بیركردنەوە لە تۆتالیتاریزم

دەربارەى كتێبی بنەڕەتەکانى تۆتالیتاریزمی 'هاننا ئارێنت'

سیلڤان ئالومان

وەرگێڕانی: هاوار محەمەد

     چی ڕوویدا؟ بۆچی ڕوویدا؟ چۆن ڕوویدا؟ ئەمە ئەو سێ‌ پرسیارەیە كە لە نێوان ساڵانی 1945 و 1949 بووە مایەی دەرچوونی یەكێك لە هەوڵ وبەشدارییە گەورەكان بۆ تێگەیشتن لە دیاردەیەكی بێ‌ پێشینەی سەدەی بیستەم.

      ئەگەر دژایەتیی سامی و ئیمپریالیزم و ڕەگەزپەرستی ئەو كاركردانە بن كە تۆتالیتاریزم پێكدەهێنن ئەوا بە بڕوای هاننا ئارێنت مانا تەواوەتییەکەى بە دەستەوە نادەن. لە پێناو تێگەیشتن لە چۆنیەتی دەركەوتنیان لە ئەزموونی تۆتالیتاریدا، ئارێنت، لە ڕوانگەى جۆراوجۆرى فەلسەفەی سیاسییەوە، ڕاڤەكەی خۆی دەبەستێتەوە بە شیكردنەوەی ڕووداوە مێژووییەكانەوە و، بەمەش ئەوە ڕوونبوویەوە كە تۆتالیتاریزم لە چ شتێكدا ڕیشە تایبەتەکانى خۆی دەنوێنێتەوە.

       بەشی یەكەم لە كتێبەكە: لەبارەی دژایەتیى سامییەوە، مێژووی یەهودییەكان لە ئەوروپای ناوەڕاست و ڕۆژئاوا دەگێڕێتەوە، لە ماوەی پەراوێزنشینیى و گیتۆنشینیى یەهودییەكاندا هەتا كێشەی دریفۆس Dreyfus. بەشی دووەم: ئیمپریالیزم- مێژووی گەشەسەندنی داگیركاری و قەیرانی دەوڵەت- نەتەوە لە سەدەی 19 ـدا. دواجاریش بەشی سێیەم: سیستەمی تۆتالیتاری- ئایدیۆلۆژیای تۆتالیتاری و ڕێكخستنی و پەرەسەندنی بە درێژایی چەندین ساڵ.

      مەبەستی ئارێنت لە سیستەمی تۆتالیتاری تەنیا نازیزم نییە بەڵكو ڕژێمی ستالینیشە كە –لەبەر چەند هۆكارێك- یەكەم ڕژێم بووە ئامانجی فراوانخوازیی هەبووە و یەكەم ڕژێم بووە سەربازگەی كارە تاقەتپروكێنەكانی دروست كردووە و یەكەم ڕژێمیش بووە كە تێیدا ئاستی دژایەتیى سامى چۆتە سەرێ‌. ڕژێمی تۆتالیتاریی ستالینی كە ساڵی 1929 دامەزرا تەنیا لەپێش هاوشێوە نازییەكەیەوە سەریهەڵنەدا، بەڵكو لە دوای ئەویش تا ساڵی 1953 (ساڵی مردنی ستالین) هەر بەردەوام بوو[1].

پێشزەمینەی دوژمنایەتی سامی بۆ تۆتالیتاریزم

      دوژمنایەتیی سامی یەكەم خاڵی هاوبەشە لەنێوان هەردوو ڕژێمی هیتلەری و ستالینیدا. ئەگەر ئارێنت لەم دیاردەیەی كۆڵیبێتەوە بۆ ئەوەیە دەریبخات کە ئەمە پێشزەمینەى سیستەمی تۆتالیتارییە. ئارێنت هەر لەسەرەتاوە دژایەتیى سامى لە كینەی یەهودی جیا دەكاتەوە. كینەی یەهودی بنچینەیەكی ئایینی هەیە بەڵام ئەوەی یەكەمیان (دژایەتیى سامى) ئایدیۆلۆژیای عەلمانیی سەدەی 19یە. جیاوازییەكە ئەوەیە دژایەتیى سامى ڕێک لەو وەختەدا گەشەی كرد كە خەریكبوو یەهودییەكان ئاوێتە و تێکەڵى نەتەوەكانی تر دەبوون و ئۆرستۆكراتییەتی یەهودی لە دەمى ئاوابووندا بوو. ئەم ئۆرستۆكراسییەتە تەقلیدییە پەیوەندییەكی تایبەتی هەبوو لەگەڵ موڵكایەتی و ئینجا لەگەڵ دەوڵەتی نەتەوەكانی ئەوروپا. پسپۆڕی و شارەزایی ئەوان لە بواری بانكیدا شتێكی پێویست و حاشا هەڵنەگر بوو. كۆسمۆپۆلیتانیزمى یەهودییەكانی كەنارنشین كە بنەماڵەی بەناوبانگی رۆچیڵد دەینواندن، كردنی بە تاكە دیبلۆمارتكارێك كە لە ماوەی جەنگەكاندا تەنانەت توانای دیاریكردنی ڕێساكانی دانوستانی ئاشتیانەشیان هەبوو.

        هەر ئەوەندەی دەوڵەت- نەتەوەكانی ئەوروپا سەرچاوەیەكی دیكەی خەرجییان دۆزییەوە و، هەر ئەوەندەی ئامانجی ململانێكانیان بوو بە دەستبەسەرداگرتنی تەواوی ئەوانیتر، ئیدی دەستبەرداری خزمەتە ئەرستۆكراسییەكانی یەهودییەت بوون. بەم جۆرە ''كاتێك هیتلەر دەسەڵاتی گرتە دەست، یەهودییەكان بە نزیكەیی هەموو ئەو پلە و پێگانەیان لە دەست دا كە زیاتر لە سەد ساڵ بوو لە بانكە ئەڵمانییەكاندا كاریان تێدا دەكردن''.

      ئەگەر پریشكەكانی سەرەتای دژایەتیكردنی سامی (لە پروسیا لە سەرەتای سەدەی 19) زۆری نەخایاند و بە زوویی دامركایەوە، ئەوا بە پێچەوانەوە ئەم تەوژمانەی دیكەی دوژمنایەتی سامی درێژەی كێشا كە بووە مایەی زێتر ڕسووابوونە داراییەكانی ساڵانی 1870 و 1880. بەرپرسیارێتی كرێكارانی بانكە یەهودییەكان كەم ویژدانتر بوون لەو كرێكارانەی كە لە خێزانە گەورەكانەوە هاتبوون، بۆیە بووە هۆی هەستكرنێكی ماوە درێژ بە دوژمنایەتی سامی لای وردە بۆرژوازەكان. یەكەمین حیزبە دژایەتیكەرەكانی سامی لەم ماوەیەدا بوو دەركەوتن. بەڵام فەرەنسا وڵاتێك بوو كە "مەشقی گشتیی ڕاستەقینەی" دوژمنایەتی نوێی سامی بەخۆیەوە بینی ئەویش لەڕێگەی كێشەی ساڵانی 1890 و 1900ی دریفۆسەوە. ئەم كێشەیە سەركەوتنی دوژمنایەتیی سامی دووپاتكردەوە وەك ئەوەی "كاركردی پاڵنەری هەموو كێشە سیاسیەكانی ترە".

لە ئیمپریالیزمەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی جیهان

       داهێنانێكی تر لە داهێنانەكانی سەدەی 19: ئەوەبوو ئیمپریالیزم لای خۆیەوە تۆتالیتاریزمی ڕاگەیاند. ئەمەش لە ساڵانی 1884 بۆ 1914 بوو بە بۆنەی "شاڵاوبردن بۆ ئەفریقا"، ئەو ماوەیەش نەتەوەكانی ئەوروپا كێشمەكێشیان بوو لەسەر زەوییەكانی كیشوەری ئەفریقا.

      لەلایەكی ترەوە ئەم ماوەیە وەڵامدەرەوەی زەرورەتی دۆزینەوەی خاڵی تێچوونەكانی تری بۆرژوازییەتی كار بوو لەنێو كۆنتێكستێكدا كە داڕمانی گەورەی ئابووری لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەمدا شەقڵی خۆی لەسەر جێ‌هێشتبوو. "بەم شێوەیە، دەبێت وا لە ئیمپریالیزم تێبگەین كە پتر قۆناغی یەكەمە لە قۆناغەكانی باڵادەستیی سیاسیی بۆرژوازییەت نەک دوایین قۆناغى سەرمایەداری" ]ئەمە ڕەخنەیە لە تێزەکەى لینین[.

      ئیمپریالیزم نە ئامانجی دروستكردنی ئیمپراتۆرییەت بوو و نە وەدەستخستنی سوود و بەرژەوەندییەكانی دەوڵەت- نەتەوە، هەروەها ئەو بەرژەوەندییە كارگێڕییە داگیركارییانەی كە پشتی پێ‌ دەبەست زۆرجار دەچووە نێو كێبەركێ‌ لەگەڵ دام و دەزگاكانی نیشتمانی دایكدا.

      وێڕای هاوشێوەییان لەگەڵ ئیرادەی ئیمپریالیزمدا، كەچی ئیرادەی باڵادەستی بەسەر جیهاندا كە تایبەت بوو بە سیستەمە تۆتالیتارییەكان، بەڕێژەیەكی زۆر سەرچاوەكەی لە ناسیۆنالیزمی سلاڤی و ناسیۆنالیزمی جەرمانیی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپادا بوو، كە پێیان وابوو مرۆڤ بە بنچینە خواییەكەی خۆی شاد نابێتەوە تەنیا بە هۆی ئەو گەلەوە نەبێت كە ئەو مرۆڤە سەر بەوە.

ڕەگەزپەرستی و سەرەولێژبوونەوەی مافی مرۆڤ

     "ئەگەر تۆتالیتاریزم و بە تایبەتیش هیتلەریزم بە درێژایی 30 ساڵ لە سەدەی بیستەم هێزێكی زۆری ڕاكێشانیان هەبووبێت، ئەوا ڕەگەزپەرستی لای ڕای گشتی سەركەوتنی بەدەست هێنا". لە سەرەتای سەدەی 18 ـەوە و لە ماوەی ڕۆمانسیزمدا بیری ڕەگەزپەرستی گەیشتە فەرەنسا و ئەڵمانیا. لە ساڵی 1853 دا جۆزێف گۆبینۆ شرۆڤەی سەرەولێژبوونەوەی ژیارەكانی بە پوكانەوەی نەژادەكان كرد. بەڵام قۆناغی یەكلاكەرەوە بە گەشەسەندنی ئیمپریالیزم بۆ ئەفریقای باشوور دەستی پێكرد. بۆ یەكەمجار سپیپێست ئەزموونی جیاوازییەكی گەورەی كرد كە مرۆڤایەتی جیا دەكاتەوە. پێشڕەوانی سپیپێست Boers هەرگیز نەیانتوانی ئەو ترسە زۆرە لە یاد بكەن كە لە جۆرێكی خەڵكی (خەڵكی ناوچەكە) هەیانبوو، لوتبەرزی و تێگەیشتنیان بۆ ڕێزی مرۆیی ڕێگر بوو لەوەی ئەو بیرۆكەیە قەبووڵ بكەن كە ئەوانیش لەڕوویی مرۆییەوە هاوشێوەی ئەوانن".

       چاوگێڕانەوە بە بڕوابوون بە مۆركی گەردوونیی سروشتدا واتایەكی دەبەخشى بەو ڕەخنانەی كە ئێدمۆند بورك Edmund Burke لە كۆتایی سەدەی 18 لە جاڕنامەی مافی مرۆڤی میراتی شۆڕشی فەرەنسی گوزارشتی لێ‌ كردن.

     لەگەڵ زۆربوونى چڕو پڕی خەڵکانى بێ نیشمتمان و ماڵ و حاڵ، ڕەگەزپەرستی گەشەیکرد و سنوورگەلێكی نوێی كێشا، هەر دوای جەنگی یەكەمی جیهانی ڕێژەیەكی بەرچاوی ئەوروپییەكان ئیدی خاوەن ناسنامەى باری یاسایی نەبوون: پەناهەندە یەهودییەكان و ئەرمەنەكان و ئەڵمانەكان.. هتد، وێڕای ئەو كەمینانەیش كە لە دەوڵەت- نەتەوە نوێیەكاندا (یوگسلاڤیا، چیكۆسلۆڤاكیا) هەبوون كە لە دوای هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆرییەتی نەمسایی هەنگاری دامەزرابوون.

تۆتالیتاریزم ئایدیۆلۆژیایە

      سەرەولێژبوونەوەی سیستەمی حزبەكان لە كۆتایی سەدەی 19 دا و مەینەتییەكانی جەنگی یەكەمی جیهان و داڕمانی ئابووری ساڵی 1930، هێز و وزەی بە عەدەمییەت nihilism و هەستكردن بەوەی كە جیهان نا عەقڵانی و بێ‌ مانایە، بەخشی. وەك چۆن سەركەوتنی تۆتالیتاریزم لە كاتی خۆیدا بەهۆی ئەو توانایەی بوو كە حەقیقەتێكی تری لەبەرامبەر ئەم تێڕوانینە ڕەشبینانە دانا، تێڕوانینێكی تری خستەڕوو كە وێڕای ئەوەی خەیاڵی بوو كەچی بە تەواوی ڕوون بوو.

      لێرەوە تۆتالیتاریزم ئایدیۆلۆژیایە، واتە بە مانای وشەكە لۆژیكی بیرۆكەیەكە. تۆتالیتاریزم بەهۆی پێدانی واتا بە ڕووداوەكان، جا سەرەتاكانی و ئاماژەكانی یەكەمی ڕووداوەكە لە هەر كاتێكەوە دەستیان پێكردبێت، هێزی خۆی وەردەگرێت. بۆ نموونە لە حاڵەتی نازیزمدا ئاماژەكانی سەرەتای بریتییە لە یاسای سروشتی كە ڕەوڕەوەی هەڵبژاردنی سروشتیی تیۆركەی داروین بەرجەستەی دەكات.

       لە حاڵەتی بەلشەفیزمیشدا ئاماژەكە لەو یاسا مێژووییەدایە كە ململانێی چینەكانی میراتی ماركس بەرجەستەی دەكات. لە هەردوو حاڵەتەكەدا ئایدۆلۆژیا لە هەموو ئەزموونێك ڕزگار دەبێت، بۆیە لەوێدا هەستی شەشەمە كە بەهۆی سڵكردنەوە لە حەقیقەتی بانگەشەبۆكراو بە تەنیا خۆی بەهێز و توانا دەكات. لە حاڵەتی سێیەمیشدا تۆتالیتاریزم لە ڕووی لۆژیكییەوە ڕوون و ئاشكراییەكی هەیە كە لە هیچ شوێنێكی حەقیقەتدا بوونی نییە. تۆتالیتاریزم بە پێچەوانەی ئایدیۆلۆژیاكانی دیكەوە خاوەن كەرەستەیەكی تایبەتە: بزوتنەوەی تۆتالیتاریزم پشتیوانێكی هەیە ئەویش جەماوەرە.

سەردەمی جەماوەر و بزووتنەوەكان

     بزووتنەوەی تۆتالیتاری ئەو ئامرازەیە كە ئایدیۆلۆژیای تۆتالیتاری بەهۆیەوە بانگەشەی خێراكردنی ڕەوتی یاسای سروشتی یان مێژوویی پێ دەكات. بزوتنەوەیەكی تۆتالیتاریی كە بێ‌بەرییە لە هەر بەرنامەیەكی ڕاستەقینە بۆ فەرمانڕەوایی، لەسەرووی حیزبەكان و بەرژەوەندی چینەكانەوەیە، لە هەندێك ڕەهەندیدا لە كۆمەڵگەیەكی نهێنی ئەچێت كە بە ئاشكرایی چالاكی ئەكات. هەر ئەندامێك پەیڕەوی لە ڕێبازێكی هەستجوڵاندن ئەكات تا قەبووڵ بكرێت. بە پێچەوانەی خێڵەكانەوە بزوتنەوەی تۆتالیتاری خۆی لە پشت مەبەستەكانیەوە دەشارێتەوە، خۆ مەبەستەكانی نازیزم لە كتێبی "خەباتی من"ـدا ئاشكرا دیار بوون، حزبی بەلشەفیش لای خۆیەوە ویستی خۆی بۆ دامەزراندنی دەسەڵاتی پرۆلیتاریا نەشاردبوویەوە.

     سەرۆكی بزوتنەوەی تۆتالیتاری ئەو حەقیقەتانەی دەردەخست كە لە داهاتوودا دێنە كایە وەك ئەوەی پێغەمبەرەكان ئەیانكرد، بە بوونی سەرۆك لە سەنتەری بزوتنەوەكەدا هەمووان بەهۆی بەهرە و توانایەوە بۆ جوڵاندنی جەماوەر، و بە هەمان شێوەیش جوڵاندنی ململانێ‌ ناوخۆكانی نێو بزوتنەوەكەوە، قەرزداری دەسەڵاتەكەی بوون. ڕاڤەی گونجاو بۆ ڕەگەزپەرستی نازییەكان و بەلشەفییەكان تەنیا بە ڕەچاوكردنی خۆ پڕچەككردنیان بە بنەما ئایدیۆلۆژییەكان دەكرێت، ئەوە لە كەڵكەڵەی خەباتگێڕێكەوە بۆ پەسەندكردنی ڕوون و ئاشكرایی عەقڵانییەتی لۆژیكی بەرهەم هاتووە. ئەم كەڵكەڵەیە هێزی خۆی لە سیستەمی ئەو بزوتنەیەوە وەردەگرێت كە دابڕانی تاك لە واقیع پەسەند دەكات و تەنیا لەمیانەی ساویلكەیی هاوسۆزەكانی و  هاورێكانییەوە لێی دەڕوانێت. دەستەبژێری بزوتنەوەكەش تەنیا لەڕێگەی ساویلكەیی ڕێژەیی لایەنگرە سادەكانەوە نەبێت واقیع نابینێت، ئیدی هەر بەم جۆرە. هەرچی چەندەی نازییەكان و بەلشەفییەكان بیانتوانیبا وەئاگابوونایە لە هێزی ئەو كاریگەرییەی كە درۆ وفێڵەكان لەسەر جەماوەر دایان دەنان، پێگەیان لەنێو بزوتنەوەكەدا بەرزدەبوویەوە.

     جەماوەر لەگەڵ شۆڕشی پیشەسازیدا سەریهەڵدا، و پێش هەموو شتێكی تر بەرەنجامی بەشبەشكردنی كۆمەڵگە و سەرەولێژبوونەوەی سیستەمی حیزبەكان بوو. تاك لە جەماوەردا پرۆلیتار و بێ‌كارە و بە جۆرێ لەگەڵ ئەوانیتردا کۆبۆتەوە کە پاڵەپەستۆى لەسەر نەماوە. لەگەڵ ئەوەیشدا دوورپەرێزە و ئەزموونی "داڕمان- desolation" دەكات بە واتای هەڵكەندنی لە ڕیشە كۆمەڵایەتی و كولتوورییەكان. هەر بەم جۆرە دەتوانین بیچوێنین بە سەرۆكی بزوتنەوە تۆتالیتارەكە: هیتلەر و ستالین بە پێچەوانەی سەرۆكە حیزبییە تەقلیدییەكانەوە لە ناوەندێكی خاكەڕایی و سادەوە هاتبوون. وێڕای ئەمەش تاكی سەر بە جەماوەری بەرفراوان لە ئایدیۆلۆژیا تۆتالیتارەكاندا ئەو ڕوون و ئاشكراییە دەدۆزێتەوە كە ئەو بۆ واقیعەی ڕووبەڕوویەتی، پێویستی پێیەتی.

سیستەمی تۆتالیتاری

      زەمینەی گەیشتنی بزوتنەوە تۆتالیتارەكان بە فەرمانڕەوایی و دەسەڵات بەهۆی دەركەوتنی سیستەمێكەوە ڕەخسا كە ناتوانین بە هیچ سیستەمێكی تر كە تا ئەو دەمە ناسراوبوون، بەراوردی بكەین: زۆرداری یان ستەمكاری یا دیكتاتۆری، یان ئەو سیستەمەی كە فەیلەسووفەكان لە ئەفلاتوونەوە هەتا كانت وەسفیان كردووە. شۆڕش لەگەڵ سیستەمە تۆتالیتارەكاندا هەمیشە حزروی هەبووە: لەمیانەی هەڵمەتەكانی پاكتاوكردن لە یەكێتی سۆڤییەت و لەرێگەی "هەڵبژاردنێكی ڕەگەزپەرستانەوە كە هەرگیز دەروەستی دانوستان نەبوو" لە ئەڵمانیا.

      نزیکایەتى ئەو دوو سەرچاوەیەی دەسەڵات بووبووە مایەی وەلانانی دۆگمابوونی سیستەمەكە. یەكەمیان دەزگاكانی دەوڵەت بەرجەستەیان دەكرد، و دووەمیشیان حزب و ڕێكخراوە زمانحاڵەكانی. ئەو ئاڵۆزی و لێڵییەی كە لێكەوتەیان بوو تاكی ناچار بە مەزەندەكردنی مەبەستەكانی دەسەڵاتی تۆتالیتاری دەكرد. گواستنەوەی بەردەوام بە گەمەی تەرفیعاتەكان و دامەزراندنی ڕێكخراوەكان و بەرژەوەندییە نوێیەكان، بوونی بزوتنەوەیەكی پێویستی وەك ئامراز بۆ باڵادەستییە تۆتالیتارییەكەی هێنابووە كایە. ئەوەی سیستەمی تۆتالیتاری لە كاریگەری ئابووریدا دەیدۆڕاند، لە ئاسایش لە بەرامبەر هەڕەشەكانی وێرانكردندا ئەیبردەوە.

      لەم سیستەمەدا دەسەڵاتی دەزگایەك بەو ئەندازە بەهێز دەبوو كە بە كۆمەڵێك نهێنی گەمارۆ دەدرا، هەر بەم جۆرەش بوو كە پۆلیسی نهێنی كرۆكی دەسەڵاتی تۆتالیتاریی پێكدەهێنا. پێشینەكانی سەرۆكە تۆتالیتارەكان هەر لە سەرەتاوە شرۆڤەی ئەو ڕۆڵەی دەكرد كە پێیان دەدرا: هیتلەر و ستالین هەردووكیان ئەندامی دەزگای نهێنی ئەڵمانی Reichwher و ڕوسی بوون. پێوەرەكانی كاری پۆلیس تا ئەو ڕادەیە چووبووە پێش كە كۆمەڵگەی تۆتالیتاریی بە خۆی ڕەنگ كردبوو: هەروەك نكوڵی لە فەزای گشتی، نكوڵی لە فەزای تایبەتیش دەكرا. جەوهەری ئەم كارە ئەو ترس و تۆقینەبوو كە لەسەر هەر تاكێك هەبوو جا پێگەكەی هەر چییەك بووبێت، ئەوەش دوای لەنێوبردنی نەیارەكان و بەرهەڵستكارەكان. ئەوەندە بەس بوو "بە گومان بوویتایە لەوەی هەڵەیان كردبێت" ئیدی دەبوویت بە "تۆمەتبار بە تاوانێك كە دەشێت بكرایە"، ئیدی"ئەو كاتە پۆلیسی نهێنی پەرچوویەكی وەهای ساز دەكرد كە هەرگیز قوربانیەك لە ئارادا نەبووە". لە چاوەڕوانی دابەشكردنی دەزگا چالاكیكەرەكانی بە هەر چوار لای جیهاندا، پۆلیسی نهێنی كاری خۆی لە دروستكردنی ئەزموون لە هەواڵگریدا كۆكردەوە كە بە دیوارێكی ئەستووری نهێنی دەوری گیرا بوو: ئۆردوگا/ سەربازگەكانی دەستگیركردن.

کەمپەکانى دەستبەسەرکردن:

      ئۆردوگا یان کەمپەکانى دەستبەسەرکردن داهێنانی سیستەمی تۆتالیتاری نەبوو بەڵكو لە داهێنانی پێشڕەوانی سپیپێست بوو. لە ماوەی نێوان هەردوو جەنگە جیهانییەكەدا ئەوە وە چارەسەرێك بەدیاركەوت كە دیموكراسییەتە ڕۆژئاواییەكان (وەك فەرەنسا) بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گەیشتنی بە كۆمەڵی ئەو كەسانەی كە نیشتمانێكی دیاریكراویان نەبوو، وێنایان كردبوو.

      لەم میانەیەدا کەمپەکانى دەستگیركردنی تۆتالیتاریزم لۆژیكی باوی كۆكردنەوەی خەڵكانی گەیاندە چڵەپۆپەی خۆی، ئەوەش بە گۆڕینی ئەو ئۆردووانە هەنگاو بە هەنگاو بۆ تاقیگەیەكی گەورە كە ڕژێمەكە كەرەستە كۆمەڵكوژەكانی سروشتی مرۆیی تێدا تاقی دەكردەوە، لەنێوبردنی جەستەیی تاك لە پێشدا بە وێرانكردنی لایەنى كەسێتیى تایبەتى کەسەکە لە ڕووى یاسایی و مەعنەوییەوە. کەمپەکە بە بێ‌باكییەوە قوربانیانى بێ‌تاوان و ئۆپۆزسیۆنە سیاسییەكان و تاوانبارانی مافی گشتی، بێ ئەوەى پۆلێنیان بكەن، وەك یەك بە تێكەڵی تەماشا دەكردن و حسابی لەگەڵ دەكردن. هەڕەشەكردن بە گرتنەبەری ڕێوشوێنی تۆڵەكردنەوە یان ڕێوشوێنی تر دژی خزم و كەسەكەی، قوربانییەكەی لە هەموو شتێك بێ‌ بەش دەكرد، تەنانەت لە مافی خۆكوشتنیش. "هەڵبژاردنى ئەڵتەرناتیڤ لەنێوان چاكە و خراپەدا نەبوو، بەڵكو لەنێوان مردنی (خزم و كەسەكان) و مردنی (زیندانییەكانی تر)دا بوو". ڕێوشوێنەكانی تریش وەك كۆكردنەوەیان لە كاروانەكانی مەرگدا و یەكپۆشی و تاشینی قژ و ئازادانیان، بەشداربوون لە هەمان وێرانكردنی كەسایەتیدا. بارودۆخی سروشتیی تاك لە دۆخی ئەو سەگە دەچوو كە فیسۆلۆژیستی روسی ئیڤان پافلۆف (1849-1936) باسی كردووە. بەم جۆرەش کەمپەکان سەركەوتوو بوون لە كردنی كارێكدا كە كە هیچ یەكێك لە فەرمانڕەوایەتییە زۆردارەكانی پێشتر نەیانتوانیبوو ئەنجامی بدەن: وێرانكردنی خۆكاریی مرۆیی سەرچاوەی شتە چاوەڕوان نەكراوەكان بوو كە هەمیشە كۆسپ بوون لەبەردەم ڕەوتی یاسا سروشتی و مێژووییەكاندا.

      وێناكردنی دەزگا كۆمەڵكوژییەکانى وەکو کوورەکان، بەهۆی سەختی گەواهیوەرگرتنی ڕزگاربووەكان و گێڕانەوەی ئەو ئەزموونانەی كە پێیدا تێپەڕیوون، سەختتر ئەبێت. "بە گەڕانەوەیان بۆ جیهانی زیندووێتی، ڕزگاربووەكان باوەڕیان بەوە نەدەكرد كە بەسەریان هاتبوو".

       نابێت فریووبخۆین و تەفسیرى ئەم دیاردەیە بەو كارە تاقەتپروكێنە بکەین كە قوربانییەكان ناچاردەکران بیکەن، چونكە کەمپ وەڵام نەبوو بۆ هیچ عەقڵانییەتێكی ئابووری، ئەوەیش ئەبەدییەتی كۆكوژیی دووپاتی دەكاتەوە وێڕای پێداویستییەكانی كۆششە جەنگییەكان. هیچ شتێك، جا هەرچی بووایە، نەدەبووا دامودەزگای کەمپ و دەستبەسەرکردن، تەنانەت لە حاڵەتە نازیستییەكەیشدا، لە لەنێوبردن و كۆكوژی یەهودییەكان و گروپەكانی تر، كە بە بێ‌ كەڵك مەحكوم كرابوون، بوەستێنێت. دەزگای کەمپ ئامانجی لەنێوبردن و كۆمەڵكوژی هەمیشەیی بوو. بەوەش دۆزەخێك لەسەر زەمین ئامادەكرا، و لەمەشەوە پاسادانی ئەوە كرا كە "هەموو شتێك شیاوە" بەوەیشەوە كە عەقڵ نایبڕێت.

ڕەخنەیەكی درەنگوەخت

       وێڕای ئەو سەركەوتنەی كە كتێبی "بنەڕەتەکانى تۆتالیتاریزم – Les Orgines du totalitaisme هەر لە ساڵی 1951 و سەروەختی بڵاوبوونەوەى لە ویلایەتە یەكگرتووەكان بەدەستی هێنا، كەچی لە فەرەنسا تا ساڵی 1972 بڵاونەكرایەوە، كە ئەو كات لەلایەن سێ‌ بڵاوكەرەوەی جیاوازەوە بڵاوكرایەوە، و كۆمەڵێك ڕەخنەیشی لێ‌ گیرا.

       ڕەخنەی یەكەم ڕیمۆن ئارۆن ئاراستەی خانمى نووسەر (هاننا ئارێنت)ـى كرد و پەیوەست بوو بەو زمانەی كە نووسەر پشتی پێ‌ بەستبوو، لەو بارەیەوە ڕەخنەى لێگرت کە نووسەر " شوێنى مێژووی ڕاستەقینەى بە مێژوویەكی گاڵتەجاڕانە و تراژیدی پڕکردۆتەوە"[2].

       لەو ڕەخنانەی دیكەیش كە لێی گیرا، یەكسانكردنی بوو لەنێوان بەلشەفیزم و نازیزمدا لە لایەك، و تێكەڵكردن لەنێوان کەمپەکانى دەستگیركردنی سۆڤیەتی (گۆلاگ- Le Goulag) و کەمپەکانى نازیزم (بۆ نموونە ئۆشویتز  Auschwitiz) لە لایەكی تر. ڕەخنەی تر، بۆ نموونە، پاساونەدانەوەی هەڵبژاردنی چەمكی تۆتالیتاریزم Totalitarisme بوو لەلایەن ئارێنتەوە بە بیانووی ئەوەی چەمكێكی تازە دەركەوتووە. دوا ڕەخنەیش ئەوەبوو گوایە ئارێنت هیچی پێشكەش نەكردووە جگە لە نیشاندانێكی ناتەواوی لێكچوواندنی تۆتالیتاریزم بە ئایینێكی چەقبەستوو.

        خانمە نووسەرەكە تەنیا بەشێوەیەكی بەشەكی وەڵامی ئەم ڕەخنانە و ڕەخنەكانی تری دانەوە، كەچی لەگەڵ ئەوەیشدا كتێبی بنەڕەتەکانى تۆتالیتاریزم هەر بەرهەمێكی پێویستە بۆ هەوڵی تێگەیشتن لە شتێك كە تێناگەیشترێت، و هەر بەو تێگەیشتنەش لەگەڵ سروشتی مرۆییدا دەكەوینە سازانەوە.

تێبینى: ئەم وتارە لە پاشکۆى "کاکێشان"ـى کوردستانى نوێ، 2013، بڵاوکراوەتەوە.

---

[1] وەك نووسەری كتێبەكە لە چاپە نوێیەكاندا لە دوای ساڵی 1966 ڕوونی دەكاتەوە.

[2] ئەم ڕەخنەیە لە وتارێكدا خراوەتە ڕوو بەناوی "جەوهەری تۆتالیتاریزم L' Essence du totalitarisme" ساڵی 1954 لە گۆڤاری Critique لە جانفی، بڵاوكراوەتەوە.

سەرچاوە:

 مجوعة مؤلفين، فلسفات عصرنا- تياراتها، مذاهبها، أعلامها و قضاياها، تحرير: جان فرانسوا دورتيي، ترجمة: ابراهيم صحراوي، منشورات الاختلاف و الدار العربية للناشرون، الطبعة الاولى، 2009.