرتوبڵاویى خۆیانەوە. ئەم گروپانە لە جیاتی ئەوەی چینێكی ئابووریی كۆمەڵایەتی بنوێنن، گروپگەلێكی پەرتەوازە و پەرژوبڵاون.

       گۆڕان لە جەمسەرەكانی ململانێ‌ و جۆری ململانێدا هاوزەمەنە لەگەڵ گۆڕان لە چەمكێكی تری ماركسیدا، ئەویش ئایدیۆلۆژیایە. ئایدیۆلۆژیای نوێ‌ كە خۆی لە ئاگایی تەكنۆكراتیدا دەبینێتەوە، ئیدی وەك ئایدیۆلۆژیای كۆن، نوێنەرەوەی بەرژەوەندییەكانی باڵادەسیی یەك چین نییە، بەڵكو لەگەڵ بەرژەوەندی گروپە ئازایخوازەكانیشدا تەریب دەبێتەوە، بەو مانایەى بەشێک لە گروپە بەرەنگاریکەرەکانیش خۆیان دەبنە هێزى ئایدیۆلۆژی و دەکەونەوە نێو گوتارە ئایدیۆلۆژییەکانى دەسەڵات. ئەمەش لەڕێگەی پاراستنی سیستەمە گشتییەكە، و شێوەی سیاسی بۆ قەرەبووكردنەوەی كۆمەڵایەتی بۆ ڕاكێشانی ئینتیما و وەلائی جەماوەر و لێرەشەوە ئایدیۆلۆژیای نوێ‌ سیفەتی سیاسی لەو گروپانە دادەماڵێت و ڕێكخستنی ژیانی هاوبەشیان هەڵدەوەشێنێتەوە. باشتر بڵێین حاڵەتی لە سیاسیخستنی گروپەكانی جەماوەر لەڕێگەی هۆشیاری تەكنۆكراتییەوە. لەمەش زیاتر ئاگایی تەكنۆكراتی زەمینەی شاردنەوەی بەرژەوەندیی كرداریی لەپشت فراوانبوونی هێزی تەحەكومی تەكنیكییەوە، ساز دەكات. لە دۆخێكی لەم جۆرەدا، زانست و تەكنیك خۆیان دەبنە ئایدیۆلۆژیای ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئایدیۆلۆژیای بۆرژوازیی كۆن و لەناوچوو، ئەمەش لەشێوەی هۆشیاریی گشتیی پۆزەتیڤیدا وەك ئەوەی هۆشیاری تەكنۆكراتییە.

     هابەرماس لە كۆتایی وتارەكەیدا ئاماژە بە چەند خاڵێك دەكات، كە كەش و هەوای گەشبینیی ماركۆزەی بەسەردا زاڵە. گرنگترینیان ئەوەیە كە «عەقڵانییەت لە ئاستی چوارچێوەی دامەزراوەییدا بەدی دێت، لە ئامرازی كارلێكی نێوزمانی و بەرپاكردنی گفتوگۆیەكی گشتی بێ‌ سنوور و خاڵی لە هەر جۆرە باڵادەستییەك سەبارەت بە ئەو شتەى وا گونجاوە و شیاوی ئاواتخواستنە بۆ بناغە و پێوەرەكانی ئاراستەكردنی كردە... پەیوەندیگیرییەكی لەم جۆرە لەسەر هەموو ئاستەكان و پرۆسەكانی دروستكردن و دروستكردنەوەی ئیرادەی سیاسی، تاكە ڕێگایەكە بۆ ئیمگانى (عەقڵانییەت)» (زانست و تەكنیك...، ل. 90).

     خالێكی تر كە هابەرماس ئاماژەی پێدەدات، دووبارە بە سیاسیكردنەوەی جەماوەرە، كە لە كۆمەڵگای سەرمایەداری پێشكەوتوودا لە سیاسیخراوە بۆ پرسیار نەكردن لە ئایدیۆلۆژیای پشت تەكنۆكراتیەت. بۆیە ئەو پێی وایە لە ناوچەی نوێی ململانێدا تاكە ئەگەرێك كە بۆ سەرپێچی هەبێت لەنێو گروپە سنووردارەكانی قوتابیان و خوێندكاراندایە.

ئەو سەچاوانەی كە بۆ نووسینی ئەم وتارە سوودیان لێوەرگیراوە:

1-     توم بوتومور: مدرسة فرانكفورت، ، ترجمة: سعد هجرس، مراجعة: د. محمد حافظ دیاب، دار أویا للگباعە و النشر و التوزیع و التنمیە الپقافیە، الگبعە الپانیە، 2004.

2-     سالم یفوت، هابرماس و مسألە التقنیە،

http://www.fikrwanakd.aljabriabed.net/n01_04yafut.htm..

3-     محمد نورالدین أفایە: الحداثة و التواصل فی الفلسفة النقدیة المعاصرة- هابرماس نموذجا، افریقا الشرق، بیروت- لبنان، الطبعة الثانیة، 1998.

4-     یورغن هابرماس، العلم و التقنیە كـ"أیدیولوجیا"، ترجمة: حسن صقر، منشورات الجمل، الطبعة الأولی، كولونیا- ألمانیا، 2003.

5-     یورغن هابرماس، المعرفة و المصلحة، ترجمة: حسن صقر، مراجعة: ابراهیم الحیدری، منشورات الجمل، الطبعة الأولى، كولونیا- ألمانیا، 2001.

تێبینى:

ئەم وتارەی لێرەدا بڵاومان كردۆتەوە لە ساڵى 2011دا نووسراوە، لە بنچینەدا بەشێكە لە لێكۆڵینەوەیەكی ئێمە لەبارەی گۆشەیەكی هزری هابەرماسەوە و ناومان ناوە (ئاشتكردنەوەی زانین و بەرژەوەندی- ڕەخنە لای هابەرماس وەك خود- تێڕامان)... تەواوى وتارەکە وەختى خۆى لە گۆڤارى ئایدیادا بڵاوبۆتەوە، لێرەدا، لەبەر درێژیی لێكۆڵینەوەكە تەنها ئەم بەشەیمان داناوە، بۆیە ئەگەر ئاڵۆزی و كورتهێنانێك لەم وتارەدا بێتە ڕێی خوێنەر ئەوە لەبەر دەرهێنانی ئەم وتارەیە لە كۆنتێكستی لێكۆڵینەوەكە.