دۆخى ئاوارتە

ناوى کتێب: دۆخى ئاوارتە

ناوى نووسەر: جۆرجیۆ ئاگامبێن

وەرگێرانى: ئەرسەلان ئەفراسیاو، هاوار محەمەد

چاپخانە: ناوەندى غەزەلنووس/ زنجیرە کتێبى ناوەخت 6  

ساڵ و شوێنى چاپ: 2019 سلێمانى

پێشەکی

دەروازەیەك بۆ دۆخی ئاوارتە

جولیانا سكۆتۆ[1]

یەكەمین چاپی ئەم بەرهەمەی فەیلەسوفی ئیتاڵی جۆرجیۆ ئاگامبێن، "دۆخی ئاوارتە"، لە خانەی بڵاوكردنەوەی "بۆلاتێ بۆرینگێری"[2]، لە ساڵی 2003دا بڵاو كرایەوە. "دۆخی ئاوارتە" بەشی یەكەمی كتێبی دووەمی چوارینەیەكە كە –هەتا ئێستا– حەوت بەرگی لێ دەرچووە و ئاگامبێن بە شێوەیەكی بەرودوای ناڕێكی سەرسووڕهێنەر، لە ماوەی بیست ساڵدا نووسیونی و تێیاندا نووسەر درێژەی بە لێكۆڵینەوە لە چەند دۆزێكیان داوە و وازیشی لە هەندێك دۆزی دیكە هێناوە، پرسەكانی قووڵ كردووەتەوە و دووبارە لەگەڵ یەكتردا ڕێكی خستوونەتەوە. كتێبی "هۆمۆساكەر؛ دەسەڵاتی سەروەر و ژیانی ڕووت"[3]، كە ساڵی 1995 لە خانەی بڵاوكردنەوەی "ئینیاودی"[4] دەرچوو، دەستپێكی ئەم چوارینەیە بوو، دوایین بەشیشیان لە ساڵی 2014 بە ناونیشانی "بەكارهێنانی جەستەكان" (هۆمۆساكەر 4،2)، لە خانەی بڵاوكردنەوەی "نیری پۆزا"[5] بڵاو كرایەوە.[6]

ئەگەرچی ئەم بەرهەمانە لە یەكتر سەربەخۆن، بەڵام داوێكی ڕێكخەر بە بەردەوامی لە نێو پاڵنەرە ئیلهامبەخشەكانی ئەم كارانەدا هەبووە كە هەموو ئەم بەرهەمانەی ئاگامبێنی پێكەوە بەستووەتەوە و لەگەڵ یەكتردا یەكی خستوون، لە سەرووی هەموویشیانەوە كتێبی یەكەم، كە پاساوی دانانی ناونیشانی "هۆمۆساكەر"یشە، وەك ناونیشانی دووەم، لەسەر یەكەمین كتێبی "دۆخی ئاوارتە".

ئەم قۆناغە فیكرییەی ئاگامبێن، كە لە "دۆخی ئاوارتە"دا گوزارشتی لێ كراوە، سەر بە ماوەیەكی زەمەنییە كە بیست ساڵی خایاندووە و پێ بە پێی كۆمەڵێك ڕووداوی ئێجگار هەمەجۆر ڕۆیشتووە كە شوێنەواری خۆیان لەسەر هەموو جیهان بەجێ هێشتووە. "دۆخی ئاوارتە" ماوەیەكی كەم دوای هێرش بۆ سەر هەردوو تاوەرەكەی سەنتەری بازرگانیی جیهانی لە نیویۆرك دەرچوو؛ بۆیە دەتگوت بەرهەمەكە هەر بۆ ئەوە چاپ كراوە چەند ڕووداوێك لەسەر ئاستی فەلسەفی بورووژێنێت، لەوانە، مەلەسەی بەرپاكردنی دۆخی ئاوارتە، كە سەرۆكی ئەمەریكی "جۆرج بۆش" لەو وەختەدا بە ناوی "یاسای نیشتمانیی ئەمەریكی" (Patriot Act)ەوە دەری كرد، هەروەها ڕووداوە كۆستهێنەرەكانی پەیوەست بە دامەزراندنی گرتووخانەی گوانتانامۆ. لە ڕاستیدا ئاگامبێن لەم بارەیەوە هەڵوێستێكی زۆر بەرهەڵستكارانەی هەبوو دژ بەو كارانەی كە حكومەتی ئەمەریكی لەو ماوەیەدا ئەنجامی دەدان.

كەواتە، "دۆخی ئاوارتە" لە گزنگی هەزارەی نوێدا كەوتە بەر ڕۆشنایی، وایش پێ دەچوو بۆ ئەوە هاتبێت یەكەم سەرەولێژبوونەوەی ئەم هەزارەیەمان بەرەو نشێوی پیشان بدات و هەندێك تەفسیر و وەسفی ئەو ژینگە گشتییە پڕ لە نائارامییە بكات كە لە دوای ڕووداوەكانی 11ی سێپتەمبەر هاتبووە ئاراوە، ژینگەیەك كە دواتر سەرەتا لە كاتی جەنگی ئەفغانستان و عێراقدا، لە ساڵی 2002–2003دا، ئینجا لەو قەیرانە ئابوورییە پڕ لە تەنگژەیەدا سەری هەڵدا كە هێشتایش بەر هەموو نەزمەكانی خۆشگوزەرانیی ئەو دەوڵەتانە دەكەوێت كە وەك دەوڵەتی هەرە تۆكمە و پێشكەوتوو دەردەكەون. دەتوانین لە فیكری ئاگامبێندا، بە درێژایی چەندین ساڵ، بەدوای گریمانەیەكی جەوهەریدا بڕۆین كە وەك دەنگدانەوەیەكی بەردەوام دووبارە دەبێتەوە و ئەوە دەردەبڕێت كە ناشێت دۆخی ئاوارتە یان حاڵەتی لەناكاو هەڵبوەشێتەوە و هەڵبگیرێت؛ بەم واتایە، دۆخی جەنگی ناوخۆیی دەكرێت بە ڕەوشێكی "سروشتی"، چونكە ئەم دۆخە بووە بە بەشێكی ڕەگداكوتاو لە نێو زۆربەی ڕژێمە یاساییە كارپێكراوەكاندا و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیی ئەم سەردەمەیشماندا بە بەردەوامی بڵاو دەبێتەوە.

لەم چەند دێڕە كەمەی پێشووەوە بۆمان ڕوون دەبێتەوە كە سەرەڕای ئەوەی ئاگامبێن لەم بەرهەمەیدا هەوڵی داوە ئەو بنچینانە ڕوون بكاتەوە كە یاسا و سروشتی دەسەڵاتی سەروەرێتی خۆیانی لەسەر جێگیر دەكەن، كەچی كتێبی "دۆخی ئاوارتە" ڕۆشنایی ئێجگار كەم دەخاتە سەر ئەم سەردەمەمان كە وا پێ دەچێت، هەر بە ڕاستی، بە شێوەیەكی تایبەت سەردەمێكی تاریك بێت. توانای نووسەر بۆ پێشكەشكردنی شرۆڤەیەكی سەرنجڕاكێش، لە چوارچێوەیەكی ڕەخنەییدا، كە بەشێكی زۆری ئەو تاوانانەی بەڕێوەبەرانی دەسەڵاتی گشتی ئەنجامی دەدەن بە حەتمیی لە قەڵەم دەدات، یەكێكە لەو هۆكارانەی كە وای كردووە لە مەودایەكی بەرفراواندا بایەخ بەم بەرهەمە بدرێت و بۆ چەندین زمان وەربگێڕرێت.

پاشان، ئەو سەركەوتنەی ئەم بەرهەمە بە دەستی هێنا، بە هۆی كۆمەڵێك ڕەوشی ئاڵۆزەوە بوو وەك بەرەنجامی ئەو واقیعە مێژووییە شلۆقەی كە ئێستا لە سایەیدا دەژین؛ ئاگامبێن هەوڵ دەدات مۆدێلێك بۆ خوێندنەوەی ئەم ڕەوشە پێشكەش بكات، بۆ ئەمەیش سەرنج لەسەر ڕواڵەتی پراكتیكی و پێلەسەرداگیراوی پرسێك چڕ دەكاتەوە كە لە ناوەڕۆكدا مەسەلەیەكی فەلسەفییە. بە پێچەوانەوە، ئەو ناوبانگە زۆرەی كە ئەم بەرهەمە هەیەتی، سەرچاوەكەی لەو بیرۆكەیەدایە كە زۆربەی جار تێزی فەلسەفی لە كولتووری ڕۆژئاواییدا، لە چوارچێوەی دەستەبژێرێك كەسانی كەمدا قەتیس بووە و عادەتەن دەڵێی لە هەوڵێكی هەم ئەبستراكت و هەم بێهودەدا، سەرقاڵین بە چارەسەركردنی گەلێك پرسی زۆر وردی تەواو دابڕاو لە جیهانی واقیعی، تاوەكو بچینە بنجوبنەوانی نهێنیی وجودیی ئەوتۆوە كە قابیلی چارەسەركردن نین. وەك بڵێی دواجار فەلسەفە لەم بەرهەمەدا توانیویەتی سوودبەخش و بگرە جەوهەری دەربكەوێت بۆ كەشفكردنی سیمایەكی نیگەرانكەری شاراوە لە قووڵایی یاسادا. ئەم نیگەرانییەیش، وەك لە "دۆخی ئاوارتە"دا دەیبینین، لەو ئایدیاوە هەڵدەقوڵێت كە یاسا بە شێوەیەكی ڕیشەیی پەیوەستە بە هەڵوێستی بنەڕەتیی ململانێكارییەوە (كە ناتوانین لەنێوی ببەین)، ئەمەیش ئەو شتەیە كە یاسا دادەمەزرێنێت و بەرهەمی دەهێنێت، لە كاتێكدا ئێمە وا هەست دەكەین دەبێت یاسا بە شێوەیەكی تایبەت بە گەلێك پرسی وەكو ڕێزی مرۆڤ یان بە دۆزی دادپەروەرییەوە سەرقاڵ بێت.

ئەو میتۆدە فرە پانتاییەی كە جۆرجیۆ ئاگامبێن لە "دۆخی ئاوارتە"دا پەیڕەویی لێ دەكات، یەكێكی ترە لە هۆكارەكانی بڵاوبوونەوەی ئەم بەرهەمە. لە "دۆخی ئاوارتە"دا، چەندین بابەتی هەمەجۆر، كە هەر یەكێكیان سەر بە چوارچێوەیەكی دیاریكراوی توێژینەوەن، لەگەڵ یەكتردا كارلێك دەكەن و بە نێو یەكتردا دەچن. لە هەمان كاتدا نووسەر چەندین پسپۆڕی دەهێنێتە نێو كارەكەیەوە، چەندین یاسادانەر و فەیلەسوف و زمانناس و مێژووناس و سیاسی و تیۆریسێنی یاسا و دادوەر بانگهێشت دەكات بۆ نێو مشتومڕ و گفتوگۆ. دواجار، ستایلە ئەفسووناوی و ناوازەكەی نێو لاپەڕەكانی ئەم كتێبە، جوانییەكی تایبەت و چێژبەخشی پێ داوە، بە تایبەتییش لە چەند لاپەڕەیەكیدا، كە وای كردووە تێزەكەی ئاگامبێن تا ڕادەیەكی زۆر شایەنی ڕەخنەلێگرتن نەبێت، بە تایبەتییش بۆ كەسێك كە لە فەلسەفەدا قووڵ نەبووبێتەوە.

ئەو مۆركە فرە پسپۆڕییەی كە سیمای دیاری "دۆخی ئاوارتە"یە، ڕێچكەیەكی ناوازەی كەسییانە پیشان دەدات كە ئاگامبێن زۆرترین بڕی زانیاری و مەعریفە هەمەجۆرەكانی لێوە هەڵهێنجاوە و بۆ ماوەیەكی زۆر خۆیی لێ پاراو كردووە تاوەكو گەیشتووە بە ئامانجێكی دیاریكراو، ئەویش فەزیلەتی زانستی پوختە.

ئاگامبێن لە 22ی ئەپریلی ساڵی 1942 لە ڕۆما لەدایك بووە، هەر لەوێ لە ساڵی 1965 كۆلێژی مافی تەواو كردووە و دوای ئەوەی گفتوگۆی لەسەر تێزەكەی كرد دەربارەی ڕواڵەتە سیاسییەكانی فیكری خانمە نووسەری فەڕەنسی "سیمۆن ڤایل"[7] (1909–1943)، بڕوانامەی زانكۆی بە دەست هێناوە، ئەمەیش دووركەوتنەوەی ئەو لە توێژینەوە یاساییە تەكنیكییە پوختەكان دەردەخات و تیشك دەخاتە سەر لابەلابوونەوە ئاشكراكەی بەرەو پرسە فەلسەفییەكان. لە شەستەكان و حەفتاكانی سەدەی ڕابوردوودا، ئاگامبێن پەیوەندیی كرد بە كۆمەڵێك ڕۆشنبیری هەرە دیاری ئەو ماوەیەوە، وەكو: ئێلسا مۆرانتی[8]، پییەر پاولۆ پازۆلینی[9]، ئیتاڵۆ كاڵڤینۆ[10]، ئینگیبۆرگ باخمان[11]؛ لە نێوان ساڵانی 1966 و 1968دا ئاگامبێن بەشداریی لەو وانەوتارانەدا كرد كە "مارتن هایدیگەر"[12] –یەكێك لە گرنگترین بیرمەندانی سەدەی بیست– لە شاری لاتۆری فەڕەنسا دەیگوتنەوە.

لەم قۆناغەدا ئاگامبێن ڕووی كردە وەرگێڕان و نووسینی تیۆری زمان و ڕەخنەی ئەدەبی. لە ناوەڕاستی حەفتاكاندا، لەو ماوەیەدا كە ئاگامبێن وەكو مامۆستای زمانی ئیتاڵی لە پاریس بەسەری برد، ڕێگەی لە بەردەمدا ئاوەڵا بوو بۆ قووڵبوونەوە بە توێژینەوەی تایبەت بە زمانناسی. ئەمەیش یارمەتیدەری بوو لەوەی بۆچوونەكانی لەبارەی سروشتی زمانەوە بە كۆمەڵێك ڕەگەزی نوێ دەوڵەمەند بكات، سەرەڕای ئەمەیش، كەوتبووە ناوەندێكی نێودەوڵەتییەوە كە پڕی بوو لە زیندووێتی و كراوەیی و كارلێكی بەربڵاو، ئەمەیش یارمەتیی دا بۆ داڕشتنی ڕێڕەوی توێژینەوەیی نوێ كە هەر زوو گەیاندییە لەندەن.

لەم ماوەیەدا ئاگامبێن لە كتێبخانەی نیشتمانیی پاریس، هەندێ كتێبی بڵاونەكراوەی بیرمەندیی ئەڵمانی "ڤاڵتەر بنیامین"[13]ی كەشف كرد، كە یەكێكە لە گرنگترین سەرچاوەی ئەو بابەتانەی كە لە كتێبی "دۆخی ئاوارتە"دا تاوتوێ كراون. دوای گەڕانەوەی بۆ ئیتاڵیا لە ساڵی 1978دا، ئاگامبێن بە هاوكاریی خانەی بڵاوكردنەوەی "ئینیاودی"، خۆی تەرخان كرد بۆ بڵاوكردنەوەی كۆبەرهەمی ڤاڵتەر بنیامین. وا دەردەكەوێت ئەو بوارە هەمەجۆرانەی كە بنیامین بایەخی پێ دابوون، هەر لە ئێستاتیكاوە بۆ فەلسەفە، هەر لە مێژووەوە بۆ وەرگێڕان و ئینجا بۆ ڕەخنەی ئەدەبی، لێكجووت بوو لەگەڵ ئەو بابەتانەدا كە ئاگامبێن هەمیشە حەزی لێ بوو ئیشیان تێدا بكات، بۆیە دەبینین لە زۆربەی كتێبەكانیدا گەلێك پرسی سیاسیی پوخت كارلێك دەكەن و تێكەڵ دەبن بە كۆمەڵێك پرسی دیكەی ئێستاتیكی. لەو ساڵانەدا ئاگامبێن كاری لەسەر نووسینی هەندێك توێژینەوەی كورت دەربارەی فەلسەفەی ئێستاتیكا و ڕەخنەی ئەدەبی كرد، بەڵام "زمان و مەرگ"[14] (1982) بەرهەمی هەرە دیاری ئەو قۆناغەیە. لە نێوان ساڵانی 1986 و 1993دا پۆستی بەڕێوەبەری پرۆگرام[15]ی لە كۆلێژی نێودەوڵەتیی فەلسەفە وەرگرت. لە هەمان ماوەی 1988–1992، لە زانكۆی "ماچیراتا"ی ئیتاڵی بە مامۆستای بەشدار لە فەلسەفەی ئێستاتیكادا دیاری كرا، پاشان 1992–2003 لە زانكۆی ڤیرۆنا و لە 2003یشەوە لە زانكۆی بیناسازی لە ڤینیسیا، بوو بە مامۆستای هەمان بابەت. لە ساڵی 1994ەوە بە شێوەیەكی ڕێكوپێك، لە چەندین زانكۆی ئەمەریكیدا بووە به‌ مامۆستای میوان، ئەمەیش توانای ئەوەی پێ بەخشی ساڵی 2003 لە زانكۆی نیویۆرك پلەی مامۆستای نایاب بە دەست بهێنێت، بەڵام وەك ناڕەزایەتییەك لە سیاسەتەكانی حكومەتی جۆرج بۆش، ماوەیەكی كەم دوای دەستبەكاربوونی، وازی لەم پۆستە هێنا.

فیكری جۆرجیۆ ئاگامبێن لەسەر كۆمەڵێك بنچینەی زۆر پەرتوبڵاو دامەزراوە، گەلێك ئاسۆی فراوانیشی تێدایە بۆ ژمارەیەكی زۆری كێشەكان. سیمای هەرە دیاری كتێبی "دۆخی ئاوارتە" ئەوەیە كە هەر لە سەرەتاوە هەتا كۆتاییەكەی، ڕووبەرە مەعریفی و لێكۆڵینەوەكارییە هەمەجۆرەكان بە نێو یەكتردا دەچن و لە چوارچێوەی ڕوانگەیەكی یەكپارچەی مەعریفیدا (بە شێوەی فەلسەفەی كۆنی گریكی)، پێك دەبەسترێنەوە، لەبەر ئەمە، ئەستەمە ناوەڕۆكی بەرهەمەكە پوخت بكرێتەوە. كتێبەكە لە شەش بەشی كورت پێك هاتووە كە دەیانەوێت بگەنە ئامانجێكی سەرەكی، ئەویش هەوڵدانە بۆ چوونە بنجوبنەوانی سروشتی دۆخی ئاوارتەوە، واتە ئەو دۆخەی كە دوای ڕاگەیاندنی لە لایەن دەسەڵاتی سەروەرەوە، لە نێو نەزمی یاساییدا بەرپا دەبێت.

بەشی یەكەم بە ناونیشانی "دۆخی ئاوارتە وەك پارادایمی حكومڕانی"یە، تێیدا ئاگامبێن مشتومڕی ئایدیاكانی "كارل شمیت"[16] (1888–1985)، یاساناسی نێودەوڵەتی و دیارترین تیۆریسێنی تیۆری سەروەرێتی، دەكات. "شمیت" پێی وایە سەروەر ئەو كەسەیە كە دەسەڵاتی ڕەهای هەیە (ڕیشەكانی نیمچەخودایین)، دەسەڵاتێك كە ملكەچی یاسا نابێت و لە دانانی نەزمی یاساییدا دەردەكەوێت (سەروەر یاسا بەرهەم دەهێنێت، هەر ئەویش وەك خاوەن سەروەری، دەتوانێت لە ڕێگەی بڕیاری هەڵگرتنیەوە كۆتایی پێ بهێنێت)، سەروەریش بە ڕوونترین شێوە ئەو كەسەیە كە بڕیاری هەڵپەساردنی نەزمی یاسایی باوی بە دەستە (بەگوێرەی ئەو پێناسە بەناوبانگەی "شمیت" كە ئاگامبێن چەند جارێك پەنای بۆ دەبات، سەروەر "ئەو كەسەیە كە جاڕدانی دۆخی ئاوارتەی بە دەستە"). چەندین هۆكار هەن كە دەشێت ببنە مایەی هەڵپەساردنی نەزمی یاسایی باو؛ بۆ نموونە، حاڵەتی كارەساتە سروشتییەكان، یان جەنگی ناوخۆ؛ بە كورتی، واتە كاتێك ڕووداوێك ڕوو دەدات كە ناچێتە ژێر باری نەزمی یاسای باڵادەستەوە، چونكە ئەم نەزمە ناتوانێت لەژێر كۆنترۆڵی خۆیدا بیهێڵێتەوە و مۆركی یاسایی لێ بدات. ئیدی ئەو كاتە سەروەر نەزمی یاسایی باو هەڵدەپەسێرێت، لە واقیعدا نەزمە یاساییەكە هەڵدەگرێت و دۆخی ئاوارتە ڕادەگەیەنێت، ئەمەیش دەبێتە مایەی كەشفكردنی زۆنێكی بەیاسایینەكراو، پانتاییەك كە تێیدا یاسا ئاساییەكان كارایی خۆیان لە دەست دەدەن. ئاگامبێن چەندین نموونە لە سەدەی بیستەوە دەهێنێتەوە، بەڵام خوێندنەوەكانی لەم بارەیەوە بۆ ڕووداوەكانی گرتووخانەی گوانتانامۆ بایەخێكی تایبەتیی هەیە. پەلاماردانی هەردوو تاوەرەكەی سەنتەری بازرگانیی جیهانی لە ساڵی 2001دا، دۆخێكی "ئاوارتە"ی دەنواندەوە (واتە هەڕەشەیەكی نائاسایی بوو بۆ سەر نەتەوەی ئەمەریكی)، جا بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەم هەڕەشەیە، وا پێویست بوو ڕێوشوێنی گونجاو بگیرێتە بەر، واتە كۆمەڵێك ڕێوشوێن و پلان لە دەرەوەی ڕێسا یاساییە كارپێكراوەكان. ئەمە "پاساو"ی پشت هەڵپەساردنی مافە بنچینەییەكانی مرۆڤ بوو كە بەسەر گوانتانامۆدا هات. ئاگامبێن وای بۆ دەچێت كە ڕەنگە دۆخی ئاوارتە بووبێتە پارادایمێكی بەربڵاو بۆ جۆرێك ڕەفتار كە بچێتە خزمەتی ئەو لایەنەی دەسەڵاتی سیاسیی بە دەستەوەیە.

لە بەشی دووەمدا (هێزی یاسا)[17]، ئاگامبێن تێزەكەی خۆی دادەڕێژێت و سەرلەنوێ ئایدیاكانی "شمیت" دێنێتەوە بەر باس (دەربارەی ئەو جیاكارییەی كە ئەو لە نێوان دیكتاتۆرییەتی سەروەرێتی و دیكتاتۆرییەتی ڕاسپێرراودا دای دەمەزرێنێت)، هەروەها پەنا دەباته‌ به‌ر ئایدیاكانی یەكێك لە گرنگترین فەیلەسوفانی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، واتە "ژاك دێریدا"[18] (1930–2004)، كە دێریدا لە ساڵی 1994دا كتێبێكی بە ناونیشانی "هێزی یاسا، بنەڕەتی مەعنەویی دەسەڵات" بڵاو كردەوە. دێریدا بە درێژایی گەشتی فیكریی خۆی پرسیار دەربارەی چۆنێتیی ڕوودانی ئاڵوگۆڕی نێوان مادە و وێنە دەكات؛ دەیەوێت تیشك بخاتە سەر ئەوەی بە چ ڕێگەیەك ئەزموونی بەرجەستە و كۆنكریت دەگۆڕێت بە ئایدیای ناماتریاڵی، ئەی گواستنەوە لە جەستەوە بۆ عەقڵ چۆن ڕوو دەدات و... هتد. "دێریدا" ڕوونی دەكاتەوە فەلسەفە بە بەردەوامی و بە درێژایی مێژووی ڕۆژئاوایی، هەوڵی داوە بەدوای بنەڕەتێکدا بگەڕێت بۆ واقیع، بۆیە جارێك ئەم بنەڕەتەی لە ماتریاڵدا بینیوە، جارێك لە وێنەدا بینیویەتی؛ جارێك لە جەستەدا كەشفی كردووە، جارێكی تر لە ڕۆحدا؛ دەمێك وای بۆ چووە لە هەستپێكراودایە و دەمێك لە هەستپێنەكراودا؛ دەمێك لە سروشتدا و دەمێك لە كولتووردا و ئیدی بەم جۆرە. "دێریدا" سەرنج بۆ ئەوە ڕادەكێشێت كە مێژووی فیكری خۆرئاوایی زۆر لەژێر كاریگەریی جێگۆڕكێ و نۆبەكاریی ئەم دوالیزمە پێكدژانەدا بووە (جەستە–ڕۆح، ماتریاڵ–وێنە، هەستپێكراو–هەستپێنەكراو، عەقڵانی–ناعەقڵانی، سروشت–كولتوور)، جا هەر جارێك بەگوێرەی جیاوازیی سەردەمەكان، سەرنج خراوەتە سەر یەكێك لە چەمكەكانی ئەم دوالیستانە و وەها بینراوە كە لەوانی تر هەژموونی زیاترە. "دێریدا" پێی وابوو هیچ كەسێك سەرنجی لەوە نەداوە كە ئەم دوالیزمانە هەمیشە لە شت و هەبووەكانی جیهان پێك هاتوون (ئەگەرچی زۆریش ئەبستراكت كراون)، لە كاتێكدا بنچینەی هەموویان وا لەو كورتەهێڵە (–)دا كە هەردوو تێرمەكەی دوالیزمەكان بە یەكتر دەگەیەنێت، ئەمە شتێكە كە زۆربەی جار كەس سەرنجی لێ نادات و بگرە تەنانەت ڕاست و چەوتیشی بەسەردا دەهێنرێت. زۆر بە كورتی، "دێریدا" پێی وایە بۆ ئەوەی ئەو كورتەهێڵە زەق ببێتەوە كە بنچینەی سەرنجلێنەدراوی دوالیزمەكانە و دوو لایەنەكەی هەر دوالیستێك بەیەك دەگەیەنێت، پێویستە فەلسەفە ئەم دوالیزمانە لێك بترازێنێت و هەڵیان بوەشێنێتەوە كە بۆ هەزاران ساڵ ئامانجی توێژینەوەی فەلسەفی بوون. "دێریدا" ناوی جیاوازی لەم كورتەهێڵە ناوە كە لە پرۆژە هەڵوەشاندنەوەگەرییەكەیدا دەركەوتووە، بۆ نموونە: جێكەوت، یان دواسنوور. ئەم تێرمەی دووەمیان بە بەردەوامی لە دەقەكەی ئاگامبێندا دووبارە دەبێتەوە. دۆخی ئاوارتە ئەو دواسنوورەیە كە دوالیزمێكی بەرامبەر یەكتر بەیەك دەگەیەنێت، جەمسەرەكانیشی بریتین لە یاسا و ڕووداو (بۆ نموونە با لە جیهانی سروشتی و فۆرمە نا–یاساییەكانی ڕەفتاری ئاژەڵی ڕابمێنین وەك دەركەوتەی ئەم ڕەهەندە واقیعییە). ئەگەر باری لەناكاو، كە سەروەر دەیسەپێنێت، ببێتە مایەی هەڵپەساردنی نەزمی یاسایی، ئەوا ئەو دەرەنجامەی كە لە دامەزراندنی دۆخی ئاوارتە دەكەوێتەوە، هیچ نییە جگە لەو حاڵەتەی كە دەخرێینە نێو سنوورێكەوە تێیدا هەریەكە لە یاسا و ڕووداو جیاوازیی نێوانیان كاڵ دەكەنەوە. لێكۆڵینەوە لە دۆخی ئاوارتە جۆرێك هەڵوەشانەوەی (ڕەنگە دێریدا ئەم پرسیارەی كردبێت) نەزمی یاسایی پێك دەهێنێت بۆ پشكنینی بنچینە بەیاسایینەكراوەكەی (ئەگەرچی نۆرم و ڕێكخستنەكانی بە هۆی دەستوەردانی سەروەرەوە بەرهەم هێناوە، لێرەدا ئاگامبێن پێی وایە دۆخی ئاوارتە ڕێك زەروورەتی بەرهەمهێنانی نۆرمی نوێ دەردەخات، ئەمەیش لەپێناو ئەوەی ئه‌و واقیعەی كە لەو ساتەوەختەدا ملكەچی نەزمی یاسایی هەڵپەسێرراو نابێت، بگەڕێنرێتەوە بۆ یاسا). مەبەستی ئاگامبێن لەوەی كە هێڵێكی بەسەر وشەی "یاسا"دا هێناوە ]یاسا[، ئەوەیە ئاماژە بكات بەوەی هەڵپەساردنی نەزمی یاسایی باو، دۆخێك دەخوڵقێنێت كە نەزمەكە بە شێوەیەكی ئەبستراكت هەر تێیدا دەمێنێتەوە (چونكە هەڵپەسێرراوە)، بەڵام لە واقیعدا پراكتیزە ناكرێت. ئاگامبێن پێی وایە ئەم گریمانەیە، هاوشێوەی ئەو پەیوەندییەیە كە دەشێت سیستەمی زمان[19] (واتە زمان وەك كۆ–نەزمێكی ئەبستراكتی وشەكان و ڕێسا گرامەرییەكان) و گوتار[20] (واتە دەركەوتەی ڕاستەقینە و بەرجەستەی زمان وەك كۆ–نەزمێكی گۆكراو و نووسراوی كردەیی) پێك ببەستێتەوە. بۆیە سیستەمی زمان لە زمانێكی هەڵپەسێرراو دەچێت كە بە كردەیی پراكتیزە ناكرێت، بۆیە لەم دۆخەیدا لە ڕێسای جێبەجێنەكراوی دۆخی ئاوارتە دەچێت.

ئاگامبێن لە بەشی سێیەمدا (ئیوستیتیۆم)، لەژێر ڕۆشنایی دۆخی ئاوارتەدا خوێندنەوەیەكی نوێ بۆ یەكێك لە نەزمە یاساییە ڕۆمانییە كۆنەكان دەكات. كاتێك كۆماری ڕۆمانی[21] دەكەوتە ژێر هەڕەشەیەكی مەترسیدارەوە، نەزمی ئیوستیتیوم ڕادەگەیەنرا، ئەمەیش ڕێگەی دەدا بە هەڵپەساردنی نەزمی یاسایی باو، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی باری لەناكاو. هێنانەوەی ئەم نەزمە كۆنە دەرفەتی ئەوەی بۆ ئاگامبێن ڕەخساند كە ئەو خۆ–بەرگرییە تایبەتییە بدۆزێتەوە وا ئەم میكانیزمانە دوای ڕاگەیاندنی باری لەناكاو و هەڵپەساردنی نەزمی یاسایی هەیانە. ڕەنگە ڕێك لەم خاڵەدا، خوێنەر هەست بكات كەوتووەتە نێو داوێكەوە و بووە بە دیلی فێڵێك كە نە دەتوانێت لێی ڕزگار ببێت و لە تانوپۆی مێژوو هەڵی بكێشێت، نە دەیشتوانێت لە سروشتی خودی دەسەڵاتی سیاسی جودای بكاتەوە (وەك دەسەڵاتی بڕیاربەدەست).

ئاگامبێن بەشی چوارەم (ململانێی مەزنەكان لەبارەی بۆشاییەوە) تەرخان دەكات بۆ لێكۆڵینەوە لە تیۆرەكەی "شمیت" دەربارەی سەروەرێتی و دەبارەی دەسەڵات لەبەر ڕۆشنایی فیكر و ئایدیاكانی "ڤاڵتەر بنیامین"دا. بنیامین توێژینەوەیەكی كورتی نووسیوە دەربارەی توندوتیژی (دێریدایش تاوتوێی كردووە و ئاگامبێنیش پشتی پێ بەستووە بۆ ڕەواندنەوەی تەمومژه‌كانی توندوتیژی لە پەیوەندیدا بە یاسا و عەدالەتەوە). ناتوانین یاسای كارپێكراو جێبەجێ بكەین تەنها لە ڕێگەی بەكارهێنانی توندوتیژییەكەوە نەبێت كە شەرعێنراوە، چونكە دەوڵەت ئەو لایەنەیە كە مومارەسەی دەكات؛ هەر وەك ئەوەی لە كاتی جێبەجێكردنی سزایەكدا هەیە بۆ زەوتكردنی ئازادی لە مرۆڤ، بگرە لێسەندنەوەی ژیانیشی. ئاگامبێن ئەم پەیوەندییە دڕدۆنگەی نێوان توندوتیژی و یاسا دەهێنێتەوە بەر باس بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت كە تایبەتمەندیی توندوتیژانەی دۆخی سروشتی (كە تێیدا هەر مرۆڤێك گورگی مرۆڤێكی دیكەیە) هەرگیز لە بونیادی كۆمەڵگەی مەدەنیدا نەسڕراوەتەوە، چونكە ڕێك یاسا خۆی توندوتیژییەك بەكار دەهێنێت كە لەژێر باڵادەستیی دەسەڵاتی سیاسیدایە. دۆخی ئاوارتە ئەو حەقیقەتە دەردەخات كە مرۆڤەكان بە بەردەوامی لەژێر هەڕەشەی ئەم توندوتیژییەدان كە ئاگامبێن بە بنچینەی یاسای دادەنێت.

بەشی پێنجەم (جەژن، پرسە، ئەنۆمیا)، سەرلەنوێ لە هەندێك نەزمی یاسایی ڕۆمانی كۆن دەكۆڵێتەوە (وەكو "پرسەی گشتی"، كە فێڵێكی تێدایە دەیەوێت دووبارە سەروەریی مردوو زیندوو بكاتەوە تاوەكو گواستنەوەی دەسەڵات بۆ پاشای نوێ ئەنجام بدات) و هەندێك نەریتی میللیی كۆن (و لە سەرووی هەموویشیانەوە كەرنەڤاڵ) كە لای هەموو كۆمەڵە مرۆییەكان هەبوون و تایبەتمەندییان ئەوەیە كە ڕێگەیان بە هەڵپەساردنی هەندێك ڕێسا داوە (وەكو ڕێساكانی تایبەت بە ئادابی گشتی، قەدەغەكردنی هەندێك خواردەمەنی، پەیڕەوینەكردن لە ڕێكخستنی هیرارشیی گشتی و... هتد). ئەمەیش هۆكارێكی جەوهەرییە لە پشت ئەو ئاهەنگ و كەرنەڤاڵە سەركێش و پۆرنۆییانەوە كە بۆ ئەوە ساز دراون ڕەهەندی یاسایینەكراو و فەوزەوی و پۆرنۆیی ڕەها بكەن، تاوەكو دووبارە جیاكاریی نێوان واقیع و نۆرمی پێوانەیی ]نۆمۆس[ بسڕنەوە.

بەشی شەشەم و دوایین بەشی ئەم بەرهەمە (ئۆكتۆریتاس و پۆتێستاس) هەندێك تێرم دەخاتەوە ڕوو كە دیسان ڕیشەكانیان وا لە نێو یاسای كۆنی ڕۆمانیدا، بۆ ئەمەیش، نووسەر، ڕۆشنایی دەخاتە سەر جیاكاریی نێوان هەردوو دەسەڵاتی "ئۆكتۆریتاس" ]دەسەڵاتی ڕێبەرایەتی و شكۆمەندی[ و "پۆتێستاس" ]دەسەڵاتی مەدەنیی فەرماندان[، لە ڕێگەی خوێندنەوەیەكەوە هەوڵ دەدات بەدوای ئەو ڕێگەیەیشدا بچێت كە بە هۆیەوە، لە سەردەمی مۆدێرندا، دەسەڵات لە دەستی دیكتاتۆرەكاندا كۆ بوویەوە.

ئەم كتێبە "دۆخی ئاوارتە"، ئاسۆیەكی ئێجگار فراوانی زانیاری و مەعریفە و ئەرگومێنتی تێدایە؛ مەحاڵە دوای خوێندنەوەی، تووشی سەرسووڕمان و پەشێوییەكی توند نەبین، لە ترسی ئەوەی دۆخی ئاوارتە لە واقیعماندا بڵاو ببێتەوە و هەموو ئەو نۆرمە یاساییانە ڕابماڵێت كە ژیانی هاوبەش لەسەریان دادەمەزرێت. جا لەبەر ئەوەی لێرەدا بوارمان كەمە، ئاوڕم لەو بابەتانە نەداوەتەوە كە پێویستیان بە قووڵبوونەوە و باسی تێروتەسەل هەیە، تەنها دوو تێبینی دەخەمە ڕوو بەو مەبەستەی بەرپەرچی هەردوو سیفەتی بنجبڕی و حەتمییەت بدەمەوە كە ئەم دەقە لە كۆتاییدا پێیان دەگات و وا دەهێننە بەر چاومان وەك بڵێی هەوڵ دەدات ڕێسایەك بۆ مێژووی مرۆیی بدۆزێتەوە كە نە گۆڕانی بەسەردا دێت و نە ئاڵۆگۆڕ دەكرێت.

یەكەم: ئاگامبێن تێزەكەی خۆی لەسەر تەفسیری چەمكێكی سەروەرێتی دادەمەزرێنێت كە هەتا سەردەمی ڕۆشنگەری باڵادەست و گونجاو بوو (ئەو كاتە وەها لە پاشایەتی دەڕوانرا كە حوكمی ڕەهایە)، بەڵام لەم ڕۆژگارەماندا دەبێت دووبارە پرسەكە لەبەر ڕۆشنایی تیۆری دەسەڵاتی سەروەرێتی لە یاسای ناوخۆیی و یاسای نێودەوڵەتیدا دابڕێژرێتەوە. لە سیستەمە یاساییە پێشكەوتووە ناوخۆییەكاندا، هیچ دەسەڵاتێكی سەروەرێتی ڕەها بوونی نییە، چونكە ئەم سیستەمە یاساییە نوێیانە ئەم دەسەڵاتەی بەسەر كۆمەڵێك دامەزراوەی بێهەژماردا پەخش و بڵاو كردووەتەوە كە ئەم دامەزراوانە بە شێوەیەكی یاسایی پەیوەستن بە ئاڵوگۆڕی چاودێرییەوە لە نێو خۆیاندا، تاوەكو نەهێڵن دەسەڵات لە یەك دەست ]كەس، لایەن[دا كۆ ببێتەوە.

وێڕای ئەمەیش، دەستوورە مۆدێرنە پێشكەوتووەكان توندوتۆڵ و تۆكمەن، گەلێك میكانیزمیان تێدایە بۆ زامنكردنی هەموارنەكردنەوە و دەستكارینەكردنی هەندێك ڕێسای جەوهەری. هەمواركردنەوەی ئەم ڕێسایانە، بە پێكدژی لەگەڵ دەستووردا، نابێتە مایەی دەرخستنی دۆخی ئاوارتە وەك شتێك كە یاسای لەسەر دادەمەزرێت، بەڵكو ئەم هەمواركردنەوانە تەنها پێشێلكردنی دەستوورن (نەك هەڵپەساردنی). دەبێت ئەوەمان لە یاد نەچێت كە یاسا لە چوارچێوەی ئەبستراكتدا بوونی نییە، بەڵكو جێبەجێكردن و ڕێزگرتنی یاسا ئەركێكی (بەردەوام)ـە لە ئەستۆی هەر تاكەكەسێكدا. ئەگەر تاكەكەسان، لە كاتی ڕاگەیاندنی دۆخی ئاوارتەیشدا، هەر بەردەوام بوون لەسەر ڕێزگرتن لە نەزمی یاسایی، ئەوا هیچ بنچینەیەكی توندوتیژانەی لەمە ڕەسەنتر نایەتە كایەوە، بەڵكو یاسا وەك ئامرازێك –تاكە ئامرازێك كە وەك بوونەوەری مرۆیی هەمانە– بەردەوام دەبێت بۆ دەستەبەركردنی پێكەوەژیان و زامنكردنی ئاشتی. تەنانەت لەسەر ئاستی یاسای نێودەوڵەتییش، كە وەك كیانی خاوەن سەروەری تەماشای دەوڵەتان دەكات، سەروەرێتی چیتر هەوانتە و هەوەس نییە یان توانای فەرامۆشكردنی ڕێساكانی ئەم سیستەمە یاساییە نییە. ڕوانین لە سەروەرێتی وەك حوكمی ڕەها نەك تەنها دەبێتە مایەی بەدحاڵیبوون لە سروشتی یاسا، بەڵكو دەبێتە مایەی سەرلێشێوان و تێكەڵكردنی سەروەری و ئازادییش لەگەڵ یەكتردا. لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دەبینین دەوڵەتان قبوڵ ناكەن دەسەڵاتێكی بەرزتر لە خۆیان هەبێت، بەڵام ئەم دەسەڵاتە هەرگیز دەست وەرناداتە ئازادیی ئەم دەوڵەتانەوە لە فراوانكردنی پەیماننامەكان و بەڵێننامەكان لەگەڵ دەوڵەتانی دیكەدا. هەمان ئەم دەوڵەتانە ناڕەزایی دەردەبڕن و سزا بەسەر دەوڵەتانێكدا دەسەپێنن كە پابەندییەكانی یاسای نێودەوڵەتی پێشێل دەكەن –واتە ئەم دەوڵەتانە دەهێننەوە نێو پانتایی یاسا.[22] لەم بارەیەوە، پەیوەست بە پرسی گوانتانامۆ، ئەوە بە بیر دێنینەوە كە مادەی چوارەم لە پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان، تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەكانی ساڵی 1966، بە ڕاشكاوی هەڵپەساردنی هەندێك ماف قەدەغە دەكات (لە سەرووی هەموویشیانەوە سزای ئەشكەنجە)، تەنانەت لە باری لەناكاویشدا. هەڵپەساردنی ئەم ڕێسایانە هیچ بنچینەیەكی ئەسڵی بۆ یاسا دەرناخات، بەڵكو تەنها پێشێلكردنێكی قەدەغەیە (هەڵبەت زۆریش مەترسیدارە)، واتە پێشێلكردنی ئەرك و ئیلتیزامە نێودەوڵەتییەكانە.

دووەم: ئەگەرچی ئەستەمە توندوتیژی لە توندوتیژیی یاسا جودا بكەینەوە، بەڵام بە بڕوای من، ئەم جیاكردنەوەیە لەوەدا بایەخێكی زۆری هەیە كە مۆری ڕەوایەتی نەدرێت لە كردەوەگەلێكی مرۆیی كە یاسا دەكاتە ڕووپۆشە دەرەكییەكەی خۆی و هیچی تر. یاسا دیاردەیەكی مرۆیی ئاساییە (هەر وەك هونەر، زانستەكان، فەلسەفە، ئایین، مێژوو و ئابووری)، كە پڕیەتی لە زمان –واتە ئەو شتەی گریكە كۆنەكان پێیان دەوت "لۆگۆس"– كە تایبەتمەندییەكی جیاكەرەوەی مرۆڤە لە ئاژەڵ و بە زەحمەتیش پێناسە و وەسف دەكرێت. زمانیش پڕیەتی لە نوقسانی و مەرگ –وەك ئاگامبێن خۆی لە بەرهەمی "زمان و مەرگ"دا ڕوونی كردووەتەوە–، بۆیە ئێمە بە جۆرێك لە جۆرەكان ئامرازی مەرگ بەكار دەهێنین بۆ جێبەجێكردنی هەمان وشە و هەمان تۆڕی چەمكەكان بەسەر بوونەوەرە جیاوازەكانی ئەم جیهانەدا، لێرەوە تایبەتمەندییان لێ دادەماڵین و چەندین بەشی زیندووی تاقانەیان لێ جودا دەكەینەوە. بە هەمان شێوە، یاسایش لەپێناو جێبەجێكردنی سزایەكدا كە هەر لە پێشترەوە دانراوە، مێژووی مرۆیی بەهادار و ناوازەی مرۆڤێك لە ڕێسایەكی پێوانەیی ئاساییدا كورت دەكاتەوە. بەڵام وا دیارە توندوتیژیی پەتی، كە لەناكاو و لە دەرەوەی كۆنتێكستی كاتدا ڕوو دەدات، لە جەوهەردا سروشتێكی تایبەتی هەیە كە وامان لێ دەكات بە ئاسانی بیناسینەوە، چونكە زۆر لەو ئازارە دەچێت كە ئاكامی ژیانە، ئەمەیش هەمان ئەو شتەیە كە نیچە زۆر لەبارەیەوە دواوە. بەڵام توندوتیژیی یاسا –كە ڕواڵەتێكە لە ڕواڵەتەكانی عەدالەت و توندوتیژییەكی پەتی نییە– تەنها لە ساتی دواتردا ڕوو دەدات، واتە دوای ئەوەی ڕێسا پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی بە یاسایی كردووە و دڵنیا بووەتەوە لە ڕوودانی سەرپێچی. ئەم درەنگكەوتنە زەمەنییەی كە تایبەتمەندیی یاسایە، ڕێسایەكی یاسایی بە خۆیەوە دەگرێت و ئەمەیش وا لە توندوتیژیی یاسا دەكات، بە پێچەوانەی توندوتیژیی پەتییەوە، بۆ ئەوە بشێت لەگەڵ تێپەڕینی كاتدا كەم بكرێتەوە و هەموار بكرێتەوە. 

پەراوێزەکان:

[1] پرۆفیسۆر جولیانا سكۆتۆ: لیسانی ماف و دكتۆرا لە فەلسەفە لە زانكۆی "سابینزا"ی ڕۆما، مامۆستا لە بەشی فەلسەفەی زانكۆی "كا فۆسكاری" لە ڤینیسیا. چەندین كتێب و توێژینەوەی هەیە كە لە كێشەی دۆخی ئاوارتە دەكۆڵێتەوە، لەوانە: "تێڕامانەكان دەربارەی دۆخی ئاوارتە؛ یاسای نێودەوڵەتی و سەروەری" (ڕۆما، 2008).

[2] Bollati Boringhieri

[3] Homo sacer, II potere sovrano e la unda vita, Einaudi, Torino, 1995.

[4] Einaudi

[5] Neri Pzza

[6] L'uso dei corpi (Homo sacer IV, 2), Neri pozza, Vicenza, 2014.

هەندێك پێیان وایە "هۆمۆساكەر"ی ساڵی 1995، لە نێو ئەم زنجیرە كتێبەدا، لە ڕووی فەلسەفییەوە لە هەموویان دەوڵەمەندتر و چڕترە. لەگەڵ ئەمەیشدا "دۆخی ئاوارتە" پانتاییەك دابین دەكات بۆ تێڕامان لە بابەتە زۆر گرنگەكان لەسەر ئاستی فەلسەفی و یاسایی و سیاسی، هەروەها لەسەر ئاستی تیۆری گشتیی یاسا و لەسەر ئاستی هەردوو یاسای دەستووری و نێودەوڵەتی، بگرە خوێندنەوەیەكی نوێیە بۆ هەندێك یاسا و دامەزراوەی كۆنی ڕۆمانی كە پێم وایە زۆر جێگه‌ی ناكۆكی و مشتومڕن. (پەخشی عەرەبی).

[7] Simone Weil

[8] Elsa Morante

[9] Pire Paolo pasolini

[10] Italo Calvino

[11] Ingeborg Bachmann

[12] Martin Heidegger

[13] Walter Benjamin

[14] II Iinguaggio e la morte

[15] Directure de programme

[16] Carl Schmitt

[17] ئاگامبێن ویستوویەتی وشەی "یاسا" بەم شێوەیە بنووسێت و لەمەیشدا پەیڕەوی لە "مارتن هایدیگەر" دەكات، كە پێشتر لە "نامەیەك دەربارەی هیومانیزم"دا ئەم كارەی كردبوو. (پەخشی عەرەبی).

[18] Jacques Derrida

[19] Langue

[20] Parole

[21] كۆماری كۆنی ڕۆمان: لە سەدەی شەشەمی پێش زایینەوە بەردەوام بووە تاوەكو سەدەی یەكەمی پێش زایین. ئەمە ئەو قۆناغەیە كە ڕۆمانەكان پشتیوانییان لە سیستەمی كۆماری بۆ فەرمانڕەوایەتی كرد. كۆمار دوای ڕووخانی پاشایەتی لە دەوروبەری ساڵی 509 پ.ز دەستی پێ كرد و ماوەی 450 ساڵ بەردەوام بوو تاوەكو دوای چەند قۆناغێكی شەڕی ناوخۆیی ڕووخا و لە دواجاردا بووە ئیمپراتۆرییەت. (پەخشی عەرەبی).

[22] بە پێچەوانەوە، "یاسای نێودەوڵەتی" وەك حاڵەتێكی ئایدیاڵی دەردەكەوێت بۆ توێژینەوەی "دۆخی ئاوارتە" بە تێگەیشتنەكەی ئاگامبێن، ئەوەیش لەمیانەی توێژینەوەی بنەڕەتە مێژووییەكانیه‌وه‌ كە بە تەواوەتی تانوپۆی لەگەڵ مێژووی كۆڵۆنیالیدا تێكەڵ بووە، هەروەها لە ڕێگەی جیاكردنەوەی ئەم یاسایه‌ لە جێبەجێكردنەكەی، هەروەها جیاكردنەوەی جێبەجێكردنەكەی لە هەڵپەساردنەكەی، كە بە تەواوەتی به‌ندن بە هەژموونی بەرژەوەندییەكانی ئەو هێزانەوە كە بە شاراوەیی و بە ئاشكرایی باڵادەستن؛ بگرە ئەگەر تەنها تەماشایەكی سیستەمی "مافی ڤیتۆ" بكەین، دەبینین "دۆخی ئاوارتە"ی ئاگامبێنی –ئەگەر ئەم دەربڕینە بگونجێت– بە ڕوون و ڕۆشنی خۆی پیشان دەدات. (پەخشی عەرەبی).