ژنە فەیلەسوفانى جیهانى کۆن

ناوى کتێب: ژنە فەیلەسوفەکانى جیهانى کۆن

ناوى نووسەر: د. ئیمام عەبدولفەتاح ئیمام

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

چاپخانە: موکریانى

ساڵ و شوێنى چاپ: 2013 هەولێر

پێشەکیى کتێبەکە

ئیمام عەبدولفەتاح ئیمام

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

ئەم كتێبە –كە ژمارەی چوارەمە لە زنجیرەی "فەیلەسوف و.. ژن" بانگهێشتێكە بۆ ژنی عەرەبی تا متمانەی بەخۆی بۆ بگەڕێتەوە و، تۆزی چەندین ساڵەی نەزانی و دواكەوتوویی لەخۆی بتەكێنێت. ئەوە بانگهێشتێكە بۆ ئەفرۆزكردنی ئەو بیرۆكە ساویلكانەیەی كە دەڵێت: «عەقڵی ژن كەمترە لە عەقڵی پیاو» یاخود سۆز و هەڵچوون بەسەر بیركردنەوەی ژندا زاڵە و، حوكمەكانیشی دڵگەرمی و هەڵەشەییان تێدا باڵادەستە و خاڵین لە هەر دیدگایەك و توانای هەڵسوڕاندنی كاروبارەكانی نییە. نە ئایین شتێكی لەم چەشنەی گوتووە و نە زانستیش دانی پێدا دەنێت، نە مێژووش گەواهی بۆ ڕاستی هیچ تێڕوانینێكی لەم جۆرە دەدات.

ئەوەی ڕاستی بێت ئەرستۆ –مامۆستای یەكەم- باوەڕی بەم بیرۆكە ساویلكانەیە هەبوو، ئینجا ئەم تێڕوانینە هەم لە جیهانی عەرەبی و هەم لە جیهانی ڕۆژئاوا بڵاو بوویەوە و، بووە ڕێنما و ڕێنیشاندەری ژنان بە گشتی، ئیدی ژن بووە "پیاوێكی نوقسان"، كە لەم دنیایەدا جگە لە وەچەخستنەوە و پەروەردەی منداڵ هیچ ڕۆڵێكی تری نییە. ئەوەی لە تیۆرەكەی ئەرستۆدا زۆر مەترسیدارە ئەوەیە كە پێی وایە سروشت "كە هیچ شتێك لە خۆڕا ناكات" وای لە ژن كردووە لەو ئاستە نزمەدا بێت و لێرەشەوە داب و نەریتەكان یان كردەكانی كۆمەڵگە –بەتایبەت كۆمەڵگەی نێرسالاری- هیچ دەستێكی لە دیاریكردنی ئەم ئاست نزمییەدا نییە¹ .

سەیر ئەوەیە جیهانی عەرەبییش –لەبەر پێویستی خۆی- بە خۆشحاڵییەوە باوەشی بۆ ئەم تیۆرە ئەرستۆییە كردۆتەوە و، شتێكیش لە مۆركی پیرۆزیی خستۆتە سەر. با خوێنەران خۆیان بە ویژدانەوە بەراوردی ئەو ئایەتە پیرۆزە بكەن كە كردومانەتە دەستپێكی ئەم دەروازەیە و گەواهبن لەسەر عەقڵ كۆكی و دروستی بۆچوونەكانی و، حیكمەتی ژن لە هەڵسوڕاندنی كاروباری فەرمانڕەواییدا، ئەوەش لە وێنەی "بەلقیس"ی شاژنی سەبەئدا خۆی دەنوێنێت، دوای ئەوەی نامەیەكی لە سولەیمانی داناوە پێدەگات، ئەویش لەگەڵ خانەدانەكانی گەلەكەیدا گفتوگۆ دەكات، دە با بەراوردی ئەمە بكرێت لەگەڵ گوزارەكەی ئەرستۆ كە ئەویشمان كردۆتە دەستپێكی ئەم دەروازەیە، تا خوێنەر بزانێت چۆن سەرلێشێواو دەمێنێتەوە گەر پێی وابێت ئەوە ئایینە كە لەبارەی عەقڵ نزمیی و بێ‌ توانایی مێینە لە بەڕێوەبردنی فەرمانڕەواییدا، پشتیوانی لە بیرۆكە ساویلكانەكەی ئەرستۆ دەكات! پاش كەمێكی تر دەگەڕێینەوە بۆ ئەم دوو بیرۆكەیە.

گەر بێتوو ئێمە لە ڕێگەی گەواهییەكانی مێژووەوە سەلماندمان تاكە ژنێك هەبووە خەریكی فەلسەفەكاریی بووە، یاخود بەڵگە بێت لەسەر خودان عەقڵی و ژیریی و هزردروستی لای ژن، ئەوا بەم كارە هەزاران نموونەی ئەرێنی تێك دەشكێنین كە شوێنكەوتووانی بیرۆكە پاشكەوتووە ئەرستۆییەكە بڕوایان پێیەتی، كە چاوی خۆی دەنوقێنێت تا نموونە ڕۆشنەكانی ژنە ژیرەكان نەبینێت، ئەو ژنانەی كە دروست بیریان كردۆتەوەو، بۆچوونەكانیان ڕاست بووە، وەك كەمێكی تر دەیبینین.

ئەوەتا ئێمە، لەم كتێبەدا، نموونەگەلێكی "ژنانی فەیلسووف"ی جیهانی كۆنت پیشان دەدەین، كە بە پشتیوانی خوا بە دوایدا كتێبێكی دیش دێت و دەبێتە تەواوكەری ئەمیان كە لەوێدا "ژنە فەیلەسوفەكان" لە جیهانی نوێدا باس دەكەین، بەڵام بەر لە هەموو شتێك دەبێت لەسەر دوو بیرۆكەی گرنگ كۆك و هاوڕا بین، ئەوانیش:

یەكەم:  لە فەلسەفەی زانستدا ڕێسایەكی سەرەكی هەیە كە دەڵێت تاكە دیاردەیەكی نەرێنی دەیان جار گرنگترە لە هەزاران دیاردەی ئەرێنی، خۆ ئەگەر تۆ هەزاران پارچە ئاسن كۆ بكەیتەوە كە بە گەرمی دەكشێن، پاشان تەنیا یەك پارچە ئاسنت بێتە بەردەست، كە هەرچۆن لە نێو ئاگری دابنێیت ناكشێت، ئەوا ئەو تاكە پارچە نەرێنییە (كە ناكشێت) لەو هەزاران پارچە ئەرێنییە گرنگترە كە كۆتكردوونەتەوە. ئەوەش لەبەرئەوەی دەستبەجێ‌ ئەو یاسایە پووچەڵ دەكاتەوە كە دەڵێ‌: «ئاسن بە گەرمی دەكشێت».. هەمان شت لەبارەی "كوڵانی ئاو" و "سەرئاوكەوتن" یان لەبارەی یاسا ناسراوەكانی تریشەوە بڵێ‌، لەم دۆخەدا دەبێت بەدوای یاسایەكی تردا بگەڕێیت، كە ئەو هەزاران دیاردە ئەرێنییە و دیاردە نەرێنییەكەیش كە تازە دۆزیوتەوە، بگرێتەوە، ئیدی تا ئەو كاتە ئەو "یاسا"یەی دەڵێت «ئاسن بە گەرمی دەكشێت» پووچەڵە.

دووەم: دەبێت زۆر بە باشی ئاگامان لەوە بێت ئێمە لەو ڕێگەیەوە دەمانەوێت ئەو گوزارەیەی كە زۆرجار باس دەكرێت و زۆر خراپیش بەكارهێنراوە، دوور بخەینەوە كە دەڵێت: «هەموو ڕێسایەك دەراوتە²ی هەیە». ئەو گوزارەیە بیركردنەوەی زانستییانەی دروست ڕەتی دەكاتەوە، چونكە لە یاسادا دەراوتن نییە، بەڵكو دەبێت یاسا سەرجەمی ئەو دیاردانەی كە ڕاڤەیان دەكات لەخۆ بگرێت. دیارە گوزارەی «لە هەر یاسایەكدا هەڵاوێر» هەیە پەیكەرتاشەكان دایانهێنا كاتێك نەیاندەتوانی وشەگەلێك لەو ڕێسا زمانەوانییە هەڵكۆڵن كە دایان دەنان، بۆیە بەم گوزارەیە خۆیان دەپاڕاندەوە، بەڵام ناتوانیت هیچ شتێكی لەم جۆرە لە یاسای زانستیدا بدۆزیتەوە، بۆیە ناتوانیت بڵێیت ئاو لە 100 پلەی سیلیزیدا (بە گوێرەی دۆخێكی دیاریكراو) دەكۆڵێت، جگە لەم بڕە كەمە ئاوەی كە لە ماڵەكەی مندایە چونكە ئاوێكی ئاوارتەیە و هەموو ڕێسایەكیش ئاوارتەی هەیە! بیركردنەوەی زانستی دروست پێت دەڵێ‌ دەبێت یاسا هەمەكی و گشتگیر بێت ، واتە: بەسەر هەموو بەشەكانی ئەو دیاردەیەدا كە لێی دەكۆڵێتەوە جێ‌ بەجێ‌ ببێت. گرنگی تاكە دیاردەیەكی نەرێنیش هەر لێرەوە دێت، چونكە خەسڵەتی "هەمەكیبوون یان گشتگیری" تێكدەدات و ئینجا یاساكەش پوچەڵ دەكاتەوە و كارپێكردنی ڕادەگرێت تا ئەوەی یاسایەكی فراوانتر و گشتگیرتر دەدۆزرێتەوە كە لە یەك كاتدا، دیاردە ئەرێنییەكان و دیاردە نەرێنییەكانیش بگرێتەوە.

ئەم بەچاو ڕوونییە پێویسە بۆ ئەو شتەی كە ئێمە دەمانەوێت لەم كتێبەدا بیخەینەڕو و،ئەویش ئەوەی ڕاهاتووین لەسەر عادەتێك كە لەخۆیدا بۆتە شتێكی ئێجگار نزیك لە بەڵگەنەویستێكی ڕوونەوە، گەر بڵێین: مێژووی فەلسەفە، بەتایبەت فەلسەفەی كۆن، بریتییە لە مێژووی فەیلەسوفانی پیا و،ئینجا: ئاشنا نین بەوەی كە "ژنانێكی فەیلەسووف" هەبووبن، تەنانەت خوێنەر ئەگەر لەناخی خۆیەوە گاڵتەی پێ‌ نەیەت ئەوا لە ناونیشانی ئەم كتێبە سەری دەسوڕمێ‌! ئەوەتا سەرەتاكانی یەكەم فەلسەفە لە وڵاتی یۆنان لە سەدەی شەشەمی پێش لە دایكبوونی مەسیح، لە ناوچەی ئەیۆنیا، بە دیاریكراویش لە شاری ماڵتە Miletuse- تۆمار كراوەو، ژمارەیەكی كەم لە پیاوان بەرهەمیان هێناوە، كە سێ‌ فەیلەسووفی پیاو بوون، ئەوانیش: تالیس Thales (دەوروبەری 585 پ.ز) و ئەنەكسیمەندەر Anaximander (دەوروبەری 565 پ.ز) و ئەناكسیمنس Anaximens (دەوروبەری 546 پ.ز) ئەندامانی قوتابخانەی ئەیۆنیای كۆن و، زانا سروشتییە یەكەمینەكان بوون، پاشانیش كاروانێك پیاوانی فەیلەسوفیان بەدواداهات: هیراكلیتس و فیساگۆرس و پارمەندیس و زینۆن و ئەنكساگۆراس و دیمۆكریتس..هتد، تا دەگەینە سەردەمی زێڕینی فەلسەفەی یۆنانی: سەردەمی سوكرات و ئەفلاتوون و ئەرستۆ..، دوای ئەمانیش كاروانەكە بەردەوام دەبێت تا لە سەدەی سێیەمی مەسیحیدا دەگەینە بزووتنەوەی تەباكاری.

خۆ ئەگەر ڕێكەوتی مێژووی فەلسەفەی ڕۆژئاوایی و، گێڕانەوەی مێژوونووسەكانی وەكو: فیندلبانت و كۆنۆفیشەر و كۆپلستۆن و ئەمیل بریهییە (و تەنانەت مێژوونووسە فەیلەسوفەكانی وەكو: هیگڵ و ڕەسڵ..)ت كردبێ، ئەوا بۆت دەردەكەوێ‌ ئەو مێژووە خستنەڕووی هزری پیاوان و ڕێبازەكانیانە و، ئیدی تۆ ئاماژەیەك بە فەیلەسوفانی ژن نابینیتەوە جگە لە یەك دانە سەر بە ڕێبازی ئەفلاتونیزمی نوێ‌، ئەویش بە خێرایی و –بەشەرمەوە- باسیان كردووە، ئەویش: هیپاشیا Hypathia ی ژنە فەیلەسوفی بەناوبانگی ئەسكەندەری بووە، كە بەهۆی ئەو ناوبانگە گەورەیەوە لە مێژووی فەلسەفەدا، بۆیان سەخت بووە چاوپۆشی لێ‌ بكەن.

خۆ ئەگەر لەم پیاوانە بپرسیت: بۆچی بەدرێژایی مێژوو "فەیلوسوفی ژن" نابینینەوە؟ ئەوا زۆرینەیان بەم جۆرە وەڵام دەدەنەوە: چونكە ژن ناسكە، سۆزدارە، خوێن گەرمەو، توانای بیركردنەوەی ئەبستراكتی نییە، یاخودا فەلسەفە –دواجار- "عەقڵە" و ژنانیش "لە توانا عەقڵییەكانیاندا نوقسانن" و لە زیرەكی و بلیمەتیدا ناگەنە پیاوان³. لە هەموووی سەیرتر ئەوەیە لە وڵاتی ئێمەدا، خەڵكانێك هەن ئەم بیرۆكە ساویلكانە و، ئەم بۆچوونە هەڵانە دەدەنە پاڵ ئیسلامی مەزن، كە نموونەگەلێكی نایابی ژنانی پێشكەش كردوین، نە هەڵچوون بەسەریاندا زاڵ بووە و نە ملكەچی سۆزداری خۆیان بوون و، نە ڕەفتاریشیان سەرگەرمی پێوە دیار بووە! هەر لێرەشدایە گرنگی ئەو ئایەتە پیرۆزە دەردەكەوێت كە لە زمانی "بەلقیس"ی شاژنی سەبەئەوە كردومانەتە دەستپێكی ئەم دەروازەیە، كاتێك نامەی سولەیمانی دانای پێدەگات نە لە وەڵامدانەوە پەلە دەكات و نە هەڵدەچێ‌ و نە سەرگەرمیش دەبێ‌، بەڵكو بەرلەوەی بڕیارێكی مەترسیدار بدات كە زیان بە تەواوی شانشینەكە بگەیەنێت، گەلەكەی بانگ دەكات بۆ ڕاوێژ و ڕاگۆڕینەوە «قالت یا أیهاالمڵا أفتونی فی أمری ما كنت قاگعە أمراً حتی تشهدون» (النمل- 32)، لە كاتێكدا كە قورئانی پیرۆز وێنای هەڵچوونی ڕاوێژكارە پیاوەكانمان بۆ دەكات كە چۆن دڵگەرمبوون و پێداگرییان لەسەر بەكارهێنانی هێز كردووە «قالوا نحن أولوا قوە و أولوا بأس شدید و اڵامر الیك فانڤری ماژا تأمرین» بەلقیسیش ئاگاداری كردنەوە كە «الملوك إژا دخلوا قریە أفسدوها و جعلوا أعزە أهلها أژلە و كژلك یفعلون» (النمل- 34).

بە داخەوە ئێمە ئەم ئایەتە ڕوون و ڕۆشنەمان واز لێهێناوە و دوای بیركەكەی ئەرستۆ كەوتووین كە دەڵێت توانا عەقڵییەكانی ژن كەمترن لە تواناكانی پیاوو، ئەوان بە كەڵكی فەرمانڕەوایی نایەنو، تەنانەت ناتوانن كاروباری ماڵیش هەڵسوڕێنن! لەبەرئەوە «ڕەگەزی نێر لە ڕەگەزی مێ‌ بۆ سەركردایەتیكردن باشترە». بەم جۆرەش دەسەڵاتداری پیاوان بەسەر ژناندا دەبێتە شتێكی زۆر ئاسایی..! ئێمە دەستمان بە بیرۆكە وەسەنییەكەی ئەرستۆوە گرتووە و، چاویشمان لەو ئایەتە ڕۆشنانە داخستووە كە باس لە ژیریی عەقڵی ژن و دروستیی بۆچوونی ژن دەكەن و، بە ئاشكرا لە ژنانێك دەدوێن كە لە فەرمانڕەواییدا دەیان جار لە پیاوان زیاتر لێهاتوویی و ژیریی و توانا و ئاسۆبینی بەرفراوانی خۆیان سەلماندووە. لەوانەیش "مارگرێت تاتشەر" لە ئینگلتەرا و ناسراو بە ژنە ئاسنینەكە و "بی نەزیر بۆتۆ" لە پاكستان و "ئەندێرا غاندی" لە هندستان و "جولدا مائیر" لە ئیسرائیل كە تاڵاوی زۆرمان بە دەستی چەشتووە⁴0

ئەگەر ئەو بیرۆكەیە پەسەند بكەین كە ئەم دەروازەیەمان پێ‌ دەست پێكرد ئەویش ئەوەی كە، لە دیدگای بیركردنەوەی زانستییەوە، دیاردەیەكی نەرێنی "یەك دانە" لە دەیان دیاردەی ئەرێنی گرنگترە ئەوا دەرەنجام بریتییە لە تێكشكانی ئەو بیرۆكە بڵاوەی كە لە بارەی لاوازی ژن و عەقڵ نوقسانی و زاڵێتی هەڵچوون و سۆزدارییەكان بەسەریدا و باڵادەستی و دڵگەرمی و خوێنگەرمی...هتد لە ئارادایە. ئەوانە هەر هەموو كۆمەڵێك وەهمن "عەقڵی پیاو" دروستی كردوون و ئەو واقیعە زیندووەیشی كە تێیدا دەژین ئەم وەهمانە لەنێو دەبات!

ڕاستییەكەی ئەو هەڵمەتەی كە دژی "عەقڵی ژن" بەرپا دەكرێت و بانگەشەی ئەوە دەكات كە توانای فەلسەفاندنی نییە و، بڕوای بەوەیە كە مێژووی فەلسەفە بریتییە لە مێژووی فەیلەسووفە پیاوەكان- ئەم هەڵمەتە ئەو ڕۆڵە زەق و دیارە فەرامۆش دەكات كە هەلومەرجی كۆمەڵایەتی و ئایینی دەیگێڕن و بە كۆیلەكردنی ژنان لەلایەن پیاوانەوە و باڵادەستیی لەمێژینە بەسەریاندا و لێكەوتەكانی، هەموو ئەمانەیش لە هەل پێنەدان بە ژنان بۆ فێربوون و دەرخستنی توانا عەقڵییەكانیان..هتد دەركەوتووە، بە كورتی: بێ‌ ئاگاییەك هەیە لە ڕۆڵی "ژینگە" لە ڕووتكردنەوەی تواناكان و دەرنەخستنیان، تەنانەت بەلای پیاوانیشەوە. ئەم هەڵمەتە لەو گوتەیەی ڕۆژئاواییەكان دەچێ‌ كە «عەقڵییەتی خۆرهەڵاتییەكان لاوازترە لە عەقڵییەتی ئەوروپییەكان»، لە مەشدا ئەو كاریگەرییە خراپەی ژینگەی ڕۆژهەڵاتیان لەبیركردووە و چاوپۆشییان كردووە لەو نموونە ڕۆشنانەی عەقڵی ڕۆژهەڵاتی كە دەركەوتوون و هەڵاتوون و هەر كاتێكیش هەلیان بۆ هەڵكەوتبێت بایەخی خۆیان سەلماندووە: مەجدی یەعقوب -حاڵی حازر لە ئینگلتەرا لە بواری پزیشكیدا ناوێكی دیار و ناسراوە- لە كۆمەڵگەكەی خۆیدا هیچ نەبو و،پاشان لە بواری نەشتەرگەری دڵدا بووە هەموو شتێك، بێ‌ گۆڕینی هیچ شتێك جگە لە ژینگەكەی كە بەم عەقڵییەتە زۆردارە دەورەدراوە! هەمان شت لەبارەی زانایەكی دیكەوە بڵێ‌، ئەویش (فاروق ئەلباز)ە كە بۆتە ڕوناكی بەخش لە بواری گەشت بۆ بۆشایی ئاسمان، خۆ ئەگەر لە میسر بمابایەوە كەس گوێی لێ‌ نەدەگرت! ئێمە بە سوێوە پیاوانی بەهرەمەندی خۆمان دەكوژین چ جای ژنان!؟.

 ئەوەی كە بگوترێت "عەقڵی ژن" كەمتر لێهاتووترە لە عەقڵی پیاو و مێینە توانای فەلسەفاندنی نییە- عەقڵی مرۆیی دەكات بە دوو كەرتەوە، یاخود دەیكات بە دوو جۆری جیاوازی لێك دابڕا و،ئەوەش گوتەیەكە پوچییەكەی ئاشكرایە و كتومت لەو كێشەیە دەچێ‌ كە زۆرجار ڕۆژهەڵاتناسەكان لەبارەی شیاوێتی "عەقڵی عەرەبی" و توانای فەلسەفاندنەوە وروژاندوویانە و، نكوڵییان لەوە كردووە كە فەیلەسوفانێكی موسڵمان بوونیان هەبێت: كەندی و فارابی و ئیبن سینا و ئیبن ڕوشد...هتد هیچ نین جگە لە كۆپییەكی ڕووزەردی ئەفلاتوون و ئەرستۆ یان تێكەڵەیەك لەم دووانە، بە هەرحاڵ خۆیان توانای ئافراندن و داهێنانیان نەبووە، هەر بۆیەشە فەلسەفەیەكی تایبەت بە خۆیان نییە!.

مامۆستا عەقاد بۆ لەنێوبردنی ئەم بانگەشانە دەنگی هەڵبڕی⁵  و گووتی: «لەو مەرجی بە ناڕەوا تۆمەتباركردنانە، كە لەلایەن زاناكانەوە ستایش ناكرێت ئەوەیە بگوترێت عەقڵی عەرەبی بە هیچ جۆرێك توانای فەلسەفەكاریی نییە»⁶... ئەم بۆچوونە لەنێو ئەوروپییەكاندا بێ‌ تاوتوێكردن و مشتومڕ برەوی پێدراوە: چونكە جێی سەرسامی و ڕەزامەندیی خۆ-گەورەبینی و هاوكاتیش بەرژەوەندییان بووە. مایەی ڕەزامەندیی خۆ-گەورەبینیان بووە چونكە پاساوی كۆلۆنیالیزەكردن و ژێردەستكردنی ڕۆژهەڵاتی داوەتەوە، ڕۆژهەڵاتیش ئەم درۆ و دەلەسەیە ڕەت دەكاتەوە بەوەی كە دەڵێت: «ڕاستییەكەی لەڕووی ڕیشەی سروشتییەوە جیاوازی نییە لەنێوان عەقڵی گریكی و عەقڵی مرۆیی لە بنەماڵە ڕۆژهەڵاتییەكاندا، بەڵكو بۆچوونی دروست كە لۆژیك و زانست وەكو یەك پەسەندی بكەن ئەوەیە كۆسپ و تەگەرەكانی بەردەم فەلسەفە، جا نەتەوەكان لە هەرناوچەیەكی زەمین بنو، بنەماڵەیان سەر بە ڕەگەزی هەر نەژاد و گەلێك بێ‌، هەر یەك شتە، خۆ ئەگەر گریكەكان لە شوێنی عەرەبەكان بوونایە بە فەلسەفەكارییەوە سەرقاڵ نەدەبوون و، عەرەبەكانیش لەجێی گریكەكان بوونایە ئەوا لە بواری فەلسەفە و توێژینەوەی زانستەكاندا لەوان كەمتر نەدەبوون»⁷. سروشتی عەقڵی مرۆیی هۆكار نییە بۆ نەفەلسەفەكاریی ڕۆژهەڵاتییەكان بە گشتی و، عەرەبەكان بە تایبەتی، ئەی بە بۆچوونی مامۆستا عەقاد هۆكارەكەی چییە؟ ئەو دەڵێت: «ئەم لێكۆڵینەوە (فەلسەفییانە) لای گریكەكان بۆیە ڕێ‌ پێدراو بووە چونكە وڵاتەكەیان لەسەرپێی خۆی وەستاوە و گەشەی كردووە، بە بێ‌ ئەوەی پاشایەكی بەهێز یان كاهینێكی بەهێز تێیدا گەشە بكات، خۆ ئەگەر لای ئەوان دەوڵەتێكی بەهێز، كەهەنووتیەكی بەهێز سەری هەڵبدایە، وەك ئەوەی لە میسر و بابل هەبوون، ئەوا ئەوانیش وەك بابلییەكان و میسرییەكان بایەخیان بە نهێنییە ئایینییەكان و پرسە لاهوتییەكان دەدا⁸.

كورتەی ئەو پرسیارانەی كە مامۆستا عەقاد دەیانوروژێنێت، ئەمانەن:

1-     سروشتی عەقڵی مرۆیی لای هەموو ڕەگەز و نەژادەكان یەك جۆرە، عەقڵێكی مرۆیی نییە كە لای گروپێك یان كۆمەڵێك یان تاقمێكی خەڵكی هەبێت و جیاواز بێت لە عەقڵی گروپ و كۆمەڵەكانی دیكە.

2-     بیرۆكەی بوونی فەرق و جیاوازی لەنێوان عەقڵە مرۆییەكاندا هەڵەیە، ئەم بیرۆكەیە ئەوروپییەكان بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان برەویان پێداوە.

3-     هۆكاری سەرەكی لەوەی كە ڕۆژهەڵاتییەكان خەریكی فەلسەفەكاریی نەبوون ڕەوشە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئایینییەكە بووە، كە ڕۆژهەڵاتی پێدا تێپەڕووە و، لە هەموویشیان گرنگتر –لە ڕوانگەی عەقادەوە- ستەمی فەرمانڕەوا و باڵادەستی پیاوانی ئایین بووە.

4-     دوا بیرۆكە كە دواتر مامۆستا عەقاد دەیوروژێنێت- بەرپەرچدانەوەی ئەو گوتەیەی ئەوروپییەكانە كە گوایە ڕۆژهەڵاتییەكان شتێكی تازەیان لە فەلسەفەدا دانەهێناوە.. هەموو ئەوەی كە موسڵمانەكان كردوویانە باسكردنەوەی فەلسەفەی ئەفلاتوون و ئەرستۆ یان ئەم دووانەیە پێكەوە- عەقاد لە بەرپەرچدانەوەی ئەم بوختانەدا وای بۆ دەچێ‌ كە توانای عەقڵی تەنیا مانای داهێنانی شتێكی نوێ‌ نییە، بەڵكو "تێگەیشتن" و شرۆڤەكردن و هەرسكردنو، نواندنەوەی ئەو فەلسەفەیەشە كە هەیە، ئەمە لە خۆیدا بەڵگەیەكی زەقە لەسەر توانایەكی گەورەی عەقڵی، تەنانەت ئەگەر بڕواشمان بەو ئەرگومێنتە هێنا كە موسوڵمانەكان تەنیا شرۆڤەی فەلسەفەی ئەفلاتوون و ئەرستۆیان كردووە، ئەوا ئەمە بەڵگەیە لەسەر بوونی توانای عەقڵییان.

ئەم چوار خاڵە بە تەواوی لەسەر پرسی نا-فەلسەفەكاریی ژنانیش لە مێژوودا دەچەسپن، یاخود گەر ئێمە "ژنە فەیلەسووف" نابینین یاخود مێژووی فەلسەفە تەنیا مێژووی فەیلەسووفانی پیاوە، ئەوا نابێت بگوترێت هۆكارەكەی ئەوەیە عەقڵی مێینە جیاوازە لە عەقڵی نێرینە، كە عەقڵی نێرینە بە سروشتی خۆی باڵاتر و بەرزتر و زیرەكتر و بلیمەتتر و...هتد، ئەوە بیرۆكەیەكە پیاوان برەویان پێداوە چونكە دەبێتە مایەی ڕەزامەندی خۆگەورەبینییان و و،ەدیهێنەری بەرژەوەندییان، هەڵبەت –بەرژەوەندییان لەوەدایە ژن لە ئاستێكی نزمدا بهێڵنەوە بۆ ئەوەی هەر خەریكی خزمەتكردنیان بن و، كاتی پێویستییان پێ‌ بدەن تاكو مومارەسەی ژیانیان بكەن و لە غەمی ئەو ئامانجەدا بن كە خۆیان پێیان وایە ئامانجی باڵایە..هتد. لەبەرئەوە دەبینین بە توندی داكۆكی لە هێشتنەوەی ڕەوشی نزمی ژن دەكەن و لەوەش خراپتر بڕوا بە ڕەسانەیەتی ئەم بیرۆكەیە دێنن و تیۆریزەی دەكەن و وەك "ئەستۆ" كردی دەیكەنە فەلسەفەیەكی تەواو. مەترسییەكەش هەر لێرەدایە! تۆ دەبینیت گەورە فەیلەسووفەكان بە تەواوی نەوەی سەردەمەكەی خۆیان بوون و، دەبینیت داب و نەریتەكانی سەردەمەكەی خۆیان دەرهەق بە ژن لە بۆچوونە ئەبستراكتەكاندا پوختە كردۆتەوە و تیۆرگەلێكی فەلسەفییان پێشكەش كردووین كە گەشە بە كینەیەكی لەمێژینە بەرامبەر بە ژنان دەدات، ئەمە لەكاتێكدا دەبینیت لە بوارەكانی تردا ئەم فەیلەسووفە پیاوانە "شۆڕشگێر" بوون.

لێرەدا دەتوانین بڵێین ئەو ژینگەیەی كە ژن بە درێژایی مێژوو تێیدا ژیاوە و ئەو كاركرد و ڕەوشە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئایینی و ئابوورییانەی دروستیان كردووە بۆتە هۆی ڕێگریكردنی ژن لە فەلسەفەكاریی، نەك بە هۆی "نوقسانی" یان "شێواوی" لە توانا عەقڵییەكانیدا! ئەو ڕەوشەی كە ژنی پێدا تێپەڕیوە وایكردووە كە پیاوان توانای بەكۆیلەكردنیانیان هەبێت و لە سووچێكی دوورەدەستی ماڵدا گیریان بدەن و دەستەواژەی "حەریم"ی بەسەردا ببڕن، كاتێكیش پیاو لە مێژوودا ملكەچی ستەمكارەكان بوون فەلسەفەكارییان لێ‌ قەدەغە كراوە، وەكو ئەوەی "نیرۆن"ی ئیمپراتۆری ڕۆمانی و ئەوانی تر كردیان، ئا لەوێدا فەلسەفە تەنانەت لای پیاوانیش پاشەكشەی كردووە و بزر بووە، مانای وایە ئەگەر پیاوانیش لەجێگای ژنان بوونایە و بە هەمان ڕەوشدا تێپەڕ ببوونایە لەڕووی عەقڵییەوە نزمتر و كەم عەقڵتر دەبوون، یاخود نەیاندەتوانی فەلسەفەكاریی بكەن.

      دوا خاڵ لە گوتەكانی "عەقاد"دا و لە هەمووشیان گرنگتر ئەوەیە كە تەنیا "تێگەیشتن لە فەلسەفە" بەڵگەیە لەسەر بوونی توانایەكی پێشكەوتووی عەقڵی. مانای ئەمەش ئەوەیە ئەگەر ئێمە لە ژناندا نموونەگەلێكمان بەرچاوكەوت توانای تێگەیشتن لە فەلسەفە و تاوتوێكردنی بابەتەكانی و بۆچوونیان لەبارەی پرسەكانییەوە هەبێت، ئەوا ئەمە بەڵگەیەكی بەهێزە لەسەر توانا عەقڵییەكانیان، تەنانەت ئەگەر بۆخۆیشیان فەلسەفەیەكی سەربەخۆیان دانەهێنابێت!.

ڕاستییەكەی وێڕای ملكەچی لە مێژینەی ژن بۆ پیاو و، بەكۆیلەكردنیان و دوورخستنەوەیان لە ژیانی گشتی و كەمكردنەوەی هەلی فێربوون لە بەردەمیاندا، بەڵكو هەل پێنەدانیان بە هیچ كلۆجێك بۆ بەشداریكردن لە كولتووری سەردەمدا- وێڕای هەموو ئەوانە دەتوانیت لێرەو لەوێ‌ ژنگەلێكی درەوشاوە بدۆزیتەوە كە هەر لە بەرەبەیانی فەلسەفەوە ڕۆڵیان هەبووە لە "گەڕان بەدوای حیكمەتدا". ڕاستە ئەوە ڕۆڵێكی بەشەكی و كەم بووە، بەڵام هەرچۆنێك بێ‌ توانای ژنان دەسەلمێنێت لە گێڕانی ڕۆڵی گەورەتردا ئەگەر بێتوو هەلیان بۆ بڕەخسێت و ئەو ژینگە بەرتەسكەی كە كار لەسەر چەپاندنی تواناكانیان دەكات و لە دەركەوتنیان ڕێگری دەكات، بگۆڕێت.

لەم كتێبەدا كۆمەڵێك گوزارە دێنە ڕێمان كە دەگەڕێنەوە بۆ فەیلەسووفانێكی ژن لە جیهانی كۆندا –بەتایبەت بەر لە سەرهەڵدانی مەسیحییەت- ئەگەرچی گوزارەگەلێكی كەم و سادەن، یان تۆ بڵێ‌: لێرەو لەوێ‌ كۆمەڵێك فراگمێنتی پەرش و بڵاون، بەڵام گوزارشتن لە هزر و بۆچوون و هەڵوێست، ئینجا جۆرێكن لە فەلسەفاندن و خوێنەر ناتوانێت دژكار بنوێنێت بەوەی كە تەنیا "گوزارە"ی كەم و سادەن، چونكە فەلسەفە لە سەرەتاكانییەوە هەر بەم جۆرە بووە: لە تالیسی یەكەم فەیلەسووف هیچ نەزانراوە جگە لەوەی كە گوتویەتی «ئاو سەرچاوەی هەموو شتەكان» و «جیهان پڕییەتی لە خواكان»، ئەوانی تریش گوتوویانە بنەمای شتەكان هەوا، یان ئاگر، یان خاك، یان هەر چوار ڕەگەزەكەیە. ئەمانە هەموو كۆمەڵێك گوزارەی كەم و سادەن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوانە فەیلەسووف بوون و هەندێ‌ كات خاوەنی ڕێبازە فەلسەفییە "سروشتییەكان" و هەندێ‌ كاتیش "میتافیزیكییەكان" و هەندێ‌ كاتێ‌ تریش "ئەخلاقییەكان" بوون.

وەك چۆن دەبینیت فەیلەسووفە پیاوەكان كتێبگەلێكیان هەبووە بەڵام فەوتاوە و، جگە لە چەند پەرەگرافێك هیچیان لێ‌ نەماوەتەوە، كتومت ئاوها فەیلەسووفە ژنەكانیش كتێبەكانیان نەماونەتەوە، بۆ نموونە كتێبەكانی "ئیزارا Aesara" جگە لە چەند فراگمێنتێكی كەم لە كتێبی "لەبارەی سروشتی مرۆییەوە Om Human Nature" نەبێت ئیدی شتێكی دی نەماوەتەوە، وەك دواتر دەبینین.

هەروەها وەك چۆن فەلسەفەی ڕۆژئاوایی لە سەدەی شەشەمی پێش زایین، لە یۆنانەوە –بە قوتابخانەی ئەیۆنی (تالیس و قوتابخانەكەی)- دەستی پێكرد، هەر بەو جۆرە مێژووی ژنە فەیلەسووفەكانیش لە سەدەی شەشەمی بەر لە زایین لە قوتابخانەی فیساگۆرییەوە دەست پێدەكات (فیساگۆرس لە دوورگەی سامۆس Samos لە دەریای ئیجە بەرامبەر شاری ماڵتە لەدایك بووە). ژنی فیساگۆری هەلێكی گرنگی لە بەردەمدابووە كە وای لێكردووە بتوانێت بخوێنێتەوە و بنووسێت، بەر لە هەموو شتێكیش توانی بیربكاتەوە و مشتومڕ بكات و عەقڵی بخاتەگەڕ و بە یەكسانی لەگەڵ پیاودا لەسەر پێیەكانی وەستا. بڕوای باو لای "كۆمەڵی فیساگۆرییەكان" ئەوەبوو كە وێڕای ئەوەی سروشتی ژن جیاوازە لە هی پیاو، وەلێ‌ ئەوە هیچ شتێكی لێ‌ كەم ناكاتەوە، نە لەڕووی توانایەوە و نە لەڕووی بەهایەوە.

لێرەدا ژنە فیساگۆرییەكان ڕۆشنبیر بوون و بواری بایەخدانێكی هزری و ئەدەبی دیاریان هەبوو، لەسەروبەندی دامەزراندنی یەكەم قوتابخانەی فیساگۆریدا ژیاون و، لە هەموویشیان بەناوبانگتر سیانۆ Theanoی هاوسەری فیساگۆرس Pythagoras بوو. ئەو لەگەڵ هەر سێ‌ كچەكەیدا: ئەریگنۆت Arignote و مییا Myia و دامو Damo ـدا سەرپەرشتی قوتابخانەی فیساگۆریان كرد و دوای مردنی فیساگۆرسی دامەزرێنەری قوتابخانەكە، ئەوان بەڕێوەیان دەبرد ⁹. 

هەندێك لە دێڕەكانی سەرەتای ئەو فراگمێنتانەی كە ماونەتەوە ئەوە ئەهێنن بە بیردا –یەكەم ژنە فەیلەسووفەكان لە مێژوودا- تەنیا لە بارەی ئابووریی ماڵ و ماڵدارییەوە نووسیویانە، یاخود ئەو بابەتانەی كە لەبارەیانەوە دوواون لە دەوری چاودێریكردن و پەروەردەكردنی منداڵ و، ڕۆڵی ژن لە ماڵ و كۆمەڵگەدا..هتد دەسوڕێتەوە، بەڵام خوێندنەوەیەكی ڕەخنەیی و هەنووكەیی بۆ ئەو فراگمێنتانە وا لە خوێنەر دەكەن بگاتە ئەنجامێكی جیاواز: ئەو ژنە فەیلەسووفە فیساگۆرییانە چەمكی "هارمۆنیا Harmony- گونجاویی و تەبایی"ـان شیكردۆتەوە لە هەوڵیاندا بۆ دەرخستنی ئەو ڕێگەیەی كە دەكرێت بە هۆیەوە ئەم چەمكە بەسەر بونیاد و بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا و، بەسەر بونیاد و هەڵسوڕاندنی خێزاندا، وەك ئەوەی بەراورد بە دەوڵەت جیهانێكی چكۆلەیە، پراكتیزە بكرێت.

خۆ ئەگەر فەیلەسوفە فیساگۆرییە پیاوەكان هەوڵی خۆیان لە ڕاڤەكردنی جیهانی گەورە Macroscomsm ـدا بە پێی ڕاڤەیەكی بیركارییانە چڕ كردبێتەوە، كە پێكهاتەكەی بكاتە "ژمارە و تەبایی"، ئەوا فەیلەسووفە فیساگۆرییە ژنەكان هەوڵی خۆیان لە جیهانی چكۆلە microscosm ـدا چڕ كردەوە، واتە: لەسەر ئەو فەلسەفەیەی كە بە مانای فراوانی وشەكە لە یەك كاتدا خێزان و دەوڵەتیش دەگرێتەوە، ئەوان مشتومڕی ئەوەیان كردووە كە ژن چۆن دەتوانێ‌ "پرەنسیپی هارمۆنیا" (گونجاوی، تەبایی) لەسەر پێگەیاندنی منداڵ پراكتیزە بكات، تا لە قۆناغی پێگەیشتندا بووبێتە كەسێكی بە ویژدانی خاوەن فەزیلەت و، كەسێكی كۆك. هەروەها لەو ڕێگەیەشیان كۆڵیوەتەوە كە ژن بەهۆیەوە دەتوانێت ئەم پرەنسیپە لە بوارەكانی تریشدا و لە كایە هەمەجۆرەكانی ژیانی ڕۆژانەیدا جێ‌ بە جێ‌ بكات، ئەوەش هیچ پەیوەندییەكی بە ئابووریی ماڵ و ماڵدارییەوە نییە، وەك ئەوەی هەندێك لەو پیاوانەی دەیانەوێت لە ڕۆڵی ژنان لە فەلسەفەی فیساگۆریدا كەم بكەنەوە باسیان لێوە كردووە، بگرە ئەوە توێژینەوە و پراكتیزەكردنی تیۆرێكی ئاكاریی بووە لای فیساگۆرییەكان، لەگەڵ تەواوكردنیدا بە لایەنەكانی دەروونناسیی گەشەی ئاكاریی، ئەمە وێڕای تیۆری پەیوەستی خێزانی و بابەتە زۆر و زەوەندەكانی تر.

ژنە فیساگۆریەكان لە قوتابخانەی یەكەمی فیساگۆری و قوتابخانەی فیساگۆرییەكانی پاشین (المتأخرە)ـدا، لە جیهانی كۆندا تاكە ژنانێكی فەیلەسووف نەبوون، بەڵكو زۆرێكی تریش هەن، ئەوەتا جیل میناج Gilles Menage (1612-1692) –كە لە سەدەی حەڤدەدا پارێزەرێكی ڕۆشنبیر و توێژەرێكی بواری زمان و كلاسیكیات بوو- توێژینەوەیەكی لەبارەی ژنە فەیلەسووفەكان لە جیهانی كۆندا ئەنجامداوەو، گەیشتووە بەو دەرەنجامەی كە شەست و پێنج ژنە فەیلەسووفی بینیوەتەوە و ئەم دۆزینەوەیەشی لە كتێبێكدا بە ناوی "مێژووی فەلسەفە" تۆماركردووە و ساڵی 1690 و پاشانیش 1692ز بڵاو كراوەتەوە¹⁰. كتێبەكەش لە سەردەمی ئەودا و لە سەردەمی ئێمەشدا گرنگییەكی لەڕادەبەدەری هەیە، چونكە بەشدارییەكی زووكات (مبكر) پێكدێنێت لە لایەنێكی فەرامۆشكراوی مێژووی فەلسەفە ومێژووی عەقڵی ژندا بە شێوەیەكی گشتی، ئەوەش بووە خاڵی دەستپێكی كۆمەڵێك لێكۆڵینەوەی نوێ‌ لەم بابەتەدا¹¹ .

ئێمە بە تەمای ئەوە نین هەر ئەو شەست و پێنج ژنە فەیلەسووفەی "میناج" لە كتێبەكەیدا لێی كۆڵیونەتەوە باس بكەین. گرنگ ئەوە نییە "ژماردن"ـێكی گشتگیری هەموو "ژنە فەیلەسووفەكان" بە درێژایی مێژوو، بكەین، بەڵكو ئەمانەوێت نموونەگەلێكیان لێ‌ بخەینەڕوو بۆئەوەی ئەو بیرۆكە باوە ساویلكانەیەی پێ‌ تێك بشكێنین كە لە تواناكانی ژنان دێنێتە خوارەوە، ئەمەش بە ئامانجی ئەوەی كە ژنی عەرەبی دووبارەی متمانە بە خۆی بكاتەوە و بە پاڵ پیاوانەوە كار بكات بۆ سەرلەنوێ‌ بونیادنانەوەی كۆمەڵگەكەمان، كە بێگومان بەلای منەوە پاشەكشەیەك لە جیهانی ژناندا ڕوویداوە  لە بەرەنجامی ئەو داخرانە هزرییەی كە لە سەردەمی شۆڕشی میسرییەوە ڕوویداوە.¹²

بۆ نموونە ئێمە لەبارەی ئەو ژنەوە قسە ناكەین كە دیۆجین لایرتی پێی وایە: یەكەم ژن بووە (ناوی كلیۆبولینا Cleobulina بووە، دەوروبەری 600 پ. ز) كە دەكرێت لە كۆنتێكستی هەوڵەكانی فەلسەفەی یۆنانیدا باس بكرێت. هەر ئەویش بووە هەندێك مەتەلێ‌ فەلسەفی داناوەو، ڕێیشی تێ دەچێ‌ دایكی تالیس بووبێت كە هەمووان بە باوكی فەسەفەی كۆسمۆلۆژیی سەدەی شەشەمی پێشی زایینی دادەنێن.

دیۆجین وا باس لە كلیۆبولینا دەكات كە "خۆڕاگرترین ژن"¹³ بووە، میناجیش لەوەوە ئەم زانیارییانەی گواستۆتەوە، ئەگەرچی ئەوەش زیاد دەكات كە لای (پلوتارك)ـیش لە كتێبی "خوانی حەوت فەرمانڕەواكە"دا بوونی هەیە. هەروەها نە باسی هیپۆ Hippoـی كچی خیرۆنی دانا دەكەین¹⁴  و نە "میرۆ Myro" كە فەرهەنگەكەی سویداس ناوی "ژنە فەلەسووفی ڕووس"ی لێناوە...هتد¹⁵ و، نە باسی دەیانی تریش دەكەین، بەڵكو تەنیا ئەو كەسانەی كە زۆرتر گرنگییان هەبووە پیشان دەدەین.

لەبەرئەوەی قوتابخانەی فیساگۆری بواری ڕەخساندوە بۆ فێربوونی ژن و بەشداریكردنی لە ژیانی عەقڵی و پرسە فەلسەفییەكاندا، ئەوا بەشی یەكەمی ئەم كتێبە تەرخان دەكرێت بۆ ئەم قوتابخانەیە: دامەزراندنی، بونیادی، ڕێساكانی..هتد، بۆئەوەی لە بەشی دووەمدا لە هەندێ‌ ژنی زووكاتی فیساگۆری بكۆڵینەوە، ئەمە لە كاتێكدا بەشی سێیەم تەرخانە بۆ "ژنە فەیلەسووفە فیساگۆرییەكانی پاشین". هەرچی بەشی چوارەمە دەربارەی ژنێكە كە ئەفلاتوون یەك گفتوگۆی تەواوی بۆ تەرخان كردووە- ئەم ژنەیش ئیسپازیایە، مامۆستای ڕەوانبێژی "كە سوكرات بۆتە مەراقی و، دانی بەوەدا ناوە ئەو بووە گوتاری جەنازەیی بۆ پێركلیس، كە لە یادی شەهیدانی ئەسینا لە جەنگ لەگەڵ ئیسپارتە پێشكەشی كردووە، داناوە.. لە بەشی پێنجەمدا دەپەرژێینە سەر "دایۆتیما.. مامۆستای سوكرات" و باس لە تیۆرەكەی لەبارەی خۆشەویستی و نەمریی روح، وەك ئەوەی ئەفلاتوون لە دایلۆگی "خوان"ـدا باسی دەكات و، مشتومڕ لەبارەی كەسایەتی مێژوویی ئەم ژنەوە دەكەین.

لە بەشی شەشەمدا باس لە "جولیادونا.. یان جولیانای ژنە فەیلەسووف" و بەدەمەوەبوونی فەیلەسووفان و زانایانی بواری بیركاری و پزیشكی، لەونەیش ئەلیكسەندەر ئەفرۆدیس و گالینۆسی پزیشك و فلوستراتوسی فیساگۆری، دەكەین. لە كاتێكدا بەشی حەوتەم تایبەتە بە "ماكرینا.. ژنە قەدیسی زاهید". بەشی هەشتەم و كۆتاییش تەرخانە بۆ ژنە فەیلەسووفێكی میسری كە ناوبانگی بە جیهانی كۆندا بڵاوبۆتەوە، ئەویش "هیپاشیا.. ژنە فەیلەسووفی ئەسكەندەری"ـیە.

خۆ ئەگەر خوێنەر وا هەست بكات دەقەكانی ژنە فەیلەسووفەكانی جیهانی كۆن كەمن، ئەوا دەبێت لای ڕوون بێت كە لای پیاوانیش لە فەلسەفەی كۆندا هەمان دۆخە، خۆ سوكرات خۆی یەك پیتی نەنووسیوە، بەڵكو ئێمە بەتایبەتی لەڕێگەی قوتابییەكەیەوە "ئەفلاتوون" بە بیروبۆچوونەكانی ئاشنا بووین. بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە كە بە درێژایی مێژوو هیچ كتێبێكی فەیلەسووفە ژنەكان نادۆزینەوە، هەر كات هەل بە ژن بدرێت بەرهەمێكی فەلسەفی نەمر دەنوسێت و لە دوای خۆی بەجێی دێڵێت: وەك ئەوەی بۆ نموونە لای ژنە فەیلەسووفی ئینگلیزی سوزان ستیبنج Susan Stebbinge (1865-1943) زانای لۆژیك، یاخود لای ژنە فەیلەسووفی ئەمریكی بواری ئیستاتیكا و زانای لۆژیك سوزان لانجە Susan Langer (1895-1985)، یان ژنە فەیلەسووفی فەرەنسیی بونگەرا سیمۆن دی بوڤوار Simone de Beavoir (1908-1986) كە لە بارەی "ڕەگەزی دووەم" و لەبارەی "ئاكار" و لەبارەی "پیرێتی"ـیەوە نووسیویەتی، ئەوە جگە لە ڕۆمان-یش تەواو وەك ئەوەی سارتەر كردی، دەیبینینەوە. لە ئەڵمانیاش هانا ئاڕێنت Hanna Arendt (1906-1975) فەیلەسووفی بە ڕەگەز ئەڵمانی، كە بەهۆی نازییەكانەوە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەڵات و، بووە تیۆرسێنێكی سیاسی و، لەبارەی "بنچینەكانی تۆتالیتاریزم" و "لەبارەی شۆڕشەوە" و "لەبارەی توندوتیژییەوە" و "لەبارەی ئازادییەوە" و "لەبارەی ژیانی عەقڵەوە" نووسیویەتی و، دەیانی تریش.

من لەم كتێبەدا هیوام بەوەیە كە خوێنەر چاو بخشێنێتەوە بەو بۆچوونە ساویلكانەیەدا كە لە كۆمەڵگەكەماندا لەبارەی ژنەوە باوە، هەروەك ئاواتەخوازم شتێكم پێشكەش كردبێ‌ كە كۆمەك بە ژنی عەرەبی بكات لە بێداربوونەوەی و سەرلەنوێ‌ هەستانەوەی، تا لە بەخشینەكەی پێش شۆڕش (شۆڕشی میسر. و.) بەردەوام بێت.

كوەیت- یەنایەری 1996

پەراوێزەکان:

1-           لە كتێبی "ئەرستۆ و..ژن"دا- ژمارەی دووەمی ئەم زنجیرەیە بە دورودرێژیی بۆچوونی ئەرستۆمان لەبارەی ژنەوە خستۆتە ڕوو.

2-            استپنا‌ء: دەراوتن، هەڵاواردن، هەڵاوێر، ئاوارتە، ڕیزپەڕ، ئێمە لە كۆنتێكستەكاندا كامیان بە گوناو بزانین بەكاری دێنین..

3-           نابێت بەرپەرچی ئەو دوو ئایەتە پیرۆزە بدرێتەوە كە دەفەرمێت {للرجال علیهن درجەً } (البقرة- 228) و {الرجال قوامون علی النسا‌ء} (النسا‌ء- 34)، ئەم ئایەتانە هەرگیز لەبارەی پیاو و ژنەوە نادوێن، بەڵكو باس لە پەیوەندی مێرد بە ژنەكەیەوە دەكەن لە نێو خێزان  و،ڕێكخستنی ئەركەكانی خەرجیی لە لایەك وو، پەروەردەكردنی منداڵ لە لایەكی دیكەوە، چونكە خێزان چەمكێكی ئەخلاقییە و نەك دامەزراوەیەكی "سیاسی" لەبەرئەمە هەڵەیەكی زەقە بیرۆكەی "دامەزراوتر – القوامە" لە خێزانەوە (ئاكاری) بگوازرێتەوە بۆ كایەی دەوڵەت (سیاسی). وەك لە جێیەكی تریشدا گوتوومانە- ئەگەر هەڵە بێت باس لە "دیموكراسییە لە خێزاندا" بكرێت، كە لەم حاڵەتەدا ئاكار و سیاسەت تێكەڵ بە یەك دەكەین، ئەوا بە هەمان شێوەیەش هەڵەیە بە شۆفێری ئۆتۆمبێلەكەی خانمە وەزیرێك یان كارگوزارەكەی دەرگاوانی بووترێت لەو "دامەزراوترە"! بگەڕێوە بۆ: د. إمام عبدالفتاح إمام، "مسیرة دیمقراطیە.. رۆیە فلسفیە" دراسە فی "عالم الفكر" عدد خاص عن الدیمقراطیە/ أصدره المجلس الوطني للثقافة و الفنون بالدولة الكویت- العدد الحادی و العشرون، عام 1993. 

4-             لە پاشەكی (خاتمة)  كتێبی "ئەرستۆ و..ژن" دا كە كتێبەكەمان كۆتایی پیێ‌ هێناوە، مشتومڕێكی بەپێزمان لەبارەی ئەم بابەتەوە كردووە، ص109 و ما بعدها- مكتبة مدبولي بالقاهرة، (العدد الثاني من سلسلة "الفیلسوف و المرأة). 

5-              لەو پارادۆكسە سەیرانەی عەقاد –خوا لێی خۆشبێت- ئەوەبوو كە لایەنگری پرسی یەكەم بوو واتە: جەختكردنەوە لەوەی كە ژن توانای فەلسەفەكاریی نییە (بۆ نموونە، بگەڕێوە بۆ ئەم درەختە و ئەوانی تر)، ئینجا عەقڵیی مرۆییش ئەكاتە دوو عەقڵ نەك یەك عەقڵ، لەگەڵ ئەوەیشدا بە گەرم و گوڕییەوە داكۆكی لە پرسی دووەم كردووە بە بەڵگەی ئەوەی عەقڵیی مرۆیی یەك عەقڵە، جۆرگەل یان پلەگەلێك بوونیان نییە كە كۆمەڵە مرۆیەك لە كۆمەلێكی دی جیا بكاتەوە!! 

6-             عباس محمود العقاد: أثر العرب فی الحضارە الأوروبیة، دار المعارف بمصر، عام 1946، ص91.

7-            المرجع نفسه، ص84.

8-             المرجع نفسه، ص85.

9-       Peter Gorman: Pythagoras Alife, Routedge & Kegan Paul 1979, P. 120.

10-       میناج" بە زمانی لاتینی دایناوە، كە لە سەدەی حەڤدەدا زمانی ڕۆشنبیرەكان بو و،بە ناونیشانی "Historia Muliecrum Philosopharum" وەك ئەوەی "میناج" ئەندامێكی دیار بێت لە سەرجەم "صالۆنە ئەدەبییەكانی پاریس"دا، تەنانەت بازنەیەكی ئەدەبی بۆ خۆی دروستكردووە و ناوی ناوە "دیداری چوارشەممان" چونكە ئەندامەكانی ئەم بازنەیە ڕۆژی چوارشەممانی هەموو هەفتەیەك یەكتریان دەبینی  و،بگرە هاوڕێكانی و خۆشەویستەكانی دوای مردنیشی بەردەوامییان بە بازنەكەی ئەودا و و،تەكانیان كۆكردەوە لەژێر ناونیشانی "میناجیات Menagrana"ـدا. هەروەها موعجەمێكی زمانەوانییان لەبلارەی بنچینەی زمانی فەرەنسییەوە لە پاریس 1650 ز  و،تێبینییەكان لەبارەی زمانی فەرەنسییەوە  لە پاریس 1672 ز دەركرد، لە كایەی فەلسەفەشدا شرۆڤەگەلێكی دورودرێژیی نووسی لەبارەی كتێبی "دیۆجینیز لایرتی: ژیانی فەیلەسووفە بەناوبانگەكان" پاریس 1663ز نووسی، لە پێشەكی كتێبەكەیشدا دەڵێت بە درێژایی ژیانی چێژی لە مێژوی فەلسەفە بینیووە كە ئەو ناوی دەنێت "مێژووی بلیمەتی"، دوای ئەوانەش كتێبی "مێژووی ژنە فەیلەسووفەكان"ی نووسی كە یەكەمجار ساڵی 1690 ز لە لیۆن نووسی وەك تەواوكاریی بۆ ئەو كتێبە ناوبراوەكەی دیۆجینیز. پیاتریس هـ. زێلدەر Beatrice H. Zelder  ساڵی 1984 ز كتێبەكەیی لە لاتینییەوە بۆ ئینگلیزی وەرگێڕاوە لەگەڵ پێشەكی و تێبینی.

11-       ماری ئالن وێت كتێبێكی سێ‌ بەرگی بەناونیشانی "مێژووی ژنە فەیلەسوفەكان" دەركردووە، بەرگی یەكەم تاوتوێی قۆناغێكی مێژوویی دەكات كە درێژ ددەبێتەوە لە 600 پ. ز تا 500 ز، دووەمیان لە  500 ز تا 1600 ز، سێیەمیشیان لە 1600 تا 1900 ز. هەروەها ئیسیل كیرزی كتێبی "ژنە فەیلەسوفەكان"ـی دەركرد، لیندا ماكلستەریش گۆڤارێكی فەلسەفی ژنانەی بە ناونیشانی "هیپاشیا" دەركرد..هتد.

12-       بڕوانە ئەو نموونانەی كە مامۆستای خوالێخشۆشبوو د. زكي نجیب محمود لە كتێبی "لە چوار ڕێیاندا" لە سێ‌ وتاری گشتیدا بە ناونیشانی "پاشەكشە لە جیهانی ژندا" 1 و 2 و 3 لە لاپەڕە 139 هەتا لاپەڕە 165، دار الشروق لە میسر ساڵی 1985 بۆ ئەم پاشەكشەیەی خستوویەتییە ڕوو.

13-     Deogenes Laertius: Lives of Eminent Philosophers, Translated by R. D Hicks, Harvard University press 1979, P. 27.

14-     G. Menages: The History of Women Philiosophers, P. 5.

15-      Ibid.