قوتابخانەى فرانکفۆرت

ناوى کتێب: قوتابخانەى فرانکفۆرت 

نووسەر: تۆم بۆتۆمۆر

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

چاپخانە: ڕۆشنبیرى

ساڵ و شوێنى چاپ: 2013 هەولێر. 

دەستپێکى کتێبەکە

لە ماوەى ئەو دوو نەوەیەى ڕابردوودا، قوتابخانەی فرانكفۆرت لە تیۆری كۆمەڵایەتیی ئەڵمانیدا كاریگەرییەكی ڕوونی بەسەر كۆمەڵناسییەوە هەبوو، قوتابخانەكە لە بنەڕەتدا سەنتەرێك بوو بۆ توێژینەوە لە تیۆری ماركسیزم، كە بە ساڵانی یەكەمی كۆماری ڤایمەر Weimaی ئەڵماندا سەروسیمای دەركەوت و گەشەی سەند. لەگەڵ ئەوەشدا كتێبەكانی بیرمەندە ناودار و بەناوبانگەكانی ئەم قوتابخانەیە، هەر لە ئەوەڵ كتێبەکانى ماكس هۆركایمەر M. Horkheimer ەوە لە سییەكاندا و تەنانەت لە نوێترین بەرهەمەكانی یۆرگن هابەرماس J. Habermasیشدا، تاڕادەیەك لە پەیوەندییەكی تەڵخدا بووە لەگەڵ ئاراستەی باوی ماركسیزمی ڕۆژئاوا، وێڕای ئەوەش پەرەپێدانی (تیۆرێكی ڕەخنەیی) جیامەند و تایبەت سەبارەت بە كۆمەڵگا لەسەر دەستی ماكس هۆركایمەر و تیۆدۆر ئەدۆرنۆ Th. Adorno و بژاركردنی بە سایەی تیۆرسێنەكانی دواتری فرانكفۆرتەوە، ئەگەر چی لە هەندێ‌ كاتیشدا ئەدگارەکەی ڕوون و دیار نەبووبێت، ڕستێكی لە هزر و چەمكەكان چنیووە، هەر ئەمەش بوو لە پەرەپێدانی كۆمەڵناسی نوێدا ڕۆڵێكی پڕ بایەخی بە قوتابخانەی فرانكفۆرتدا. لە كاتێكدا سەرەڕای ڕەتكردنەوەی نیمچە پارادۆكسییانەی چەمكە ماركسییەكان لەلایەن ژمارەیەك لە بیرمەندە ناودارەكانی ئەم قوتابخانەیەوە، كەچی قوتابخانەكە هەر سوودبەخش بوو، بەتایبەت لە بوژانەوەی تێڕوانینی ماركسییانە بۆ كۆمەڵناسی كە لە كۆتایی شەستەكاندا بایەخى خۆى سەلماند

     لەپاڵ تێبینیكردنی ئەو خەرەندانەدا كە زۆربەی كارەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرت لە ئاراستەی باوی تیۆری ماركسیزم جیادەكاتەوە، مایەی سەرسوڕمانیشە تێبینی هەماهەنگییە سەرنج ڕاكێشەكان بكرێت لەنێوان ڕەشبینخوازییە كەلتوورییە قووڵەكانى نێو بەرهەمە سۆسیۆلۆژییەكانی ماكس ڤێبەر M. webr، بە دەستنیشانكراویش سەبارەت بە چارەكردن و تاوتوێكردنی پرۆسەكانی پێگەیشتنی كۆمەڵگا نوێیەكان، لەگەڵ ئەو ڕەخنەکردنە پەڕگیرەى كەلتووری هزری عەقڵانى بۆرژوازیدا كە هەریەكە لە هۆركایمەر و ئەدۆرنۆ و هێربەرت ماركۆزە  H. Marcuse، پێشكەشیان كرد، و هەر لە سییەكانەوە هەتا شەستەكان بە توخمێكی سەرەكی لە تیۆری ڕەخنەییدا دادەنرێت.

     هەروەك تۆم بۆتۆمۆر، وەختێک ئاماژە بەم هەماهەنگی و كۆكبوونە دەدات، ڕوونی كردۆتەوە ئەو ڕەشبینییە كارێكی وای لە بیرمەندەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرت كردووە كە لە تیۆری كۆمەڵایەتیی ماركسیزم پاشەکشە بکەن، و لە پاشاندا بەرەو ڕەخنەی فەلسەفی و هیگڵیزمی نوێ‌ بە بنچینەی ئایدیۆلۆژییەوە هەنگاو بنێن. هۆركایمەر و ماركوزە و ئەدۆرنۆ، لەوانەن كە پێویستە بە چاوی (ڕادیكاڵییە نائومێدەكان) لێیان بڕوانین‌، كە بە تەنگی خستنەڕووى تیۆرێك سەبارەت بە كۆمەڵگای سەرمایەدارییەوە بوون، ئەم شێوازەش زیاتر لە هەر ڕواڵەتێكی تر جەختی لەسەر ڕواڵەتی كەلتووریی دەكردەوە. لە ماوەی سەركەوتنی فاشیزم Fascism لە ئەڵمانیا و گەیشتنی بە دەسەڵات، و ئەو كەشی لەکارخستن و داهێزرانە كەلتوورییەی كە لەگەڵ خۆیدا هێنای، تیۆرە ڕەخنەییەکەى وا ئەم بیرمەندانە پەرەیان پێدا، بایەخیدا بە سیمای ناعەقڵانییەتێک کەوا بەشێوەیەكی جەربەزانە و سەركێششانەى بەهای كۆمەڵایەتی و كەلتووری، بە ڕەنگدانەوەكانیشییەوە لە هزری پۆزەتیڤیزم و زانستگەراییدا، هەڵدەکشا.

     داڕشتنەوەی تیۆری ڕەخنەیی لەلایەن ماركوزەوە و پشت ئەستوور نەك بە تێبینی ئەزموونكارییانە، بەڵكو بە تێڕامانی فەلسەفی، هاوبەش بوو لەگەڵ زۆربەی ئەو ڕووانەدا كە پەیوەندییان بە ڕەخنەی ئایدیۆلۆژییەوە Ideology Critic هەبوو، سەرەڕای ئەوەش دوای ئەوەی ساڵی 1950 قوتابخانەكە لە تاراوگەكەی ئەمریکاى گەڕایەوە، ئەو مانەوەی لەوێ بە چاكتر زانی، و هەلێكی كرانەوەی بەسەر نەریتە ئەزموونكارییە بەهێزە باڵادەستەكاندا لە هزری كۆمەڵایەتی ئەمریكیدا بۆ ڕەخسا. بەم جۆرەش كتێبەكەی ئەو (مرۆڤی تاكڕەهەند One- Dimensional man)، كە بە دڵنیاییەوە، بەناوبانگترین بەرهەمیەتی و هەر بەو جۆرەش دەمێنێتەوە، لەناو جوغز و فەزاى تێڕامانكاری كارەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرتدا دەسووڕێتەوە وەختێ سروشتی ئەم كتێبە وەك ڕەخنەیەكی فەلسەفییە لە سەرمایەداریی پەرەسەندوو؛ ئەو سروشتەیش كە ڕەنگە هۆكاری لایەنگیرییە گەورەكەی ڕاڤە بكات، نەبوو بە هۆی هیچ هەوڵێكى وا كە مەبەستێكی فراوانكردن یان بەڵگەهێنانەوەیەكی ئەزموونكاری بێت بۆ ئەو گریمانەیەی كە لە خۆی دەگرت.

     ئەگەرچی كتێبەكەی بۆتۆمۆر ئەو سەرنجە دەداتە دەستەوە كە كارەكانی تیۆرسێنەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرت تاڕادەیەكی زۆریش بەشبەحاڵی هەریەكە لە ماركسیزم و كۆمەڵناسی بێ‌ كەڵك و كەم بایەخ نین، كەچی ئەو ئاماژە بە هەندێ‌ هۆكاری ساتمەكردنی ئەو هزرانەش دەدات شایەنى لێکۆڵینەوە و بایەخپێدانن و لە هزر و بۆچوونەكانی ئەم تیۆرسێنانەدا ڕوون بوونەتەوە، بە جۆرێك كە بەرهەمەكانیاندا بەڕوون و ئاشكرایی لێدانێكیان لە ڕایەڵێكی هەستەوەر دەنواند، ئەمە لەكاتێكدا ڕاڤەكارییە فەلسەفییەكان بۆ چەمكە ماركسییەكان لە ترۆپكی بەربڵاوی خۆیاندا بوون. ئەوەش بە ڕێكەوت نەبوو كە بایەخدان بە كارەكانی قوتابخانەكە، لەدوای ساڵی 1968ەوە لە وڵاتە ئینگلیزیزمانەكاندا، ئەگەر ئەم گوزارشتە بگونجێت، دەستیپێكرد، وەختێك لەو وڵاتانەدا داگەڕانێکى نكوڵی لێنەكراو بەرەو شارەزابوون و سۆراغكردنێكی نیمچە ماركسییانەی لە كایەدا بوو کە خاوەنى مۆركێكی هزری و كەلتووری پەرەسەندوو بوو.

     ئەگەر تیۆری ڕەخنەیی قوتابخانەی فرانكفۆرت گەیشتە ئەو ڕادەیەی كە لە شەستەكانەوە وەك شێوەیەك لە شێوەكانی تیۆرێكی كۆمەڵایەتی زیاتر و زیاتر دابڕاو لە ماركسیزم وەدەركەوێت، ئەوا ئەمە بەشەكییانە دەگەڕێتەوە بۆ نەریتەكانی گەڕانەوە بۆ چەمكە بونیادی و مێژووییەكانی خودی تیۆری ماركسیزم، هەمان ئەوەی كە دووبارە داڕێژرایەوە بەنیازی ڕووبەڕووبوونەوەی ڕێبازە فەلسەفیە زیادەڕەوەكەی تیۆری ڕەخنەیی.

     هەروەك بۆتۆمۆر لەم كتێبە نایابەدا ڕوونی دەكاتەوە، كە لەگەڵ ئەم پرسەدا ئاراستەیەكی تری تیۆرسێنە هزرییە نوێیەكانی وەكو هابەرماس، گەشەدەسێنێت، كە بەرهەمەكانیان بەڕوون و ئاشكرایی لە شوێنگەی نێوان فەلسەفە و كۆمەڵناسیدا قەراریان گرت، و ئەگەر بگونجێت بڵێین توانای سەركەوتنیان لە ستراتیژییەتێكى وەهادا كە كاریگەر بێت، هەر وەك پرسێكی شایەنی مشتومڕ دەمێنێتەوە، بەتایبەت كە بایەخپێدانێكی تێروتەسەلتر بە پرۆسە مێژووییەكان، یان بە تاقیكردنەوەی ئەزموونكاریی بنەما جەوهەرییەكانی تیۆری ڕەخنەیی لەخۆ دەگرێت.

     بۆتۆمۆر لەم كتێبەدا، بەڕێگایەكی قەشەنگ، پڕ بەپێست ئەو بەشە سەرەكییانە پیشان دەدات كە لە هەڵكشان و داكشانی ئەستێرەى قوتابخانەی فرانكفۆرت باوبوون، لەڕێگەی هەڵسەنگاندنێكی ڕەخنەییەوە بۆ بەشدارییەكانی تیۆرسێنە گەورەكانی ئەم قوتابخانەیە لە تیۆری ڕەخنەییدا.

     گومانی تێدا نییە ئەو بەرەنجامانەی كە لەم هەڵسەنگاندنە ڕەخنەییەدا بۆتۆمۆر پوختەی كردوون لە هەندێك لایەنییەوە شوێنی مشتومڕن، بەڵام کاتێک ئەوەى دیاریى کردووە کە نهێنی شکستى قوتابخانەی فرانكفۆرت لەوێدا بوو کە کەسایەتییە دیارەکانى ڕەتیان کردەوە لە ئاسمانی تێڕامانی فەلسەفی دابەزن بۆ نێو ئاوی لەبەر ڕۆیشتووی مێژوو و ڕاستییە ئەزموونییەكان، ئا لەمەدا دڵنیاییەوە وا لەناو جەرگەی ڕاستیدا.

پیتەر هامڵتۆن P. Hamilton

سەرنووسەری زنجیرەی (ناودارانی كۆمەڵناسی)