تۆكڤیڵ و پیادەی دیموكراسییەت

سیلڤان ئالومان

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

ئایا یەكسانی لە هەلومەرجەكاندا هاوتایە بە مومارەسەی دیموكراسی؟ ئەمە پرسیارە

سەنتەرییەكە بوو لە بیركردنەوەی ئەلیكسی دی تۆكڤیڵ (1805-1859)دا.

هەروەها پرسیارێكیشە سەبارەت بە ئەگەری بوونی دیموكراسی.

     

تەمەنی ئەلیكسی دی توكڤیڵ 25 ساڵان بوو كاتێك دەستی كرد بە گەشتە بەناوبانگەكەی بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. ئەوەتا لە ساڵی 1931دا، هێشتا فەرەنسا لە سەردەمی شۆڕشەوە نە بووبووە خاوەنی ڕژێمێكی سەقامگیر و، فەرمانڕەوایەتی پاشایەتی دەستووریی ئینگلیزیش، كە هەمیشە وەك مەرجەعێك باس دەكرا، نەگونجاو و ناقۆڵابوو؛ ئەوەش بەو ئەندازەیەی كە فەرەنسای نیشتمانی مافی مرۆڤ، بە بڕوای تۆكڤیڵ، زیاتر لە هەر وڵاتێكی دیكە لە مێژە لە پرۆسەیەكی بێ‌ پاشەكشەدایە: ئەویش بریتییە لە پرۆسەی یەكسانی لە «هەلومەرجی تیاژیان»ـدا. لەم پەرێزە (سیاق)دا بەرفراوانكردنی مومارەسەی ئازادی سیاسی و ...؟ بۆ سەرجەم تاكەكان دەخاتە ئەستۆی خۆی. ئیتر وەختی ئەوە هاتبوو كە بە شێوەیەكی یەكجاری ئۆرستۆكراسییەت جێ‌ بۆ دیموكراسییەت چۆڵ بكات.

      لەگەڵ ئەوەشدا یەكسانیی لە هەلومەرجدا یەكسانە بە مومارەسەی ئازادی؛ ئینجا ئایا پێدانی مافی دەنگدان بە هەموو هاونیشتمانیان بە بێ‌ هەڵاواردن، دیموكراسی ناگەیەنێتە فەوزا؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەو دوو پرسیارە، گەشتێكی بۆ وڵاتە یەكگرتووەكان، تاكە نموونەی دەركەوتووی گوزەرانی دیموكراسیی لیبراڵی، ئەنجامدا، و دوای ئەمەش كتێبێكی دوو بەرگی «لەبارەی دیموكراسییەوە لە ئەمریكا» نووسی.

     بەرگی یەكەم سەركەوتنێكی گەورەی بەدەست هێنا. وەك ڕشتەیەكی كلاسیكی، شێوازى مامەڵە و میتۆدەکەى لە كارەكانی مۆنتسكیۆی وەرگرتووە: تۆكڤیڵ یەك بەدوای یەك ئامادەسازییەكانی سەركەوتنی سروشتی و یاساكان و دواجاریش خوو و ڕەوشتەكەی پەسندەدات، كە دەتوانێت تاكە سواری و سەرچڵی كۆمەڵگەی ئەمریكی ڕاڤە بكات. بە بێ‌ ئەوەی لە كاریگەری مۆنتسكیۆ دەربازی بووبێت، بەرگی دووەمیش دیموكراسی وەك "تایپ-ئایدیاڵ" تاوتوێ‌ دەكات.

      كتێبی «دەربارەى دیموكراسی لە ئەمریكا» بە دەستنیشانكراوی لەگەڵ تێزێكدا كە تا ئەو ماوەیە جێی ڕەزامەندی بوو، یەكتر دەبڕن، كە دەڵێت دەبێت یەكسانی لە مومارەسەی هاونیشتمانییانەوە دیاری بكرێت، بە بێ‌ بوونی هەر شتێك كە كۆسپ بخاتە بەردەم ئازادی. وەلێ‌ دیموكراسی ئەمریكی بەڵگەی تەواو پێچەوانە دەداتە دەست.  بە دڵنیاییەوە لە دیموكراسی ئەمریكیشدا سەرداران و خزمەتكاران، خاوەن كار و كرێكاران بوونیان هەیە، بەڵام پەیوەندییە دەستاوەكانیان وەهایە كە بە پرەنسیپی یەكسانی دەچەرخێت. لەسەر ئاستی سیاسی، دیموكراسی بە بەشینەوەی هاوسەنگی دەسەڵاتەكانی یاسادانان و جێ‌ بەجێكردن و دادوەری، و بە هاوبەشی چالاكانەی هاونیشتمانیان لە ژیانی سیاسی لۆكاڵی، و دەسەڵاتی ڕای گشتیدا، تەرجەمە دەكرێت.

     دیمەنی ڕۆژانە كە بەم شێوەیە كۆمەڵگەی ئەمریكی دەیخاتە ڕوو، زۆر نابێتە مایەی هۆگربوونی تەواوی تۆكڤیڵ. ئەو كەسە ئۆرستۆكراسە، نا ئومێدی خۆی ناشارێتەوە، كە بە شێوەیەكی تایبەت خاكیبوونی دەستەی سیاسی و "ڕۆشنبیرە ئەمریكییەكان" لای دروستیان دەكرد. لە چەندین لایەنەوە دیموكراسییەت لە بەراورددا بە ئۆرستۆكراسییەت هێزی خۆی پەیدا ناكات. بەڵام ئەم نەنگییانە هاوبەرامبەرێتی سروشتین بۆ ئامادەگییەكی كردەیی هاوبەشی یەكسانی و ئازادی و وەك یەكی ئەو هەلومەرجانەی كە دەیڕەخسێنێت.

باڵادەستی دەسەڵات بەسەر تاكەكەسەوە

     دیموكراسی ئەمریكی تایبەتمەندییەكی دیكەی هەیە ئەویش پارێزگاریكردنە لە خۆی. هۆكاری ئەمە، كە بیرۆكەیەكی كاریگەر بوو لەسەر تۆكڤیڵ، ئەوەیە كە دیموكراسییەت لە ڕێگەی پەرەسەندن و بەرەوپێشچوونەوە كە وای لێدەكات، بەو ئەندازەیەی بكەوێتە ناو ستەمكارییەوە و نەكەوێتە ناو فەوزاوە، لە ناوەوە مومارەسە دەكرێت. بەڵام لە كێبەكێدا وا دەردەكەوێت كە هەرگیز تاكەكان لە هەمان هەلەوە ناڕوانن. بە هەر حاڵ ئەم تاكانە خۆیان یەكسانیان پێ‌ باشترە لە ئازادی، و هەروەها بە دەسەڵاتێكی بەهێز ڕازی دەبن، كە ئەوەندەیان لێی دەوێت زەوتی ئەوە بكات هەندێكیان بەسەر ئەوانی تردا بەرز ببنەوە. لە حاڵەتی كۆمەڵگای ئەمریكیدا، خوو و ڕەوشت و ئایین، و دادگای میللی، و ئینجا ڕۆڵی یاسادانەر، بڕێكن لە چارەسەری خەیاڵكارانە لە پێناو خۆ پاراستن لە مەترسی باڵادەستی ڕوو لە زیادی دەسەڵات بەسەر تاكەكەسەوە. بەڵگەی ئەمە ئەگەر پێویستمان بێت، ئەوەیە كە دیموكراسی هونەرێكی تایبەتی دەوێت كە ئەویش بەهرە و لێهاتوویی دیسپلینكردنی زۆردارییە تایبەتەكانییەتی.

     بەڵام دام و دەزگا ئەمریكییەكان شیاوی گواستنەوە بۆ فەرەنسا نین. كودەتای لویس ناپلیۆن پۆناپارت ساڵی 1851، دووپاتی دژواری تەباكردنی نێوان یەكسانی و ئازادی كردەوە. بۆچی وەها دژوارییەك لە گۆڕێدایە؟ كتێبی ڕژێمی كۆن و شۆڕش هەوڵ دەدات وەڵامی ئەم پرسیارە بداتەوە.

ڕەمزی پرسی لیبرالیزم

     تۆكڤیڵ، لەبری ئەوەی شۆڕشی فەرەنسی بكاتە دابڕانێك لە ڕژێمی كۆن، ئەو دەیكاتە خاڵی پێگەیشتنی ئەو پەرەسەندنانەی كە لەماوەی چەندین سەدەی فەرمانڕەوایی پاشایەتیدا دەركەوتن، و بەدیاریكراویش سەنتەریبوونی دەسەڵات. دەسەڵاتی پاشایەتی بە خنكاندنی شێوە نێوانكارەكانی دەسەڵات و ژیانی سیاسی لۆكاڵیی ماوەمیراتی سەدەكانی ناوەڕاست، كاروباری سیاسی لای فەرەنسییەكان شاردەوە. بەم جۆرە كێشمەكێش بۆ ئازادیی سیاسی ناكرێت تەرجەمە بكرێت تەنیا بە ڕق و توڕەیی شۆڕشگێڕی و داواكردنی سڕینەوەی ڕابردوو table rase نەبێت. سەركەوتنی كتێبی ڕژێمی كۆن، بێ‌ هیچ ناكۆكییەك تۆكڤیڵی كردە ڕەمزی پرسی لیبرالیزم. بەڵام لە كۆتایی سەدەی 19 دا كە كایە تەقلیدییەكان (مێژوو و زانستی سیاسی...) سیفەتی زانستیان بەخۆیانەوە گرت، و ڕەگداكوتینی كۆماری سێیەم، ئەمە بێ‌ ئەوەی باس لەوە بكەین كە نموونەی ئەمریكی لە سەردەمی جەنگی جیاكارییەوە ڕاستگۆیی لەدەست دابوو... هەموو ئەمانە بوونە مایەی ئەوەی بە نیوە تەواوی بخرێتە سووچی لەبیركردنەوە. ئیدی دەبوو چاوەڕوانی هەردوو دەیەی پەنجاكان و شەستەكان بین تاكو سەر لە نوێ‌ لە كەشفكردنەوەی كتێبەكانیدا بەشداری بكەین. بەم جۆرە، ڕیمۆن ئارۆن، لە كتێبەكەیدا «قۆناغەكانی هزری سۆسیۆلۆژی» تۆكڤیڵ، هەروەك ماركس و ئۆگەست كۆنت، هەتا پایەی باوكی دامەزرێنەری سۆسیۆلۆژیا بەرز دەكاتەوە، لەمیانەی دداننان بە فەزلی تۆكڤیڵدا لەوەی كە پرسی پەیوەندی نێوان یەكسانی و ئازادی لە كرۆكی بیركردنەوە لە دیموكراسیدا داناوە، و ئارۆن وەك ململانێی چینەكان هەژماری دەكات.

     لێكچوونی ڕوو لە زیادی كۆمەڵگە لە شەستەكاندا، و كۆمەڵگەی دیموكراسی كە تۆكڤیڵ وا وەسفی كردووە (جەختكردنەوە لەسەر ڕەفتارزانیی چێژ، تاكگەرایی، و هاوشێوەیی هەلومەرج...)ـە، دیسان پاساوی سەر لە نوێ‌ بایەخدانەوەی زانستە كۆمەڵایەتییەكانی بەم لێكۆڵەرە دایەوە. لە ساڵی 1979وە كارە مێژووییە وەسفییەكانی فرانسۆ فۆرێ‌ لەبارەی شۆڕشی فەرەنسییەوە كەوتە هاندان بۆ خوێندنەوەیەكی نوێی دیاردەی شۆڕشگێڕی لەبەر ڕۆشنایی بەرهەمەكانی تۆكڤیڵدا. وەك دەردەكەوت ئەو جەخت لەسەر شكستی هەربوونی (حەتمی) هەر سیستەمێك دەكاتەوە كە تەنیا لەسەر بنەمای یەكسانی بەند بێت، ڕووخانی سیستەمی سۆڤییەتی بەدڵنیاییەوە، بایەخدانی بە كارەكانی تۆكڤیڵ پتەو و زۆرتر كرد.

ڕووداوەكانی ژیانی تۆكڤیڵ

-       1805 (29ی تموز): لە پاریس لە باوكێك سەر بە ئەرستۆكراتە مێژینە نۆرماندییەكان، و نەوەی مالشیرپ، پارێزەری لویسی شازدە لە دایك بووە.

-       1820-1827: لە كۆلێژی پاشایەتی لە میتس؛ و لە پاریس (ماف)ی خوێندووە؛ گەشتێكی بۆ ئیتالیا كردووە.

-       1827-1830: چاوی بە گۆستاف دو بۆمۆن كەوتووە، كە لە گەشتی ویلایەتە یەكگرتووەكاندا دەبێتە یاوەری، لە تموزدا تۆكفیڵ لە بەشی چەپی پاشایەتیدا بوو.

-       نیسانی 1831- ئاداری 1832 گەشت بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكان.

-       1832- 1835: بەشی یەكەمی كتێبی (لەباری دیموكراسییەتەوە لە ئەمریكا)ی نووسی، و گەشتی بۆ ئینگلتەرا و ئێرلەندا كرد؛ لەگەڵ ئافرەتێكی ئینگلیزیدا بە ناوی میری موتلی، هاوسەرگیری كرد.

-       1836: حاڵەتی كۆمەڵایەتی و سیاسی لەپێش و لە 1789ی بڵاو كردەوە.

-       1838: بۆ ئەكادیمیای زانستە ئاكاری و سیاسییەكان هەڵبژێردرا.

-       1839: بووە نوێنەری پەرلەمانی، و سێ ڕاپۆرتی لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی كۆیلایەتی لە ئۆردووگاكاندا (1839)، و چاكسازی زیندانەكان (1843)، و دواجار لە بارەی جەزائیرەوە، دوای ئەوەی دووجار سەردانی ئەو وڵاتەی كرد (1847) دەركرد.

-       1840: بەشی دووەمی كتێبی دیموكراسی لە ئەمریكا.

-       1841: لە ئەكادیمیای فەرەنسی هەڵبژێردراوە.

-       1848: ئەندامی لیژنەی دووبارە داڕشتنەوەی دەستووری نوێ‌. 

-       1849: وەزیری كاروباری دەرەوە.4

-       1851: نەیاری كودەتای لویس پۆناپارت، و كشانەوەی لە ژیانی سیاسی.

-       1856: دەرچوونی كتێبی ڕژێمی كۆن و شۆڕش.

-       1859: (16ی نیسان) كۆچی دوایی لە كان Cannes.

سەرچاوە:

علم الإجتماع- من النظریات الكبری الی الشۆون الیومیة- أعلام و تواریخ و تیارات، إعداد و تحریر: فیلیب كابان و جان فرانسوا دورتیه، ترجمة: الدكتور إیاس حسن، دار الفرقد للطباعة و النشر و التوزیع، الطبعة الأولی، 2010.

تێبینى: ئەم وتارە لە 2013، لە "کاکێشان" پاکۆى "کوردستانى نوێ" بڵاوکراوەتەوە.