خودا لە عەقڵانیەتی سپینۆزادا

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

      بارۆخ (بنیدكتۆس) دو سپینۆزا (1632-1677)، بەلای هەندێك فەیلەسوفانەوە فەیلەسوفێكی قووڵی ڕۆشنگەرا بووە و زۆر بڕوای بە خودا هەبووە. بەڵام بەلای هەندێكی ترەوە باوەڕی بە خودا نەبووە و فەیلەسوفێكی ئاڵۆز و بێباوەڕ بووە. ڕاستییەكەی ئەشێت فەلسەفە و بەرهەمەكانی سپینۆزا بۆخۆی فێرگە و ڕێبازێكی فەلسەفی بن. نامەكەی "سەبارەت بە چاكسازیی لە عەقڵدا" (1677) جگە لەوەی بە ڕێخۆشكەر دادەنرێت بۆ هەڵچنینی ڕێبازەكەی، جۆرێكیش بوو لە مەیلی ڕووكردنە نووسین لەبارەی ئاكارەوە. بەڵام كتێبە سەرەكییەكەی بەناوی (ئەخلاق) ساڵی 1677 داناوە و تێیدا میتۆدێكی ئەندازەیی بەكارهێناوە (بە لاتینی more geomtrico demostrata) هەمان میتۆدیشی لە یەكەم كتێبیدا بەناوی "بنەماكانی فەلسەفەی دیكارت" (1663) بەكارهێناوە.

     هەر بڕگەیەك لەو نووسینانە لە پێناسەكان و بەڵگەنەویستەكان و ڕستەی فێركاری و بەڵگە و پاساوە عەقڵییەكان، ئینجا بەرەنجامەكان و حوكمە یارمەتیدەرەكان و تێبینی و سەلمێنراوەكان پێكدێت.

      سیستەمی بیركاریی (لە زانكۆكانی سەدەكانی ناوەڕاستدا و لە نامە لۆژیكییە- بیریكارییەكانی ڤیتگنیشتاینیشدا) شێوەی دەرەوە بەكارناهێنێت، بەڵكو ئەو سیستەمە دەربڕی توانای بەكارهێنانی فەلسەفە و بیركارییە، كە بە ڕێگای deduction (ئیستیدلال)، لە بنەما باڵاكان یان لە بنەما یەكەمینەكانەوە دەست پێدەكات و گریمانەی ئەنجامگیریی سەرجەم حوكمەكان دەكات.

      سپینۆزا دەیویست ئەوە بسەلمێنێت كە ئەم شێوە ڕواڵەتییە پێویستی بە پێوەرێكی دیكەی حەقیقەتە جیاوازێت بێت لە پێوەرە سادە و باوەكان:

      ئەوانە پرسیاری مرۆیی دەربارەی ئامانجەكە پشتگوێ‌ دەخەن.

      هیچ شتێك نابێتە هۆی دیلكردنی مرۆڤ بیركردنەوە مەبەستدارانەكەی (التفكیر الغائی) نەبێت. ەم بیركردنەوەیە وەك ئامرازێكی بە سوود سەیری هەموو شتەكانی نێو سروشت دەكات.

     بەم جۆرە كتێبی (ئەخلاق)ـەكەی سپینۆزا دابەش بووە بەسەر پێنج بڕگە یان وتاردا: یەكەمیان دەربارەی خودا، دووەمیان دەربارەی سروشت و بنچینەی دەروون، سێیەم لەباری هەڵچوونەكانەوە، چوارەم لەبارەی كۆیلایەتی مرۆڤەوە، پێنجەمیشیان لەبارەی هێزی عەقڵەوە یان سەبارەت بە ئازادیی مرۆڤ.

      كە سپینۆزا لە جیاتی ئەوەی لە مرۆڤەوە دەست پێ بكات لە خوداوە دەست پێدەكات، مانای وایە:

      ئەگەر بێتو بۆچوون و وێنامان بۆ خودا هەڵە بێت ئەوا ناكرێت وێنەی مرۆڤیش ڕاست و دروست دەربچێت.

      بە بڕوای سپینۆزا خودا جەوهەرە و جەوهەریش ئەوە. "ئەوەی چەمكەكەی پێویستی بە چەمكی شتێكی تر نەبێت، ئەوا لێی وەردەگیرێت".

      جەوهەریش لە هەڵگیراوەكان (مەحمولات) پێك دێت، ئەمەش واتە ئەو سیفەتانەی كە عەقڵ بە سیفەتی سەرەكییان دادەنێت. سپینۆزا ناوی (modi) لە دۆخەكانی جەوهەر دەنێت.

     بەڵام بە بڕوای سپینۆزا ئەوەی كۆتا و پایاندارە ئەو شتەیە كە شتێكی تری هەمان سروشتی خۆی تێی دەپەڕێنێت. "بۆ نموونە جەستە بە كۆتا و پایاندار دادەنرێت چونكە ئێمە بەردەوام دەتوانین وێنای جەستەیەكی گەورەتر بكەین.. كەچی هیچ ئایدیایەك لەلایەن جەستەوە تێناپەڕێنرێت ]چونكە ئایدیا و جەستە سەر بە هەمان سروشت نین[".

      خودا هەمیشە و بە ڕەهایی بوونێكی نا- كۆتا و بێ‌ پایانە. چوون لەنێو خۆیدا هیچ نەفییەكی هەڵنەگرتووە، بەردەوامیش بە چەندان هەڵگیراو (محمولات)ـی بێ‌ پایان بەهێز دەبێت. لەمەوە سپینۆزا ئەنجامگیریی ئەوە دەكات كە خودا بوونی ناچاریی (واجب الوجود)ـە و تەنیا ئەو تاك جەوهەرە، بۆیەشە شیاوی دابەش بوون نییە.

       بەڵام شتە درێژبووەوەكان و مەعریفییەكان یان سیفەتەكانی خودان یاخود دۆخەكانی سیفەتەكانی خودان.

      كەواتە سپینۆزا پێش هەموو شتێك ئەوەی دیاری كردووە جەوهەری ناكۆتا كێیە، پاشانیش دۆخە كۆتاكان (جیهان و مرۆڤ) چین. بێجگە لە چەمكی جەوهەر و ڕواڵەت دەكرێت بە چەمكی تریش ئەم جیاوازییە دەرببڕدرێت: "سروشتی ئەفرێنەر" natura naturans و "سروشتی ئەفرێنراو" natura maturate.

      سروشتی ئەفرێنەر هاو-چییەتی (متماهی) نییە لەگەڵ سروشتی ئەفرێنراودا، بەڵام:

     "هەر شتێك كە هەبێت، لە خودادا هەیە و ناكرێت بە بێ‌ ئەو بوونی هەبێت، ناكرێت بە بێ‌ ئەو دەركیش بكرێت".

       سپینۆزا بەم جۆرەی خوارەوە وەڵامی پرسیارەكەی دایەوە كە ئەشێت هەندێك بەم هۆیەوە بە بێباوەڕ حیسابیان كردبێت:

      "ئەگەر خەڵكانێك هەبن پێیان وابێت خودا و سروشت (جا لەمە وەك زۆریەتی چەندێتی تێدەگەن یان وەك مادەی بەجەستە) یەكن و هەردووكیشیان یەك شتن، ئەوا زۆر هەڵەن".

      یەكسانبوونی "خودا و سروشت" واتای ئەوەیە خودا سروشتی ئەفرێنەرە، ئیتر هەموو شتەكانی تر لەودان و ئەفرێنراون، هەر بۆیەشە لە بوونیاندا قەرزداری خودان.

      جا بۆیە دەبێت هەموو مەعریفە و زانینێكیش لە دەوری سیفەتەكانی خودا و دۆخەكانی ئەم سیفەتانە بسوڕێتەوە نەك هیچ شتێكی تر.

     پاش خستنەڕووی یەكەم هۆكار و دوا هۆكاری حەقیقەت، سپینۆزا میتافیزیكای مرۆڤ پیشان دەدات، لێرەدا بنەما سەرەكییەكە ئەو تێزەی سپینۆزایە كە پێی وایە درێژبوونەوە و ئاگایی هەردووكیان سیفەتی یەك جەوهەرن و دەتوانین لێی وردبینەوە. لەمەشەوە ئەم ئەنجانگیرییە دەكات:

      " ڕێكخستن و لێك بەستنەوەی هزرەكان و ڕێكخستن و لێكبەستنەوەی شتەكان یەك جۆرن". بە بڕوای ئەو حەقیقەتی شتەكان و هزرەكان تەنیا بەندە بە تێڕوانینی عەقڵییانە لە سیفەتەكانی خودا. هەموو جەستەكان حاڵەتەكانی خودان و سیفەتی درێژبوونەوەیان هەیە، هزرەكانیش سیفەتی ئاگایی.

      دەرهەق بە مرۆڤیش، پەیوەندی نێوان جەستە و دەروون پەیوەندییەكی هاوسەنگە: هەردووكیان دوو ڕواڵەتی یەك تاكەكەسن.   

سەرچاوە:

بیتر كونزمان و آ‌خرون: أطلس DTV الفلسفة، ترجمة: د. جورج كتورە، المكتبة  الشرقیة، الطبعة الثانیة، بیروت- لبنان، 2007، ص109-110.