كاری فیكر

گفتوگۆ لەگەڵ كلۆد لیڤی شتراوس

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

-       دەمەوێت پرسیارێكی ئاسانت لێ بكەم: ئەفسانە چییە؟      

شتراوس: بە پێچەوانەوە، ئەم پرسیارە بەهیچ جۆرێ ئاسان نییە. چونكە دەكرێت بە گەلێ ڕێگا وەڵام بدرێتەوە. ئەگەر پرسیار لە هیندۆ-ئەمریكییەك بكەیت ئاوەها وەڵامت دەداتەوە: ئەفسانە هى سەردەمێکى دێرینە، سەردەمێك كە هێشتا جیاوازی لەنێوان ئاژەڵ و مرۆڤدا نەبوو. من پێموایە ئەم پێناسەیە زۆر قووڵە. دۆخێكی مرۆیی كە لەسەر زەمین لەگەڵ جۆرە زیندەوەرەکانى تردا بژیێت و چێژیان لەگەڵ دابەش بكات، بە بێ ئەوەی بتوانێت لەگەڵیاندا بکەوێتە پەیوەندیگریی و بەردەوام بێت، دۆخێكی تراژیدییە و بەزاندنى هەستەكان و فیكرە، ئەمە وێڕای ئەو دەریا مورەكەبەی كە میراتی یەهودی-مەسیحی بەسەریدا باراندوویەتی تاوەكو ئەم دۆخە ]ناونشینەى مرۆڤ و گیانەوەران[ى پێ دابپۆشێت. لەو پێناسەی پێشووەوە وا تێدەگەین ئەفسانەكان ئەوە ڕەت دەكەنەوە ئەم نەنگی و كەموكورتییە لە خەلیقەتدا ڕەسەن و بنچینەیی بێت، بەڵام بە پێی ئەم پێناسەیەبێ دەركەوتنی ئەم كەموكوڕییە ڕووداوێكی تاقانە و بنەڕەتییە بۆ هەلومەرجی مرۆیی و نوقسانییەكانی.

دەكرێت لە جێى دیكەشدا بەدوای پێناسەی ئەفسانەدا بگەڕێین، بۆ نموونە لێكدژییەکەى لەگەڵ فۆڕمەكانی تری میراتی زارەكی: سەرگوزەشتە، چیرۆک و حیكایەتەكان... بەڵام ئەم جیاكارییانە هەرگیز پەتی ]و گشتى[ نین. ڕەنگە ئەم فۆڕمانە لە كولتوورە جیاوازەكاندا هەمان ڕۆڵیان نەبێت، بەڵام خۆ بەرهەمی خودی فیكرن و هیچ شیكارییەكیش ناتوانێت ڕێگربێت لەبەردەم سوودوەرگرتن لە هەموویان. ئەم فیكرە پشت بە چی دەبەستێت؟ بە پێچەوانەی میتۆدی دیكارتییەوە، ئەوە ڕەت دەكاتەوە كە وەڵامە سەختەكە پارچەپارچە بكەین، بۆیە هەرگیز وەڵامێكی بەشەكی و ناتەواوی قبوڵ نییە و، خۆی لەو تەفسیرانە دەئاڵێنێت كە گشتێتی دیاردەكان دەگرێتەوە.

تایبەتمەندی سەرەكی ئەفسانە ئەوەیە وەختێ بە پرسێکەوە دەگیرسێتەوە، لەڕێگەی هاوشێوەكردنی لەگەڵ پرسگەلێكی دیكەدا كە لەسەر ئاستی تر خراونەتە ڕوو، بیری لێ دەكاتەوە: گەردوونی، فیزیایی، ئەخلاقی، یاسایی، مافداری، كۆمەڵایەتی..هتد.. هەموو ئەمانەیش پێكەوە لەبەرچاو دەگرێت.

-       هەر ئەمەیشە تەفسیری گەمەی لێكئاڵانەكان دەكات كە باست كردووە.

شتراوس: ئەوەی ئەفسانەیەك بە زمان دەیڵێت وا دەردەكەوێت تایبەتە بە كایەیەكی دیاریكراو، ئەم كایە بەهەموو ئەو كایانەی تردا پەخش دەبێتەوە كە دەشێت تێیاندا كۆمەڵە پرسێك بە هەمان فۆڕمی ڕواڵەتیی بخرێنە ڕوو و باس بكرێن.

-       ئەمە ئەو شتەیە كە لە كۆتایی "گڵێنەكاری پەرۆش"دا ڕەخنەی فرۆیدی پێ دەكەیت: هەموو سەرنجەکانی ئەو لە كۆدی سێكسیدا قەتیس بووە.

شتراوس: دەتوانین تا ناكۆتا ڕەخنە لە فرۆید بگرین: دەقەكانی هەندێ كات تەمومژاوی و لێكدژن. بەڵام گومانی تیا نییە كە پێگەیەكی بنەڕەتیى داوە بە كۆدە سێكسییەكان.

-       وێڕاى ئەوەیش لەو ئەفسانانەدا كە ئەو شیكارییان دەكات، ئامادەیی گشتی سێكس و ئەو توندوتیژییەی كە هەمیشە هاوڕێیەتی و لەگەڵیدایە، وەك هەورەبروسكە لێمان دەدات.

شتراوس: چونكە ئەم لایەنە پانتاییەكی بەرفراوانی لە نەزمی بەهاكانمان و ژیانی كۆمەڵایەتیمان داگیر كردووە. جگە لەمەیش سەرنجی ئەوەی داوە كە ئەفسانە هەرگیز مەسەلەی پەیوەست بە سێكسی لەخۆیدا و بۆ خۆی، دابڕاو لە هەموو شتەكانی تر، تاوتوێ نەكردووە. بەڵكو هەر ئەوەندەی ویستووە دەری بخات ئەم مەسەلەیە لە ڕووی فۆڕمەوە هاوشێوەی كۆمەڵە مەسەلەیەكی دیكەیە كە مرۆڤ لەبارەی تەنە ئاسمانییەكان، بەدوایەكداهاتنی شەو و ڕۆژ، بەدوایەكداهاتنی وەرزەكان، ڕێكخستنی كۆمەڵایەتی و پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان گروپ و كۆمەڵە دراوسێكان.. خستوونیە ڕوو. كاتێك فیكری ئەفسانەیی بە پرسێكی تایبەتەوە خەریک دەبێ، لەگەڵ كۆمەڵە پرسێكی دیكەدا باسی دەكات و هاوکاتیش چەندین كۆد بەكاردەهێنێت.

-       ئەمە شرۆڤەیەكە لەڕێگەی پرسە بەدوایەكداهاتووەكانەوە.

شتراوس: هەڵبەت، بە بێ ئەوەی هەرگیز هیچیان شیكار بكرێن. لێكچوون لەنێوان ئەم هەموو پرسەدا تووشى ئەو تەوەهومەمان دەکات كە دەتوانین شیكارییان بكەین، ئەمەیش کاتێ پێمانوابێت ئەگەر تێبینیكردن و وردبوونەوە لە حاڵەتێك سەخت و ئەستەم بێت، ئەوا وردبوونەوە لە حاڵەتەكانی تر سەخت نییە، یان لایەنیكەم بەهەمان ئەو ڕادە سەخت و ئەستەم نییە. ئێمە زۆر بە كەمی بەم ڕێگایە ئەرگومێنت دەخەینە ڕوو و شتێكی پێ دەسەلمێنین، كاتێك دەمانەوێت شرۆڤەی شتێك بكەین دەڵێین: "هەروەك لە..." یان "ئەمە وەكو...." ئەمە تەمبەڵییە لە ئێمەدا، بەڵام فیكری ئەفسانەیی ئەم ڕێگەیە بەشێوەیەكی چاوكراوە  و سیستەماتیك بەكاردەهێنێت، تا ئەو ڕادەیەی كە جێگای بەڵگەی سەلماندن دەگرێتەوە...

-       پرسیارێكی دیكەی ئاسان: ئەفسانە بە كەڵكی چی دێت؟ بۆچی باشە؟

شتراوس: بۆ ئەوە باشە شرۆڤەی ئەوە بكات كە بۆچی شتەكان، وەك ئەوەی هەبوون، هەر لە سەرەتاوە لێك جیاواز بوون و بەم شێوەیە هەن؛ بۆچی نەدەكرا ببنە شتێكی تر و بەشێوەیەكی تر هەبن. چونكە –ورد قسە بکەین- ئەگەر گۆڕانكاریی لە كایەیەكدا بكەیت هەموو نەزمی جیهان هەڵدەگەڕێتەوە، لەبەرئەوەى كایەكان هاوشێوەن.

-       ئەفسانە چۆن پەیدا دەبێت؟ خۆ دەبێت كەسێك بۆ یەكەمجار وتبێتی!

شتراوس: بە دڵنیاییەوە، بەڵام ئەگەر پێتوابێت كە دێرینە‌ناسەكان Paleontologists بنەڕەتی مرۆیی هەتابێ زیاتر بەرەو دواوە دەگەڕێننەوە، ئەوا تۆیش هاوڕای من دەبیت كە وەڵامدانەوەی پرسیارەكەت هەرگیز ئاسان نییە. ڕەنگە پێشینانی مرۆڤ –ملیۆنێك یان دوو ملیۆن ساڵ لەمەوبەر- زمانێكی گۆكردنیان هەبووبێت، هیچ شتێكیش ئەو ئەگەرە دوورناخاتەوە كە ئەوان ئەفسانەیان گێڕابێتەوە. ئەم ئەفسانانە بە درێژایی سەردەمەكان گوازراونەتەوە و گۆڕاون، هەندێكیان لەنێوچوون و هەندێكی تریان بوونەتە مایەی پەیدابوونی ئەفسانەی دیكە. لە چ هەلومەرجێكدا؟ دەشێت شتێك بووبێت وەك بەكتریا، هەرگیز نایبینین و بەڵام پەیدایش دەبێت و دەڕوێت! داهێنانی تاكەكەسی بە تەنیا ناتوانێ ئەفسانە بئافرێنێت. بەڵكو دەبێت بەهۆی كیمیایەكی شاراوە و نەبینراوەوە بگۆڕدرێت و دەوڵەمەند بكرێت و گروپێكی كۆمەڵایەتی بینوێننەوە، چونكە ئەمە لەگەڵ پێویستییە فیكری و ئەخلاقییەكانیاندا گونجاو و سازگار کەوتۆتەوە. چیرۆكەكان لە گەرووی تاكەكان دێنە دەرەوە، هەندێكیان سەركەوتوو دەبن و هەندێكی تریان شكست دێنن..

پرسی بنەڕەتی ئەفسانە لە پرسی بنەڕەتی زمان دەچێت، كە كۆمەڵەی زمانناسانی پاریس بەوپەڕی ڕێزەوە چیتر لێكۆڵینەوەی لێ ناكات و نایخاتە قسە و باسەوە، چونكە وەڵامەكان تەنیا دەشێت مەزەندەكراو بن و هیچیتر. ڕەنگە وەڵامی ئەم پرسیارە لە فیزیۆلۆژیای دەمارناسیی مێشكەوە وەڵام بدرێتەوە، كەچی هیچ وەختێ لە ئێتنۆلۆژیا و زمانناسییەوە وەڵام نادرێتەوە. بەڵام دەرهەق بە وێنا ئەفسانەییەكان، وەڵامدانەوەی پرسی بنەڕەتەكەی هەمان ئەو بایەخەی نییە كە توێژینەوەی ئەو هەڵوێستە فیكرییانە هەیەتی وا خەڵكی بەرامبەر ئەفسانەكانیان دەیگرنەبەر. ئەم ئەفسانانە بە جۆرى جیاواز گێردراونەتەوە. بەڵام ناكرێت یەكێك لەم ئەفسانانە هەڵبژێرین یان ڕەخنەیان لێ بگرین یان بڕیاڕی ئەوە بدەین كه تەنیا یەكێكیان ڕاستە و لەوانی تر دروستترە: بەڵكو هاوزەمەن و پێكەوە قبوڵ دەكرێن، بە بێ ئەوەی جیاوازییەكانیان ئاڵۆزی و شێواندنێك دروست بكەن. چەندین لێكۆڵینەوە لە پنتە جیاوازەكانی جیهاندا ئەنجام دراون كە جەخت لەسەر گشتێتی ئەم هەڵوێستە فیكرییە دەكەنەوە. پێویستە لە نزیكەوە توێژینەوە لەم هەڵوێستە بكەین و، بەراوردی بكەین بە هەڵوێستی خۆمان بەرامبەر مێژوو، كە لە كۆمەڵگاكانماندا و لەنێو یەك كۆمەڵگایشدا جۆراوجۆر دەگێردرێتەوە، بگرە جاروبار جیاوازیى گێرانەوەکان تا ڕادەى دژیەكیش دەڕۆن.

-       كەواتە، بەلای تۆوە ئەفسانە كۆی گێڕانەوە هەمەجۆرەکان و گێرانەوە جیاوازەكانییەتی. ئەی هەوڵت نەداوە بۆ دیاریكردنی گێرانەوە بنەڕەتی و ئۆرگیناڵییەكەی؟

شتراوس: هیچ گێڕانەوەیەكی "باش" بوونی نییە، هیچ فۆڕمێكی بنەڕەتی و دەستپێك یان ئۆرگیناڵی ئەفسانە بوونی نییە. دەبێت هەموو گێرانەوەكان بە جددی وەربگرین.

-       لە كۆتایی "گڵێنەكاری پەرۆش"ـدا نووسیوتە ئەفسانە "ئاوێنەی گەورەكەر"ی ڕێگای هەمیشەیی ئێمەیە بۆ بیركردنەوە. ئایا ئەمە ئەو كێشەیە كە لە كۆی ئەو زنجیرە كتێبەدا ڕایكێشاویت و بەدواداچوونت بۆ كردووە؟

شتراوس: ئەمە هەمان كات كێشەی "بونیادی سەرەتایى خزمایەتی"ـیشە، ئەمە جگە لەوەی كە واقیعە ئاینییەكانى "ئەفسانەناسی" لە "بونیاد"دا جێگای واقیعە سۆسیۆلۆژییەكان دەگرنەوە، بەڵام پرسیارەكە‌ نەگۆڕاوە: بەو گرێكوێرانەوە کە لە مومارەسە كۆمەڵایەتییەكان یان بۆچوونە ئاینییەكاندا هەن، ئایا هێشتایش دەتوانین بەدوای تەفسیر و لێكدانەوە بەشەكییە جیاوازەكاندا، بە پێی هەر حاڵەت و دۆخێك، بگەڕێین؟ یان وا باشترە هەوڵی دەرخستنی سیستەمە گشتییە شاراوەكەی و بونیادە قووڵەكەی بدەین بەهۆی شرۆڤەكردنی هەموو ئەم هەمەجۆرییە دیارانەوە و، لێكترازانیان و لێكجیاكردنەوەیان ڕەت بكەینەوە؟ هەروەك ئەوەی "بونیادەكان" و "ئەفسانەكان" كتومت لە كایە جیاوازەكاندا هەمان پرس دەخەنەڕوو و بە دوو ڕێڕەوی هاوشێوەیشدا دەڕۆن.

-       بەڵام ئەم گوزارشتە "ئاوێنەی گەورەكەر" پێویستی بە لەسەر وەستانە.

شتراوس: لە هەموو ئەو شتانەدا كە لەبارەی میتۆلۆژیاوە نووسیومە، ویستوومە ئەوە دەربخەم مەحاڵە بگەینە واتای كۆتایی، یان دوایین واتا. ئایا ئەمە هەمان ئەو شتە نییە كە لە ژیاندا ڕوودەدات؟ ئەو دەلالەتەی كە ئەفسانەیەك دەتوانێت بە من و ئەوانەیشی بدات كە لە ساتێكدا و لە دۆخێكی دیاریكراودا دەیگێڕنەوە یان دەیبیستن، تەنیا لە پەیوەندیدا بە دەلالەتەكانی ترەوە بوونی هەیە كە ئەفسانە دەتوانێت لە سات و دۆخێكی دیكەدا، بە گێڕەرەوەكان و بیسەرەكانی دیكەی بیبەخشێت.

ئەفسانە تۆڕێك دادەمەزرێنێت كە دەكرێت تەنیا لەڕێگەی ڕێساكانی بونیادەكەیەوە پێناسەی بكەین. ئەم تۆرە ڕێ دەدات واتای لێوە دەربكێشین، نەك بۆ ئەفسانە خۆی، بەڵكو بۆ هەموو شتەكانی تریش: وێنەی جیهان، كۆمەڵگە، مێژووی كپكراو لەژێر سنووری ئاگاییدا، لەگەڵ ئەو پرسیارانەدا كە مرۆڤ لەبارەیەوە دەیانخاتە ڕوو؛ ئینجا ئەو قاڵب و چوارچێوەیەی كە ئەفسانە پێشكەشمانی دەكات وا دەكات لە یەك گشتی پێكەوەبەستراودا كۆیان بكەینەوە. ئەم ڕۆڵەی كە دەدرێتە پاڵ ئەفسانە هاوشێوەی ئەو ڕۆڵەیە كە بۆدلێر دەیداتە پاڵ مۆسیقا. بۆدلێر كە باس لە سەرەتا و دەسپێكی Lohengrin دەكات، لەڕێگەی نموونەوە ئەوە پیشان دەدات كە هەموو سوبێكتێكی تاكەكەسی لە بەرهەمەكەدا ناوەڕۆكێكی جیاواز دەبینێت. ئەگەرچی هەموو ئەم ناوەڕۆكانە دەگەڕێنەوە بۆ ژمارەیەكی كەم لە پارچە جێگیرەكان[1]  .

كاتێك بەشێوەیەكی گشتی دەپرسین وشەی "دەلالەت لە... دەكات" واتای چییە، دەبینین هەمیشە واتای ئەوەیە کە لە كایەیەكی تردا هاوتایەكی فۆڕماڵ بۆ ئەو واتایە بدۆزینەوە كە بەدوایدا دەگەڕێین. موعجەم و فەرهەنگ (قاموس) هیچ نییە جگە لە دەرخستنی ئەم بازنە لۆژیكییە. پێدانی دەلەلات بە وشەیەك، بەهۆی وشەكانی ترەوەیە كە خۆیشیان پێویستیان بەوەیە بە وشەكانی تر پێناسە بكرێن و ئیدی بەم جۆرە. ئیتر، وێڕای هەوڵی بێوچانی دانەری قاموس و موعجەمەكان بۆ وەلانانی پێناسە بازنەییەكان، كەچی لایەنیكەم لە ڕووی تیۆرییەوە، دەگەڕێینەوە بۆ سەرەتا.

ئێمە پێمانوایە كاتێك لە نێو كایە سیمیۆلۆژییەكانی دیكەدا بتوانین هاوتا زۆر و فرە جۆرەكانی وشەیەك یان ئایدیایەكدا بدۆزینەوە، مانای وایە واتای وشەكە یان ئایدیاكەمان دەرخستووە. دەلالەت هیچ نییە جگە لەم بەیەكگەیاندنە. ئەمە هەم بۆ وێنەكان و هەم بۆ وشەكانیش ڕاستە. چونكە ئەفسانە وێنەكان و ڕووداوەكان –كە بابەتی گەورەن- بەكاردەهێنێت، ئەفسانە ئەم دیاردەیە بە ڕوونییەكی زیاتر و بە چڕوپڕتر دەنوێنێتەوە، بەڵام مەرج و پێشمەرجی زۆر گشتی كاری فیكریش ئاوەژوو دەكاتەوە.

سەرچاوە:

كلود لیڤی شتراوس: من قریب و من بعید (الدوائر الباردة)، حوارات مع دییە اریبون، ترجمة: مازن م. حمدان، دار كنعان للدراسات و النشر و التوزیع، دمشق، الطبعة الأولى، 2000، ص221-225.    

---

[1]  شارل بودلیر "ریشار فاغنر و تانهاور فی باریس" في اڵاعمال الكاملة، باریس، بلیاد، ص1211-1214.