کڵاوەکەى کانت و قاپوتەکەى نیچە 2

بە ڕیوایەتى دۆلۆز

بەشى دووەم

هاوار محەمەد

2- نیچە، چەکوشى دژە دوژمن

      دۆلۆز كۆچەرە و فەلسەفەكەیشی كۆچەرییە، ئەمەیش ماناى وایە "ماشێنى جەنگ" دژ بە سیستەم و دەوڵەتە فەلسەفییەکان دادەهێنێت. نیچە لەمەدا یارمەتیى دۆلۆز دەدات، یاوەریى دەکات بۆ لەکارخستنى سیستەمە جەنگییەکەى دوژمن و ئینجا تێپەڕین بە نێو جەرگەى ماڵەکەیدا. ئەم دوژمنە پێش هەر کەسێکى تر هیگڵ و دیالەکتیکن. دۆلۆز و نیچە وەك موسافیر و سێبەرەكەی وەهان، بێ‌ ئەوەی لەم كۆنتێكستەدا سێبەر مانای پاشكۆیەتی هەبێت، بەڵكو سێبەر هاوڕێیە و، دەتوانین كەش و هەوای نیچەیی لە نووسینەكانی ئەودا ببینینەوە. بەشێك لە توێژەران ڕیشەكانی پۆستمۆدێرنە و فەلسەفەی جیاوازی دەبەنەوە سەر نیچە، لەم ڕووەوە چاوپۆشیكردنی فەیلەسوفە دژە نەزمەکان، بەتایبەت دۆلۆز، لە نیچە كاری نەكردەیە.

أ‌-     كتێبی (نیچە) و زەمینەسازیی بۆ (نیچە و فەلسەفە):

      بایەخدانی زۆری دۆلۆز بە نیچە لەو ڕووەوە دەردەكەوێت كە دوو كتێبی بۆ تەرخان كردووە. كتێبی یەكەمیان (نیچە) كتێبێكی قەبارە بچووكە و هەر بابەتێكی جیاواز ناونیشانێكی تایبەتی لە خۆگرتووە. بە ژیانی نیچە دەست پێدەكات و بە بیبلۆگرافیای بەشێك لەو كتێبانەی بە زمانی ئەڵمانی و فەرەنسی لەبارەی نیچەوە نووسراون دوایی دێت. بە بڕوای دۆلۆز كتێبی یەكەمی زەردەشت كە باس لە سێ‌ گۆڕانەكەی ڕوح دەكات "چۆن ڕوح دەبێتە وشتر و وشتر چۆن دەبێتە شێر و شێریش چۆن دەبێتە منداڵ" هەمان مانای قۆناغەكانی ژیانی خودی نیچەی هەیە، بەرهەم و قۆناغەكانی ژیان و تەندروستی نیچە تەریبی ئەم سێ‌ گۆڕانكارییەن. وشتر ئەو ئاژەڵەیە كە لە بیاباندا باری بەها باوەكان و قورسایی پەروەردە و ئەخلاق و نەریت و كولتوور هەڵدەگرێت، وشتر دەگۆڕێت بۆ شێر: شێر بتەكان دەشكێنێت و بارە قورسەكان لەت و پەت دەكات و ڕەخنەی هەموو بەها باوەكان دەكات. دواجاریش شێر دەبێتە منداڵ، منداڵیش واتە گەمە و سەرەتایەكی نوێ‌، ئافرێنەری بەهای نوێ‌، دروستكەری بەهای نوێی هەڵسەنگاندن. خەسڵەتی منداڵ گەمە و پێكەنینە.. گەمەكردن بە هەموو بەها باوەكان و ئینجا خۆشی بینین لە ژیان و پێكەنین بەو كەسانەی بەهای باویان هەڵگرتووە و ئینجا خۆشحاڵی بەرامبەر ژیان، یان وەك نەشئە و سەرەتایەكی نوێ‌.

     لەمەوە دۆلۆز باس لە ژیاننامە و بەرهەم و تەندروستی و دۆخە كەسییەكانی نیچە دەكات: هەر لە ناسینی ڤاگنەر و كتێبی (لەدایكبوونی تراژیدیا)وە هەتا ساڵی 1888 كە دۆلۆز پێی دەڵێت "ساڵە مەزنەكە" بەهۆی نووسینی هەر سێ‌ كتێبی ئاوابوونی بتەكان، كێشەی ڤاگنەر، دژە مەسیح و، ئینجا لەویشەوە هەتا نەخۆشی و مەرگی نیچە و خیانەتی ئیلیزابێسی خوشكی لە دوا بەرهەمی نیچەدا.

      دۆلۆز لە ڕوانگەی نیچەوە باس لە فەلسەفە دەكات و بەوە دەست پێدەكات كە نیچە دوو ئامرازی گوزارشتكردن تێهەڵكیش بە فەلسەفە دەكات: وشەی كۆكار و قەسیدە. ئەمەش هەمان سەرەتایە كە كتێبی (نیچە و فەلسەفە)ی پێ‌ دەست پێدەكات.

       بە بڕوای دۆلۆز، نیچە لەجیاتی ئایدیای زانین، ڕاڤە و هەڵسەنگاندن دەردەخات. ئەم دوو چەمكەش مرادیفی وشەی كۆكار و قەسیدەن. یەكەمیان (مانا) دیاری دەكات و، دووەمیشیان (بەها). فەیلەسوفیش فەیلەسوفی ئاییندەیە فەیلەسوفی دەهێنەر و پزیشك و ڕەخنەگری سەرسەختی هەموو بەهاكان و قڵپكردنەوەی ئەم بەهایانە و، ئینجا داهێنانی بەهای نوێ‌. بە بڕوای نیچە داڕمانی فەلسەفە بە ڕوونی لەگەڵ سوكراتدا دەست پێدەكات (ئەمەیە مرۆڤ، ل. 81)، بەهۆی ئەوەی لە سوكراتەوە هاوكێشەی ژیان/فیكر هەڵدەگەڕێتەوە بۆ فیكر/ژیان، لەجیاتی ئەوەی (ژیان) بڕیار لەسەر هەموو شتێك و فیكریش بدات، فیكر بڕیار لەسەر ژیان دەدات و لەمەشەوە دەیخاتە خانەی تۆمەتەوە. لێرەوە دۆلۆز شرۆڤەی هێزەكان و ئیرادەی هێز لای نیچە دەكات و بە هێزی (چالاك) و (دژە چالاك) "إرتكاسی" ناویان دەبات و پەیوەندی ئەم هێزانە لەگەڵ یەكتردا ڕوون دەكاتەوە.

    لەژێر ناونیشانی "فەرهەنگی كەسایەتییە نیچەییەكان"ـدا دۆلۆز باس لەو كەسایەتی و ڕەمزانە دەكات كە نیچە لە تەواوی فەلسەفەكەی و بەتایبەتیش لە "وەهای گووت زەردەشت"ـدا دایهێناون.

-       هەڵۆ و ئەدیها: هێمای گەڕانەوەی ئەبەدی.

-       گوێدرێژ (و وشتر): ئاژەڵی بیابان، عەدەمییەت، (نا)ی قەڵپ و (بەڵی)ی قەڵپ.

-       جاڵجاڵۆكە: ڕۆحی تۆڵەسەندنەوە و كینەبازیی.

-       لیبۆك (و مەیمونی زەردەشت): كاریكاتۆری زەردەشت.

-       ئاریان: تاڕادەیەك جاڵجالۆكە و بوونەوەری كینەبازی ساردوسڕ، بەڵام كە بە دیۆنیزۆس ئاشنا دەبێت و لێی نزیك دەبێتەوە (بەڵێ‌)ی ڕاستەقینە فێر دەبێت و، هەردووكیان گەڕانەوەی ئەبەدیی دروست دەكەن و، مرۆڤی باڵایان دەبێت.

-       دیۆنیزۆس: پەیوەندیی لەگەڵ ئەپۆلۆن، دژایەتیی سوكرات، ناكۆكیی لەگەڵ مەسیح، تەواوكاریی لەگەڵ ئاریان.

      ئیدی هەر بەم جۆرە كەسایەتی و هێما نیچەییەكانی تر دیاریی دەكات. دۆلۆز دەیەوێت ئەوە نیشان بدات كە فەلسەفەی نیچە هێما و ڕەمزەكانە، بە بێ‌ ناسینی وردی وەزیفەی ئەم ڕەمزانە ئەستەمە لە هزری نیچە تێبگەین.

      دواجار دۆلۆز نووسین و بەرهەمەكانی نیچە ڕیز دەكات و ئینجا گوڵبژێرێك لەم بەرهەمانە دەخاتە ڕوو، ئەوەش وەك كرۆكی ئەو پرس و باسە سەرەكییانەی لە فەلسەفەی نیچەدا تاوتوێكراون. كۆتایی كتێبەكەیش تەرخانكراوە بۆ قسەكردن لەبارەی شێتییەوە و سەرەتاكەیشی بەو وتەیەی نیچە دەست پێدەكات كە: «هەندێ‌ كات شێتی ئەو ماسكەیە زانینێكی حەتمی و تا ئەوپەڕی دڵنیا لە پشت خۆیەوە حەشار دەدات».

كتێبی گرنگی دۆلۆز لەبارەی نیچەوە كتێبی (نیچە و فەلسەفە)یە. لەم كتێبەیاندا دۆلۆز زۆر بە قوڵی و وردی لەبارەی چەمك و هزر و مانا و كێشە نیچەییەكان دەدوێت و شرۆڤەیەكی سیستماتیكییانەی فەلسەفەی نیچە دەكات، ئەگەرچی نیچە هەرگیز نەیویستووە فەلسەفەكەی سیستماتیك بێت، بەڵام ناكرێت بلیمەتیى دۆلۆز فەرامۆش بكرێت لە لێك بەستنەوەی هزرەكانی نیچە. (نیچە و فەلسەفە) یەكێكە لە كتێبە ناوازەكان لەبارەی ئەو فەیلەسووفەوە و ئەستەمە توێژینەوە لە نیچە بكرێت و ناوی دۆلۆز نەهێنرێت. لێرەدا چەند سەرنجێكی كورت لەبارەی شرۆڤەكانی دۆلۆز بۆ نیچە دەردەبڕین، دواجاریش خاڵی جیاوازی نێوان كانت و نیچە لە ڕوانگەی دۆلۆزەوە باس دەكەین. 

ب‌-   فەلسەفە و میتۆدی نیچە:

       تەواوی كتێبەكە خوێندنەوە و شرۆڤەی فەلسەفەی نیچەیە، بەڵام بە جۆرێكی وا دەچێتە پێش ئەستەمە باز بەسەر هیچ بەشێكیدا بدەین، مەگەر توێژەری زۆر شارەزای هزری نیچە. كتێبەكە پێكهاتووە لە پێنج بەش و كۆتاییەك. بەشی یەكەم باس لە (هونەری تراژیدی)ی دەكات و دەتوانین بڵێین سەرەتای گەڵاڵەبوون و دەركەوتنێكی كاڵڕەنگی هزر و بیرۆكەكانە لای نیچە. لێرەدا خاڵی گرنگ ڕوونكردنەوەی بابەتەكانە بەرمەبنای میتۆدی جینالۆژی: «ڕەچەڵەكی هەر شتێك و هەر بنچینەیەك خاوەنی هەندێك بەهایە بۆ بەهاكان، وەلێ‌ ڕەچەڵەكی ئەم بەهایانەش بۆ شتەكە بنچینەیەكەیەتی و بڕیار لەسەر بەهاكەی دەدات» (نیچە و فەلسەفە، ل6). جینالۆژی واتە: بەهای بنچینە و هاوكاتیش بنچینەی بەها. جینالۆژی ڕەگەزی باڵاهاتن (تفاضل)ی بەهایە، واتە هەستكردن بە جیاوازی و مەودا لەنێوان بەهاكاندا (خانەدان/ عەوام)، (شكۆمەند/ ڕسوا)، (سەروەر/ كۆیلە)...هتد، هەروەها ڕەگەزی بەدوایەكداهاتن (تعاقب)ی بەهاكانیشە (چالاك/ ناچالاك). 

       مانای هەر شتێك لە ئیرادەی ئەو هێزەدایە كە دەست بەسەر ئەو شتەدا دەگرێت، بەم مانایە جینالۆژی تەنیا هەڵسەنگاندن ناكات بەڵكو ڕاڤەیش دەكات. لای نیچە زیاد لە هێزێك بوونیان هەیە و بگرە هێزەكان زۆرن بەڵام لەژێر دوو جۆری سەرەكیدا كۆدەبنەوە: "هێزی چالاك" و "هێزی دژە چالاك". مەودای نێوان ئەم هێزانە ڕەگەزی باڵاهاتنی نێوان هەر هێزێكە. چەمكی هێز لای نیچە بریتییە لە پەیوەندی نێوان هێزەكان و هەر هێزێك لە پەیوەندی و بەركەوتندایە لەگەڵ هێزێكی تردا. لێرەیشەوە "ویستی هێز" دەبێتە ویستی هێزێك لەسەر ویستی هێزێكی تر. ویستێك خاوەنی فەرمانە و ویستێك گوێ‌ فەرمان و ملكەچ. بەڵام ئەم پەیوەندییە پەیوەندییەكی دیالەكتیكی نییە چونكە لەسەر بنەمای (نەفیكردن) دانەمەزراوە، بەڵكو بەرمەبنای ئەرێكردن و جیاوازبوون و چێژبینینە لەم جیاوازییە. بۆیە بە بڕوای دۆلۆز ئەوەی ویست دەیەوێت بریتییە لە سەلماندن و ئەرێكردنی جیاوازی خۆی. دۆلۆز دەگاتە ئەو بەرەنجامەی كە لە ڕوانگەی نیچەدا تراژیدیا بریتییە لە خۆشحاڵییەكی چالاكانەی ئەرێكردنی قورسترین و سەختترین و دڵڕەقانەترین دۆخی ئازاراوی و بەڵێكردن بۆ ژیان، نەك وەك ملكەچی و چوونەژێربار و بەزەیی، بەڵكو وەك چێژوەرگرتن لە جیاوازبوون، ئەمەش وەك ئەرێكردنی لە یەك باردا نا، بەڵكو وەك ئەرێكردنێكی فرە لەلایەن هێزە جیاوازەكانەوە لە حاڵەتی خۆیاندا. لێرەوە هزری تراژیدی ڕزگاركردنی ژیانە لە نەهیلیزم و هاوشێوەكانی.

      دۆلۆز سێ‌ شێوەی ڕەتكردنەوەی ژیان دەستنیشان دەكات كە پێی دەڵێت (عەدەمییەت). عەدەمییەت واتە ڕەتكردنەوەی ژیان، روحی تۆڵەسەندنەوە، هەستكردن بە تاوان، ئایدیای باڵای زوهدی. سەرجەمیشیان لەڕێگەی ئایین و ئەخلاق و فەلسەفەی ساختەوە ئیش ئەكەن.

ت‌-   تایپۆلۆژیای هێزەكان:

      بەشی دووەمی كتێیەكە باس لە "تایپۆلۆژیای هێزەكان" دەكات (چالاك/ دژە چالاك). هێزی بەرز و نزم، ئەرێكار و نەرێكار، خانەدان و عەوام، سەروەر و كۆیلە..هتد. گەرچی هێزەكانی خوارەوە ناچالاك و نەرێكاریش بن بەڵام هێشتا لە هێزبوون ناكەون و بگرە ئەشێت هاوپەیمانی لەگەڵ یەكتردا دروست بكەن و هێزێكی گەورەتر لە هێزی چالاك دروست بكەن بەڵام خەسڵەتیان هەر ناچالاك و نەرێكار دەمێنێتەوە.

      ئەوەی هێزێك دەكاتە هێزی چالاك كەڵكەڵەی هێز و ویستی ئەو هێزەیە بۆ خاوەنداریی و دەستبەسەرداگرتن و سەركوتكردن و باڵادەستی. ئەمەش بە مانای دروستكردن و سەپاندنی شێوەی ژیان و بەهای نوێ‌. لەمەش زیاتر هێزەكان لەڕووی چەندێتی و چۆنێتییەوە لێك جیاوازن. چۆنییەتی هێزەكان لێكەوتەی چەندێتی هێزەكانە، لەمەشەوە كێشەی پێوانەی هێزەكان سەرهەڵدەدات. لەم پێوانەكردنەدا پێویستە هەر دوو بنەمای چەندێتی و چۆنیەتی لەبەرچاو بگیرێن. جیاوازی لە چەندێتی جەوهەری هێز و پەیوەندی هێزێكە لەگەڵ هێزێكی دیكەدا، بەڵام ئەم بنەما ئەبستراكتە بەس نییە، بەڵكو جیاوازی لە چۆنیەتیشدا شێوەكانی دیاری دەكات. هەر هێزێكیش كە بە ڕێكەوت دەچێتە نێو پەیوەندی لەگەڵ هێزێكی تردا بە زەرورەت ئەو چۆنییەتییە وەردەگرێت كە شیاویەتی. ئەمەش واتە ڕەگەزی بەدواداهاتن (تعاقبی).

      ئیرادەی هێز بریتییە لە باڵاهاتن (تفاضل) و بەدوایەكداهاتن (تعاقب). بە مانایەكی تر ئیرادەی هێز بریتییە لە ڕەگەزی بەرهەمهێنانی جیاوازیی چەندێتی و ڕەگەزی بەرهەمهێنانی جیاوازیی چۆنییەتی. بە پێی ئەمەش بە هێزێك دەوترێت باڵادەست و بەوی تر ژێر دەست، یەكێكیان چالاك و ئەوتر ناچالاك، بەڵام هیچیان خاڵی نین لە ویستی هێز، بەڵكو تەنیا بە پێی خەسڵەتی ویستی هێزەكانیان (ئەرێكار و نەرێكار) چوونەتە نێو پەیوەندییەوە.

      لەدواتر دۆلۆز بە وردی باس لە گۆڕانی پەیوەندی ئەم هێزانە لەگەڵ یەكتردا دەكات و باس لەو پرۆسانەیش دەكات كە هێزێك دەكاتە چالاك و ئەوی دی دەكاتە ناچالاك.

پ‌-   ڕەخنە: هەڵگێڕانەوەی هەموو بەهاكان و دامەزراندنی بەهای نوێ‌:

      لە بەشی سێیەمی كتێبەكەدا دۆلۆز باس لە ڕەخنە دەكات. سەرەتا دۆلۆز لەبارەی گۆڕان لە زانستە مرۆییەكان دەدەوێت و پاشان ڕادەبورێت بۆ ڕوونكردنەوەی شێوازی پرسیار لای نیچە. میتافیزیك پرسیاری (چی) دەكات: عەدالەت چییە؟ جوانی چییە؟ چاكە چییە؟..هتد، بەڵام دۆلۆز ئەوە ڕوون دەكاتەوە پرسیاری جەوهەری لای نیچە پرسیاری (كێ‌) یە؟ ئەمەش واتە: ئەو هێزە كێیە (كامەیە) باڵادەست دەبێت و خاوەنی كامە ویستە؟ پرسیاری (كێ‌) پرسیار كردنە لە (بكەر)، واتە هێز و ئیرادەی هێز.

     نیچە بڕوای بەو ڕەخنانە نییە كە دواجار بە هیچ ناگەن، چونكە لە ویستی چالاكەوە نەكراون، بەڵكو بڕوای بە ڕەخنەیەكە تەواوی بەهاكان قڵپ بكاتەوە، واتە ڕەخنەگرتن بە چەكوش و كۆتاییهێنان بە هەموو حەقیقەتە كۆنەكان (ئەمەیە  مرۆڤ، ل137)، بۆیە بۆ دیاریكردنی مانای ئیرادەی هێز و ڕەخنە دژی سوكرات و شۆپنهاوەر و كانت و هیگڵ دەوەستێتەوە.

       ڕەخنەی ئەو لە میتافیزیك و ئاكار و دیالەكتیكە وەك هزرگەلی دژە ژیان و پاراستنی هەلومەرجی باو و درێژەپێدەری ئاكار، ڕەخنە لای ئەو بۆ دەرخستن و داهێنانی توانای نوێیە بۆ ژیان. ئایین و ئاكار و میتافیزیك ڕەتكەرەوەی ژیانن و ڕەخنەی نیچەییش ئەم بتانە بەرەو ئاوابوون دەبات.

ج‌-    نهیلیزم: سێ‌ شێوەی ڕەتكردنەوەی ژیان:

      دۆلۆز باس لە سێ‌ شێوەی ڕەتكردنەوەی ژیان دەكات. كینەسازیی، هەستكردن بە تاوان، ئایدیای باڵای زوهدی. ئەم سێ‌ شێوەیە نەهیلیزم دروست دەكەن و هەمیشەش لەگەڵ هێزی دژە چالاكدا دەچنە هاوپەیمانییەوە، یان باشتر بڵێین یەك شتن. ئەمان هێزی چالاك لە (كردە)، بكەر لە (كردارەكەی) دادەبڕن، یان دوا دەخەن.

      دۆلۆز لە سەرەتاوە خوێندنەوەیەكی دەروونشیكارییانەی فرۆیدی بۆ كینەسازیی دەكات و بنەماكەی دەردەخات. ئەویش بەرزبوونەوەی یادەوەرییە بۆ ئاگایی بەهۆی شتێكەوە كە لەجیاتی ئەوەی روروژاندن دروست بكات شوێنەوار و كاریگەریی یادەوەری دەنوێنێتەوە (بۆ نموونە بەردەوام شتێك دەبێتە هۆی وروژاندنەوەی كۆنە ڕقێك). كینەسازی روحی تۆڵەكردنەوەیە. مرۆڤی كینەساز هەست بە هەر بوونەوەر و هەر بابەتێك دەكات وەك سوكایەتی پێكردن لێكی دەداتەوە، تەنانەت ئەگەر جوانی و چاكەیش بن «چونكە یادەوەری شوێنەوارەكانی لە خۆیدا و بەهۆی خۆیەوە كینە ئامێز بووە». مرۆڤی كینەساز هەمیشە دەڵێت "هەڵەی تۆ بوو"، "تۆ پیسیت من پاكم". (كاهینی یەهودی).

     هەستكردن بە تاوانیش هێزێكی چالاك بووە كە بەهۆی هێزی ناچالاك و كینەسازەوە لە تواناكانی خۆی دوورخراوەتەوە و لە مەرجەكانی توانای نواندنی كردارەكانی دابڕێنراوە، بۆیە ئەم هێزە بەسەر خۆیدا هەڵگەڕاوەتەوە و دژی ناوەوەی خۆی وەستاتەوە ]ئەمە ڕێگەیەكە لەو ڕێگایانەی كە بەهۆیەوە هێزی چالاك ئەبێتە هێزی ناچالاك[. هێزێكی چالاك دابڕێنراوە لە تواناكانی و لەمەشەوە تووشی ئازاری ویژدانی هاتووە و ئەو ئازارەش لە ناوەوە دەگۆڕێت بۆ خۆ-ئازاردان و سەركۆنە و خۆ-سزادان و سەرزەنشتكردن. هەستكردن بە تاوان ناڵێت "هەڵەی تۆ" بوو بەڵكو دەڵێت "هەڵەی من بوو"، "من تاوانبارم" (كاهینی مەسیحی).

      ماوەتەوە ئایدیای باڵای زوهدی. بە گوێرەی خوێندنەوەی دۆلۆز، لای نیچە ئایدیای باڵای زهدی (ئایین) لە ڕووی جەوهەرییەوە پەیوەستە بە كینەسازی و هەستكردن بە تاوانەوە، «گوزاشتە لەو ویستەی كە وا لە هێزی ناچالاك دەكات سەر بكەوێت» (نیچە و فەلسەفە، ل185). چونكە ئەم هێزە سەرناكەوێت بێ‌ بوونی ویستێك بۆ ڕێكخستنی وەهمی پێویست و فریودان ئەمەیش بە خولقاندنی جیهانێكی ئاسمانی و هێنانە خوارەوەی بەهای ئەم جیهانە. كەواتە ئایدیای باڵای زوهدی واتە : دەرخستنی نزیكایەتی هێزە ناچالاكەكان لەگەڵ نەهیلیزمدا و گوزاشتكردن لە نەهیلیزم وەك "بزوێنەر"ی هێزی ناچالاك. نەهیلیزم (عەدەمییەت) بە مانای نا-بوون نا، بەڵكو بەمانای نرخاندنی خودی بەهای عەدەم. چەندە لە بەهای ژیان كەم بكرێتەوە و نەفی بكرێتەوە ئەوەندەش ژیان بەهای عەدەم وەردەگرێت، ئەم كارەیش وەهم دەیكات. ئەمەش سەرەتای بەشی پێنجەمی كتێبەكەی دۆلۆزە.

ح‌-    مرۆڤی باڵا دژی دیالەكتیك:

      دیالەكتیك هەم دیالەكتیكی سوكراتییە و هەم دیالەكتیكی هیگڵی و سەرچاوەی كێشەكەیش جەهلە لە بەرامبەر پرسیاری (كێ‌) دا. دیالەكتیك (نەفیكردن) وەك سیفەتی ئیرادەی هێز تێدەگات ئەمەش واتە "ئیرادەی عەدەم" و لە بەها باو باڵاكاندا (خودا، حەقیقەت، فەزیلەت..) گوزاشت لە خۆی دەكات، ئەو بەهایانەی نیچە دەیەوێت قڵپیان بكاتەوە. ئایین و ئەخلاق و دیالەكتیك یەك كار دەكەن ڕەتكردنەوە و نەفیكردنەوەی ژیان و حوكمدان لەسەر ژیان. دیالەكتیك خودا نەفی دەكاتەوە بەڵام نایكوژێت چونكە دواجار لە سەنتێزێكدا لەگەڵ مرۆڤدا دەیانگەیەنێتە یەكتر.

      لە ئاییندا خودا لە بەزەییدا دەمرێت، مەسیحییەت پێمان دەڵێت خودا بۆیە مردووە تا كەفارەتی گوناهی خەڵكەكەی هەڵبگرێت. واتە بۆ ئەوەی ئەوانیتر بژین، ژیانێك لە پلەی سفردا، ئەم ژیانەش لە پلەی سفردا جیاوازییەكی لەگەڵ عەدەمدا نییە، چونكە ژیانێكی تەواو ناچالاكە. بەزەیی واتە خۆشەویستی ژیان، بەڵام ژیانێكی لاواز و نەخۆش و گرنگن و كڵۆڵ و تەمبەڵانە. بەزەیی سەنتێنزی دیالەكتیكی ئیرادەی عەدەم و هێزی دژە چالاكە (نیچە و فەلسەفە، ل192). تەنانەت خودا و مەرگی خوداش هەمیشە دەچنە سەنتێنزەوە لەگەڵ ئەو هێزەی دەستیان بەسەردا دەگرێت. لای نیچە خودا واتە ویستی عەدەم و هێنانەخوارەوەی بەهای ژیان.

      مەرگی خودا لە سەردەمی مۆدێرنەیشدا واتە كوشتنی خودا و جێگرتنەوەی بە مرۆڤ. خودا دەمرێت و عەرشەكەی بەتاڵ دەمێنێتەوە، هەر كەس لەسەری دابنیشێت دەبێتە خودا، مرۆڤ ئەم كارە دەكات بەڵام مرۆڤی دژە چالاك، مرۆڤی مۆدێرن. لێرەشەوە مەرگی خودا لە دیالەكتیكدا دەبێتە گواستنەوەی خوایەتی لە ئایدیایەكی سەروو سروشتییەوە بۆ مرۆڤ. لە ڕوانگەی هیگڵەوە مەرگی خودا واتە لێكدژییەكی تێپەڕێنراو، ئاشتەواییەكی كۆتایی و ناكۆتایی، یەكگرتنی خودا و تاك. جەوهەری دیالەكتیك ناكۆكی و لێكدژییە و تێپەڕاندنی ئەم ناكۆكی و لێكدژییانەیە، بەم جۆرەش تەنیا لەسەر (نەفی) وەستاوە و تەنیا ئەو كاتە دەتوانێت ئیش بكات كە شتێك هەبێت بۆ ڕەتكردنەوە، لە ڕوانگەی دۆلۆزەوە ئەمە جیاوازییەكان یەك دەخات و ڕەگەزی كردەیی و چالاكی هێز  فەرامۆش دەكات، بە كورتی نەفی جیاوازبوون دەكاتەوە.

       مرۆڤی باڵای نیچەیی دژی سەرجەم ئەم دۆخ و میتۆدانەیە و بەدیاریكراویش دژی هەموو جۆرەكانی دیالەكتیكە. مرۆڤی باڵا نایەوێت مرۆڤگەرایی و هیومانیزم و بەخودابوونی مرۆڤ درێژە پێ‌ بدات، بەڵكو غەمی ئەو تێپەڕاندنی خودی مرۆڤە، تێپەڕاندنی مرۆڤی ئاسایی و عەوام و، دەیەوێت شتەكان و بەهاكان لەسەر بنەمای دیكە و جیاواز هەڵبسەنگێنێت، مرۆڤی باڵا تەنیا بەهاكان ناگۆڕێت بەڵكو ئەو ڕەگەزەیش دەگۆڕێت كە ئەم بەهایانە لێوەی پەیدا دەبێت (ڕەگەزی نەفیكردن و نەرێكار).

3-    كانت و نیچە:

خواردنەوەى قاوەیەک لەسەر مێزەکەى دۆلۆز

      دۆلۆز لە چەند شوێنێكدا نیچە لەبەرامبەر كانت دادەنێت، نیچە فەیلەسوفێكی دیۆنیزی دەنوێنێت و كانتیش لە روحی ئەپۆلۆنەوە نزیكە. خۆ ئەگەر كانت بانگەشەی زەرورەتی وەدیهێنانی میتافیزیكی وەك كۆمەڵێك بەها بۆ وەدیهێنانی ئاكار كردبێت، كەچی نیچە پێی وایە ڕەخنەی ڕیشەیی و ڕاستەقینە لە هزری میتافیزیكی تەنیا بە دەرخستنی ئەو ڕاستییە دەبێت كە میتافیزیك لە ئاكاردا خۆی حەشارداوە و هەموو قسەكردنێكیش بەناوی ئاكارەوە میتافیزیكە، بۆیە نیچە خۆی بە یەكەم نائاكاری و دژە ئاكار دادەنێت (ئەمەیە مرۆڤ، ل. 92).

       دۆلۆز لەبەشی سێیەمی كتێبی (نیچە و فەلسەفە)دا هەڵوێستی نیچە بەرامبەر كانت ڕوون دەكاتەوە و ئەم دووانە لە ڕوانگەی پرەنسیپەكانی ڕەخنە و وەدیهێنانی ڕەخنە و بەرەنجامەكانەوە هەڵدەسەنگێنێت.

      ئەگەرچی نیچە خوێنەری كانتیش بووبێت و دانی بە گرنگییەكەیدا نابێت، وەلێ‌ لەگەڵیشی كەوتۆتە دژایەتییەوە. بەپێی خوێندنەوەی دۆلۆز نیچە وای بۆ چووە كانت خیانەتی لە ڕەخنە كردووە و ڕەخنەی ڕیشەیی نەگرتووە و ئەم پرۆسەیەی نەگەیاندۆتە دوا ڕادەی خۆی، بەڵام كانت تەنیا لەبەرەنجامەكاندا هەڵەی نەكردووە بەڵكو لە دیاریكردن و هەڵبژاردنی بنەماكانیشدا هەڵەی كردووە. ئەركی نیچە ئەوەیە لەڕێگەی گەڕانەوەی سەرمەدیی و ویستی هێزەوە «ڕەخنە بخاتە سەرپێی خۆی». ڕاستە كانت ڕەخنەی نەبەستۆتەوە بە هیچ سەرچاوەیەكی دەرە عەقڵەوە وەك ئەزموون و هەستكردن، بەڵكو ڕەخنەگر و ڕەخنەلێگیراو هەردووكیان عەقڵن، بەڵام كێشەكەی كانیش هەر لێرەدایە كە عەقڵی كردۆتەوە هەم دادوەر و هەم تۆمەتبار. كانت لە عەقڵی پەتی و عەقڵی كردەییشدا ڕەخنە وەك هێزێك دەبینێت كە هەموو  خولیاكانی زانین و ئاكار لە خۆ دەگرێت. لەمەشەوە كانت نەیتوانیوە لە چوارچێوەی مەعریفە و حەقیقەت و ئەخلاق دەربچێت. بە بڕوای دۆلۆز ڕەخنە هیچ نییە ئەگەر ئاراستەی خودی حەقیقەت و خودی ئەخلاق و خودی مەعریفە و خودی دین نەكرێت. لە ڕوانگەی دۆلۆزەوە، نیچە وەك ئەوەی كانت كردی دژی حەقیقەتی ساختە و مەعریفە ساختە و ئایینی ساختە و ئەخلاقی ساختە نییە، بەڵكو دژی خودی حەقیقەت و مەعریفە و ئایین و ئەخلاقە «مەعریفەی وەهمی لە ئارادا نییە، بەڵكو خودی مەعریفە وەهمە و بگرە تەزویرە».

      كانت بە عەقڵ ڕەخنەی عەقڵ دەكات، ئەمەش لە ڕوانگەی دۆلۆزەوە لێكدژییە. كانت لە سازدانی هەلومەرجی ڕەخنەدا پۆتێنشیالەتی و توانای بوونی ڕەخنە دەبینێت، بەو مانایەی كانت لە غەمی سازانی ئەو هەلومەرجانەدایە كە بەهۆیەوە مەعریفەی دروست خۆی مانیفێست دەكات، پرسیاری نیچەش لەودیوی هەلومەرجەكانە و دەڵێت هێزی عەقڵ و ئیدراك چییە؟ ئەو ویستە كامەیە لە عەقڵدا خۆی حەشارداوە و گوزارشت لە خۆی دەكات، كێ‌ لە پشتی عەقڵەوەیە، لەمەیشەوە ئیرادەی هێز لای نیچە جێی بنەمای ترانسێندنتالی لای كانت دەگرێتەوە.

      لای كانت هەمیشە یەكێك لە تواناكانی عەقڵ (فاكەڵتی ئیدراك، فاكەڵتی عەقڵ) دەبنە باڵادەست و داڕێژەر، ئەگەر ئەم توانایانە باش بەكاربهێنرێن ئێمەش دەبینە داڕێژەری باش و هەر خۆیشمان پەیڕەوی لەم یاسایانە دەكەین كە ئەم فاكەڵتییانە دایان دەڕێژن. بەڵام لای نیچە فەیلەسوف- یاسادانەر جێی فاكەڵتیی یاساداڕێژیی كانت دەگرێتەوە، فەیلەسوف- یاسادانەر وەك فەیلوسوفی ئاییندە، وەك داهێنەری بەهای نوێ‌. فەیلەسوفی ڕاستەقینە ئەوەیە كە یاساكان دادەنێت و پەیڕەویشیان لێ‌ دەكات.

     لای كانت ڕەخنە واتە یەكگرتنی سروشتی هەستەكی (سروشتی مادی) و سروشتی سەروو هەستەكی (بوونەوەری عەقڵانی) بەهۆی یاسای ئاكارییەوە. لەم دۆخەدا سوبێكت خۆی دەبێتە یاساداڕێژ و پێڕەوكار، خودی و بابەت، نۆمین و فینۆمین، كاهین و باوەڕدار. لای نیچە ئەمە تەنیا (سەركەوتنێكی لاهوتییە)، بۆیە دۆلۆز دەپەڕێتەوە بۆ هەڵسەنگاندنی كانت و نیچە لە ڕوانگەی بەرەنجامەكانەوە.

      دۆلۆز بە كورتی دژیەكی تێگەی كانتی و تێگەی نیچەیی بۆ ڕەخنە لە چەند خاڵێكدا دەخاتە ڕوو، گرنگترینیان ئەوەیە:

-       بنەما ترانسێندنتالییەكان و عەقڵی یاساڕێژی كانتی ڕەخنەی ڕاستەقینە نین، بەڵكو فەیلەسوف- یاسادانەری نیچەیی، واتە جینالۆژیست.

-       عەقڵ بەسەرخۆیەوە دەبێتە دادوەری دادگا بەڵام ئەم كارە ساختەیە، ئەوەی ڕاستەقینەیە زانای جینالۆژییە، فەیلەسوفی ئاییندە.

-       شەرعییەتی هزر لەوەدا نییە كە پەیڕەوی عەقڵ  بكات بەڵكو لەوەدایە كە دژی عەقڵ بێت. نا-عەقڵانییەتی نیچەیی خاڵی نییە لە فیكر بەڵكو خاڵییە لە عەقڵ. لای نیچە فیكر لە جەستە و ویستی هێز دەكەوێتەوە، بەمەش بەهاكۆنەكان هەڵدەوەشێنێتەوە و بەهای نوێ‌ دادەنێت، بەڵام عەقڵ پارێزگاری لە بەها كۆنەكان دەكات.

-       ڕەخنە ئیرادەی هێز و پێرسپەكتیڤی ئیرادەی هێزە، بۆیە ئامانجی ڕەخنە مرۆڤ یان عەقڵ نییە بەڵكو مرۆڤی باڵایە.

-       ئەوەی لە ڕەخنەدا گرنگە پاساودانەوە و ئەستۆپاكرنەوەی خۆی نییە (وەك ئەوەی عەقڵ دەیكات)، بەڵكو گرنگ شعورە، وێنەیەكی جیاواز و هەستەوەرییەكی جیاواز. گرنگ ملكەچی و پەیڕەوكردنمان نییە لە عەقڵ بۆ گەیشتن بە حەقیقەت، بەڵكو تاوتوێكردنی بەهای خودی عەقڵ و حەقیقەتە لە ڕوانگەی ویستی هێزەوە. تێبینى: ئەم وتارە لە گۆڤارى "ئایدیا" بڵاوبۆتەوە.

   

بیبلۆگرافى:

1- جیل دولوز: فلسفة كانط النقدیة، تعریب: أسامە الحاج، المۆسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع، الطبعة الأولی، بیروت، 1997.

2- جیل دولوز: نیتشه، تعریب: أسامة الحاج، المۆسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع، الطبعة الأولى، بیروت،1998.

3-     جیل دولوز: نیتشه و الفلسفة، تعریب: أسامة الحاج، المۆسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع، الطبعة الأولى، بیروت، 2001.

4- جیل دولوز- سیاسات الرغبة، تحریر: د. أحمد عبد الحلیم عطیة، الفكر المعاصر، سلسلة أوراق فلسفیة، دار الفارابی، الطبعة الأولى، بیروت- لبنان، 2011.

5- فریدریش نیتشه: هذا هو الإنسان، ترجمة: علی مصباح، منشورات الجمل، كولونیا (ألمانیا)، بغداد، الطبعة الثانية، 2006.

6- Gilles Deleuze: Gills deleuze talks philosophy, in “Desert Islands "and other Text 1953-1974"”, Semiotext, the MIT Press, London, 2004, Pp.143-145.

تێبینى: ئەم وتارە لە گۆڤارى "ئایدیا" بڵاوبۆتەوە.