ئۆكتافیۆپاز
وەرگێڕانی: هاوار محەمەد
قەسیدە پشت دەبەستێ بە زمانی كۆمەڵایەتی و
هاوبەش، بەڵام تۆ بڵێی وشەكان چییان بەسەر بێت كاتێك لە چوارچێوەی ئاڵوگۆڕی
كۆمەڵایەتی دێنە دەرەوە و دەبنە وشەگەلی قەسیدە؟ فەیلەسوفەكان و وتاربێژەكان و
گوایە ئەدیبەكانیش خۆیان وشەكانی خۆیان هەڵدەبژێرن. گروپی یەكەمیان بە گوێرەی
واتای وشەكان، دووەمیان بە گوێرەی كاریگەرێتی ئەخلاقی و سایكۆلۆژی و ئەدەبی. بەڵام
شاعیر خۆی وشەكانی خۆی هەڵنابژێرێت. كاتێك دەڵێین شاعیرێك بەدوای زمانی خۆیدا
دەگەڕێت، واتای ئەوە نییە كە بە پەلەپروزكێ خۆی ئەكات بە كتێبخانەكان و شوێنە
گشتییەكاندا تا بەدوای ستایلی كۆن و نوێدا بگەڕێت. بەڵكو شاعیر دوو دڵ و دڕدۆنگە
لەوەی ئاخۆ هەندێك وشەی ڕاستەقینەی تایبەت بە خۆی، لەو وشانەی لە ناخیدا ڕیشەیان
هەیە، بهێنێتە نێو زمانییەوە، یان ئەو وشانەی لە كتێب و شەقامەكانەوە فێری دەبێت.
كاتێك شاعیر ڕێگای وشەكانی بۆ ڕووناك ئەبێتەوە، ئەوا ئەم وشانەی وەیاد دێتەوە، ئەم
حاڵەتە هەر لە پێشتریش تێیدا هەبووە. وشەی شاعیر ڕێك لەگەڵ قەوارەی شاعیردا
تێهەڵكێش دەبن. شاعیر وشەكانی خۆیەتی. لە وەختی داهێناندا شاراوەترین بەشی سوژەی
خۆی لەسەر ڕووكاری ئاگایی دەكوژێنتەوە. داهێنان واتای ئەوەیە هەندێك وشەی وا
بئەفرێنین نەتوانین لە بوونی خۆمانیان جیا بكەینەوە. ئەو وشانە لە خۆیاندا هەن و
جگەلەوەیش هیچی تر نین. شاعیر وشەی پێویستی ئەوتۆیە دەچنێت ئەستەمە بتوانین
ئاڵوگۆڕیان بكەین. هەر بۆیە زۆر زەحمەتە بتوانین بەرهەمێكی ناچیز چاك و ڕاست
بكەینەوە. هەر ڕاستكردنەوەیەك پێویستی بە دووبارە ئەفراندنەوەیە، پێویستی بە
گەڕانەوە بۆ پشتەوەیە، گەڕانەوە بەرەو ناخی خۆمان. خۆ دژواریی وەرگێڕانی شیعر هەر
لەم ڕوانگەیەوە ڕاڤە دەكرێت. هەر وشەیەكی قەسیدە وشەیەكی ناوازەیە و هیچ جێگرەوەیەكی
نییە. وشەیەكی ناوازە و نەگۆڕە: ناكرێت دەست لە وشەیەك بدەین بێ دەستدان لە هەموو
قەسیدەكە. ناتوانین هیچ بۆشاییەك بگۆڕین بێ ئەوەی گشت بونیادەكە ڕانەوەشێنین.
هەموو قەسیدەیەك قەسیدەیەكی زیندووە و پێكاتووە لە توخمگەلێك كە قەرەبوو
ناكرێنەوە. لەبەر ئەمە وەرگێڕانی ڕاستەقینە هیچ نییە جگە لە دووبارە ئەفراندنەوە و
داهێنانەوە.
جەختكردنەوە لەسەر ئەوەی شاعیر تەنیا ئەو
وشانە بەكاردەهێنێت كە پێشتر لە ناخی خۆیدا هەبووە، دژیەك نییە لەگەڵ ئەوەی كە
پێشتر لەبارەی پەیوەندی نێوان قەسیدە و زمانی گشتییەوە گوتمان. وشەكانی شاعیر وشەی
نێو كۆمەڵیشن. ئەگینا وشە نین. هەر وشەیەك پێویستی بە دوو هاوبەش هەیە: كەسی
قسەكەر و كەسی گوێگر. جیهانی ڕاستەقینەی قەسیدە وشەی فەرهەنگەكان نین، بەڵكو
دروستكراوی كۆمەڵن. هەگبەی شاعیر پڕی نییە لە وشەی مردوو، بەڵكو لە وشەی زیندوو.
زمانی تاكەكەسییانە واتە زمانی كۆمەڵ كە شاعیر بۆی دێن و لە ڕستەدا كۆیان
دەكاتەوە. بەناوبانگترین شاعیرە ئاڵۆزەكان پەیامی قەسیدەیان بەم جۆرە پێناسە
كردووە: قەسیدە بریتییە لەوەی"واتایەكی ڕوون و ڕەوانتر بە وشە ئاڵۆزەكان
بدەیت". تەنانەت لە واتای ڕستە ڕووكەشترەكانیشدا، ئەمە بۆ گەڕانەوە بۆ واتای
داتاشراوی وشەكان، بۆ دەوڵەمەندیی زمانیش هەر ڕاستە. زۆرێك لەو وشانەی ئێستا پێمان
وایە سانا و ساكارن، ئەو وشانەن لە زمانی ئیتالی و لاتینییەوە، لەسەر دەستی خوان
دی مینا، گارسیلاسۆ، یان گۆنگۆرا (شاعیرەكانی ئیسپانیا) داهێنراون. وشەكانی شاعیر
جاری وا هەیە وشەی خێلیشن یان ڕۆژێك لە ڕۆژان دەبنە وشەی خێڵ. شاعیر زمان دەگۆڕێت،
دووبارەی دەیئەفرێنێتەوە، یان دەیكاتە زمانێكی خاوێنتر، بۆ ئەوەی دواجار ببێتە
زمانی خۆی. بەڵام ئەم پاكژكردنەوەیەی وشە لە شیعردا لە چی پێكدێت، ئەی مەبەستمان
چییە لەوەی ئەڵێین شاعیر وشەكان بەكار ناهێنێت بەڵكو خزمەتیان دەكات؟
وشەكان و ڕستەكان و سەرسوڕمان كەوا ئازار و
چێژ یان هەر هەستێكی تر لە ئێمە دادەماڵن، زمان تەنیا لە مەدلولە شیعرییەكەیدا
كورت دەكەنەوە. بەم جۆرە وشە گۆكراوەكان لەوە دەكەون كە ڕاستەخۆ كەرەستەی
پەیوەندیگیریی بن. كرۆچە سەرنجی ئەوەی داوە كتومت مەبەست لەمە، دەربڕینە
زارەكییەكان نییە: بەهۆی لە دەستدانی ڕەگەزی ئیرادییانە و خودییانەوە بەهۆی ئەو
خۆكردییەی وا بەرهەمی دەهێنێت. ئەوانە ڕستەگەلێكی لە قاڵبدراون كە بە تەواوی شەقڵی
خودییانە تێیاندا بزرە. بەڵام مەرج نییە بۆچوونی فەیلەسوفە ئیتالییەكە سەراپای
تێڕوانینی بێت، چوون دەبێ بزانین تەنانەت ئەوەی پەیوەستە بە دەربڕینە
ڕاستەقینەكانەوە، ڕەهەندێك هەیە بێ هیچ ئەملاولایەك پێویستی پێیەتی: ڕستەكان ببنە
كەرەستەی پەیوەندیگیریی. هەر وشەیەك پێویستی بە وشەیەكی ترە. كەمترین شتێك كە
بتوانین لەبارەی ئەم دەربڕین و ڕستانەی وا ئۆتۆمتیكییانە هەست و ئاوەزمان بەتاڵی
دەكاتەوە بیڵێین، ئەوەیە كە قسەكەر لەڕێگەیانەوە كەمتر ئامادەیی هەیە و بگرە
خەریكە هەر دەیشپوكێتەوە. شێواندن بەسەر وشەكاندا هاتووە: ئەم شێواندنەیش ئامادەیی
گوێگرە.
فالیری لە شوێنێكدا دەڵێت: "قەسیدە
گەشەپێدانی سەرسوڕمانە" لەنێوان "گەشەپێدان" و
"سەرسوڕمان"ـدا، دڕدۆنگییەكی لێكدژ دروست دەبێت، ئەم دڕدۆنگییە
قەسیدەیە. خۆ ئەگەر یەكێك لەو دوو گوزارەیە ئامادە نەبن ئەوا قەسیدە دەبێتە سەر
سوڕمانێكی میكانیكی یان دەبێتە زێدەڕەوییەكی ڕەوانبێژانە، یان وەسف، یان تیۆر. "گەشەپێدان" زمانێكە
خۆی بەڕووی ئەو حەقیقەتە خاوەدا دادەهێنێت كەوا سەرسوڕمان دەستنیشانی دەكات و
ئەستەمە بتوانین بە وردی وەسفی بكەین. زمان گوێیەكە گوێ بۆ دەمێكی وا شل دەكات
ئەو شتانە بڵێت كە سەرسوڕمان نایانڵێت. هاواری ئازار یان هاواری خۆشی ئاماژەیە بۆ
ئەو شتەی كە ئازارمان ئەدات یان شادیمان پێ دەبەخشێت. هاوارەكە ئاماژە بۆ ئازار و
خۆشییەكە دەكات بەڵام بەوە دەیانشارێتیشەوە، چوون كاتێك دەڵێت: ئەوە لەوێیە، ئیتر
ناڵێت كێ یان چی لەوێیە. ئەو حەقیقەتەی سەرسوڕمان ئاماژەی پێ دەدات بێ ناو
دەمێنێتەوە: ئەوە لەوێیە: نە ئامادەیە نە بزر، لە سەروەختی دەركەوتن یان بزربوونی
ئەبەدیدایە. ئەوە ڕووداوێكی چاوەڕوانكراوە، بەڵام ئەوە چییە؟
"گەشەپێدان" پرسیار یان وەڵام نییە: بانگە. قەسیدەیش –دەمێك قسە دەكات و
گوێیەك گوێ ڕادەدێرێت- دەبێتە دەركەوتەیەكی ئەو سەرسوڕمانەی كە ناو لێنەنراو
ئاماژەی بۆ دەكات.
دەڵێم دەركەوتە نەك ڕاڤە، خۆ ئەگەر
"گەشەپێدان" ڕاڤە بێت ئەوا حەقیقەت دەرناكەوێت، بەڵكو ڕوون دەكرێتەوە و
زمانیش تووشی شێواندن دەبێت: تەنیا لەبەرخاتری دەركبردن واز لە بینین و بیستن
دێنین. هاوار و حەقیقەتەكەیشی وەك دوو دەركەوتەی ئامادە بزر دەبن و دەگۆڕێن بۆ
مەدلولەكان. جا لێرەدا ئەو ئەگەرە دەمێنێتەوە: تۆبڵێی هەستی یەكێتی خودكەفایی
دەیەوێت و هاوار و مەدلول پێكەوە ڕەت بكاتەوە. هاوار ئاماژەیە، بەڵام هیچ مانایەكی
نییە. ئاماژەیش، ئەگەر مانایەكی هەبێت، بۆمان دەسەلمێنێت كە لەنیوان ئێمە و
حەقیقەتدا مەودایەك هەیە ناتوانین بیبڕین. زمان ئامرازی هەبوویەكی لاوازە، كە ئێمە
دروستی دەكەین بۆ ئەوەی لایەنی كەم بەر پڕكردنەوەی ناو لێنەنراوی هەبوو بكەوین. خۆ
ئەگەر ئاماژەكان (یان هێماكان) لە دەلالەت بكەون و تەنیا ؛هەبوو؛ بن، ئەوا دەگەینە
شوێنێك كە هەبوو هیچ مانایەكی نییە بەڵام هەیشە. بە بارگۆڕینی جیهان بۆ هێمای ڕوون
زمان لە دەلالەت دەكەوێ. لەبری ئەوەی هێمای شتەكان ئاوەژوو بكاتەوە، خۆی ئاوەژوو
دەكاتەوە و هێما دەخاتە شوێنی حەقیقەت و ئیدی لەوە دەوەستێت هێما بێت و ئاماژە بە
(...) بكات. ئەی دیسان هەبوو دەلالەتی هەڵمژییەوە؟ هەبوو یان تۆ بڵێ دیوەكەی
پشتەوەیشی: نەبوو؟ لەو كاتەوەی كە دەلالەتەكان ون بوون ئەم پرسیارەیش بێ مانا
بووە. لەو كاتەوەی زمان بۆتە هەڵم، ئەگەر زمان لە خۆیدا یان لە تایبەتمەندییەكەیدا
وەك ڕێنمایەك بۆ سەرجەمی شتەكان: وەك جیهان تەماشای بكەین، هەبووی شتەكانیش بۆتە
هەڵم. ئیدی هیچ شتێك نییە گوێی لێ بگرین، چونكە ئیدی دەمێك نییە قسە بكات. لە
مێژووی شارستانیدا ئەم تاقیكردنەوەیە تەنیا یەك جار و بۆ دواجار ڕووی داوە. ئەویش
كاتێك ئیگیتۆر- مالارمیە ژوورەكەیی بەجێهێشت و لە پلیكانەكاندا، هەتا گەیاندییانە
گۆڕەكەی، ون بوو: "بەڵام ئەساسی ماڵەكە بۆشاییەكانی خۆی دەپارێزێت، شوشەی
عەترەكە مادەی عەدەم ئەهێڵێتەوە، خەونی مەحاڵ كەوت و پاكر و خاوێن بوو".
تا دوا ڕادە تێبینی جەمسەرە دژەكەی ئەمە
دەكەین، كاتێك زمان لەپێناو ئاڵوگۆڕی ڕاستەوخۆدا بەكار دەهێنین: وشەكان ئیدی
خاوەنی واتایەكی دیاریكراو نین و زۆرێك لە دەلالەتە زیندووەكان و دەنگییەكان و
هەڵچونەییەكانیان لەدەست دەدەن. قسەكەر ون نابێت، بە پێچەوانەوە زۆر بە تووندی
وەدی دێت.قسەكەر وشەیە، وشە گۆڕاوە بۆ دراوێكی ڕوون و بێ خەوشی ئاڵوگۆڕ،
دەگەشێتەوە و دەپوكێتەوە. هەموو دەلالەتێك یان ون دەبێت یان دووقات دەبێتەوە لە
بەرژەوەندی دەلالەتە پەیوەندیگیرییەكەی.
لە حاڵەتی سەرسوڕماندا، وشە هاوارێكە
هاوێژراوەتە نێو بۆشایی: قسەكەر داغڵ نابێت و دەست لە هیچ وەرنادات. خۆ ئەگەر وشە
ئامرازی هزری ئەبستراكت بێت، ئەوا دەلالەت هەموو شتێك قووت دەدات. هاوبەش و چێژیش
پێكەوە. لە دۆخی زمان وەك ئامرازی پەیوەندیگیریدا دەلالەت دەتەپێت. لە هەموو ئەو
حاڵەتانەدا وشە كاڵ دەبێتەوە و تایبەتمەند دەبێت. هۆكاری ئەم شێوانە جێگیر و
نەگۆڕە ئەوەیە زمان ئەبێتە ئامێر، ئامراز، شت. لە هەموو جارێكدا كە وشەكان بەكار
دێنین، دەشیان شێوێنین. بەڵام شاعیر وشەكان بەكارناهێنێت، بەڵكو خزمەتیان دەكات.
لەبەرئەمە، دەیانباتەوە سەر سروشتە ڕەهاكەیان و بونسازییەكەیان (كینونە) بۆ
دەگەڕێنێتەوە. بەهۆی شیعرەوە، دووبارە زمان دۆخە ڕەسەن و بنەڕەتییەكەی خۆی وەردەگرێتەوە.
لە ئاستی یەكەمدا، دەلالەتە زیندوو و دەنگییەكانی خۆی، كەوا بە زۆریی لە هزردا
سەركوت دەكرێن، وەردەگرێتەوە, ئینجا دەلالەتە هەڵچوونییەكانی و دواجاریش دەلالەتە
مەعنەوییەكانی. زمان بەوە پاكژ دەبێتەوە دووبارە بگەڕێنرێتەوە بۆ سروشتە
بنەڕەتییەكەی خۆی، هەر ئەمەیش ئەركی شاعیر. لێرەشدا دەگەینە یەكێك لە خاڵە
سەرەكییەكانی باسەكەمان. وشە لە خۆیدا، فرە واتایە. خۆ ئەگەر ئەوە ڕاست بێت وشە لە
شیعردا سروشتە بنەڕەتییەكەی خۆی وەردەگرێتەوە- واتە بتوانێت لە یەك كاتدا دوو واتا
یان زیاتریشی هەبێت- ئەوا پێچدەچێت قەسیدە ڕێك نكوڵی لە جەوهەری زمان: ؛مەدلول؛
(یان واتا) دەكات (واتە شعر یان قەسیدە نكولێ لە زمانی ئاڵوگۆڕ دەكات-و-). لەمەوە
شیعر ئەبێتە پرۆژەیەكی بەتاڵ و شێواو: قەسیدە مرۆڤ لە ئازیزیترین سامانی ڕووت
دەكاتەوە: ئەویش زمانە. لەبری ئەوە گاڵتەبازییەكی دەنگییانەی ئاڵۆزی تەمومژاوی پێ
دەدات! ئەی كەواتە وشەكان و ڕستەكان، ئەگەر لە قەسیدەدا مانایەكیان هەبێت، چ
مانایەكە؟
سەرچاوە:
ماڵپەڕی
(حوار الخیمة العربیة).
No comments:
Post a Comment