دۆلۆز، مێژووناسی فەلسەفە

عەبدوسەلام بنعەبد عالی

وەرگێڕانى: هاوار محەمەد

      لە كاتی قسەكردنماندا لەسەر ئەم بابەتە دەبێت دوو كێشە لە خۆمان دوور بخەینەوە: یەكەمیان ئەم بابەتە بە هیچ كلۆجێك پەیوەست نییە بە هیچ هەوڵێكی پێكهاتن و تەباكردنەوە (سەنتێنز) جا شێوەكەی هەر چۆنێك بێت. دووەمیشیان: لێرەدا خۆمان بەدوور گرتووە لە "مۆدێل"ـی باوی كۆتایی و مەرگی فەلسەفە. كەواتە دەبێت لەسەر دوو پرس قسە بكەین كە بڕێك لە دژواری و سەختی هەڵدەگرن. پەیوەندی دۆلۆز بە هیگڵەوە، و پەیوەندی دۆلۆز بە هایدگەرەوە. قسەكردن لەبارەی پرسی یەكەمیانەوە دوادەخەین بۆ ئەوەی لە میانەی هەڵوەستەكردن لەسەر پرسی ئەم "كۆتایی فەلسەفە"یەوە بە باسكردنی پەیوەندی دۆلۆز بە هایدگەرەوە دەست پێبكەین. مەبەستم لەمەش ئەو كۆتاییە نییە كە "حیكایەتی نێو كایەی ڕۆشنبیریی فەرەنسی" بانگەشەی بۆ دەكات و ناوی ناوە مەرگی فەلسەفە، بەڵكو پرسێكی فەلسەفییە كە هزریی هاوچەرخی لە سەرجەم لایەنەكانییەوە بەرەو خۆی كێش كردووە.

     هەموومان "لێدوان"ـە جیاوازەكانی دۆلۆز لەبارەی ئەم بابەتەوە دەزانین. ئەو هێشتاش باس لەوە دەكات "هەرگیز خۆی بە پرسی كۆتایی فەلسەفەوە سەرقاڵ نەكردووە" كە بە بڕوای ئەو "فەلسەفە هەنوكەش وەزیفەیەكی زیندووی هەیە، ئەو وەزیفەیەش داهێنانی چەمکەکانـە".

       دژی ئەو تاك وێنەییەی كە مۆدێرنە بۆ قەدەری هزر دروستى دەكات و وا خەریكە بەرەو ئاوابوون دادەگەڕێ، دۆلۆز لە بری تێپەڕاندنی هایدگەرییانە، صیرورە ]بوونبە..[ پەرشوبڵاوە ناكۆتاكان دێنێتە پێش، ئەمەش بە شاراوەیی لەپشتی ئەو وێنەیەوە ئیش دەكات كە وەك كانونی فەلسەفی خۆی دەخاتە ڕوو، لێرەدا لەجیاتی كۆتایی و مەرگی فەلسەفە باس باسی "دەرچوون" ]و ترازان[ـە لە مێژووی فەلسەفە "كە ئامانج وەڵامدانەوەی پرسیارەكان نییە، بەڵكو دەرچوونە، دەرچوونە لێی".

       دۆلۆز بایەخی بە خاڵی كۆتایی یان چركەساتی كامڵبوون نەداوە، وەك ئەوەی بڵێین نیشانەكانی ئەم كامڵبوونە لای هیگڵ دەبینینەوە، یاخود بڵێین هیگڵ چركەساتی كامڵبوونە، یاخود هەرایەكی بێ‌ سوود بنێینەوە لەباری ئەوەی ئایا نیچە سەر بە مێژووی میتافیزیكە یان نا. لەبەر ئەوەی خاڵەكانی كۆتایی، یان كەلێنەكانی دەرچوون، نا كۆتان. دۆلۆز دەبێژێت: «بە پاڵ باشترینی ئەو نووسەرانەوە بووم كە پێدەچێ‌ سەر بەمێژووی فەلسەفە بووبن. بەڵام لە یەكێك لە لایەنەكانییەوە لێی دەرباز بوون و ئینجا بە تەواوی لێی دەرچوون، وەكو لۆكریس و سپینۆزا و هیوم و نیچە و برگسۆن».

       لە كایەی هزردا بنەمایەكی هاوبەش بوونی نییە، بۆیە هزرمەندەكان هەمان پرسیار ناخەنەڕوو و ئیش بە هەمان جیهانبینیش ناكەن. هیچ شتێك نییە بیرمەندەكان كۆ بكاتەوە و بیانخاتە نێو یەك مێژووەوە. هەیە و نییە كۆمەڵێك جموجوڵی تاك و تەرا و هێلگەلێكی لێك پچڕاون. كەواتە بابەتەكە پەیوەست نییە بە تێپەڕاندنی مێژووی فەلسەفەوە، بەڵكو پەیوەستە بە تێكشكاندنی یەكێتییە وەهمییەكەیەوە بۆ ئەوەی بگەینەوە بەوەی كە تاك و دانسقەیە. بابەتەكە پەیوەستە بە زیندووكردنەوەی ڕووداوەوە بە خۆی و تاكێتی و دەگمەنییەكەیەوە لەنێو ئەوەی پێی دەوترێت بزوتنەوەی گشتی. لەبەرئەوەی بەدواداچوونی ڕووداوەكانی فیکر دەبێت فیکر وەك ڕووداو زەق بكاتەوە. لێرەدا –وەك فۆكۆ سەلماندوویەتی- نە لەبەردەم بەشەکانداین، و نە لە بەردەم گشتەکانداین، بەڵكو لە بەردەم دەگمەنەكانداین. زەقكردنەوەی ئەم دەگمەنانە بریتییە لە وەستان لەسەر ڕووداو لەنێو هزردا، دەبێ‌ هەر بەم جۆرەش لەو هەڵكۆڵینانە تێبگەین كە دۆلۆز لە هەگبەی فەرامۆشكراوەكانی مێژووی تەقلیدیی فەلسەفەدا مومارەسەی دەكات. كاتێك لە فەرەنسا قسە لەبارەی ئەزموونگەرایی ئینگلیزییەوەیە، ئەوا تەنیا وەك تەوقێك بۆ تەوقكردنی هەندێك لە فەلسەفە ئەڵمانییەكان باس و خواسی لەبارەوە دەكرێت دەنا بەخاترى خۆى گرنگیى پێنادرێت، لە كاتێكدا پێشڕەوەكان ]ئاڤانگاردەکان[یش ڕازی نین قسە لەبارەی برگسۆنەوە بكرێت تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە هەڵوێستی دژی لەبارەوە بنوێنرێت، كەچی دۆلۆز پێدادەگرێ‌ لەسەر بایەخدان بەم بیرمەندانە، نەك بۆ گەڕان بەدوای نموونەگەلێكی نوێی هزرییدا، بەڵكو بۆ هەوڵدان لەودیوی "دیسپلینكردنی فیکرەوە لەمیانەی كاركردنی لەسەر بیرمەندەكە".

      دۆلۆز مێژووی فەلسەفە بە پۆرترەیت ]وێنەكێشانی ڕوخسارەكان[ لە لایەن وێنەكێشەكانەوە دەچووێنێت: «لە مێژووی فەلسەفەدا وێنەی ڕوخسارە وێناكراوە زەینییەكان كێشراوە، ئەم كارە هەر وەك هونەری ڕەنگكردن ئەنجام دراوە، بەڵام بە كەرەستەی لێكنەچوو، بە كەرەستەی جیاواز: دەبێت نیوە ڕوخسار دروست بكرێت و بەرهەم بهێنرێت و نا بێت ئامرازی دووبارە بەرهەمهێنانەوەش لەبەردەستدا بێت، چونكە گەر وا بێت ئەوا پیت بە پیت ئەوە دووبارە دەكەینەوە كە فەیلەسووفەكە گوتویەتی».

       سەیر نییە دۆلۆز، "قوتابی" نیچەی قڵپكەرەوەی ئەفلاتوون، مێژووی فەلسەفە بچووێنێت بە پرۆسەی كۆپیكردن كە تێیدا مێژوونووس وێنەكێشێكە نموونەكان دووبارە دەكاتەوە و لەبەریەكیان دەگرێتەوە، كەواتە هەموو كێشەكە پەیوەستە بە میكانیزمی لەبەرگرتنەوە (كۆپی) و پرۆسەی دووبارەكردنەوەوە، كەواتە با بڵێین مێژووی فەلسەفە بریتییە لە تەقەلای لێكجیاكردنەوەی كۆڵنەدەرانەی پۆرترەیتە هەمەجۆرەكان و هەوڵە بەردەوامەكان و، هاتن و چوونێكی بێ‌ بڕانەوە، نەك لەبەر ئەوەی گەشتێكی درێژە، بەڵكو لەبەرئەوەی لەنێوان گەشت و بیناكردندا پەیوەندییەكی یەكتر كێشكردن هەیە هاوشێوەی كێشكردنی نێوان دوو هێزی فیزیایی: «لایەنی كۆچەر بە ماشێنە جەنگییەكەیەوە دژی ستەمكار و ماشێنە كارگێڕییەكەی دەوەستێتەوە، فەیلەقی كۆچەرە دەرەكییەكانیش دژی فەیلەقی ستەمكارە ناوەكییەكان پێشڕەوی دەكەن، كەچی وێڕای ئەوە ئەو دوو هێزە لە بەیەكداچوون و پەیوەندیدان، بە جۆرێك وا كە غەمی ستەمكاری ئەبێتە بەدەستهێنانی ماشێنى كۆچەر و گەڕۆكی جەنگی. بەڵام كێشەی لایەنی كۆچەریش ئەوەیە ماشێنى كارگێڕیی بۆ ئیمپراتۆرییەتە دروستكراوەكەی دابهێنێت. ئەو دووانە تا ڕادەی تێهەڵكێشبوون پێكدژ دەبن».

       پێویستە بەم شێوەیەی سەرەوە لە دەرچوون و جێ‌هێشتن تێبگەین. دۆلۆز جارێكیان كە گوزارشتێكی توێنبی سەرسامی كرد، بە ڕاشكاوی وتی: «كۆچەرەكان بیناكارەكانن. ئەوانە كۆچەرن چونكە نایانەوێ دوور بڕۆن».

       كەواتە دەرچوون و جیابوونەوە، نیشتەجێبوونێكی بێ‌ بڕوانەوەیە، گەشتێكە بە مێژووی فەلسەفە و هەوڵە بێ‌ كۆتاییەكاندا بۆ لەڕێدەركردنی و "دەرچوون" لە لۆژیكەكەی، یەكەمجار بە قڵپكردنەوەی بونیادە ئەفلاتوونییەكەی، وەلێ‌ بونیادە دیالەكتیكییە ماركسییەكە و ئینجا شیكارییە باوەكەی نە تەواو بووە و نە تەواویش ئەبێت.

       هەڵبەت لێرەدا، ئەفلاتوونیزم، ڕێبازێكی فەلسەفی نییە كە پەیوەست بێت بە كەسێك یان كەسانێكەوە، بە شوێنێك یان شوێنانێكەوە. ئەفلاتوونیزم خودی بونیادی میتافیزیكییە، ئەو بونیادەی كە ئیتر كار ناكات، ئەو بونیادەی ڕایهێناوین لەسەر پەسەندكردنی جیاكردنەوەی نێوان عەقڵانی و بەرهەست، نێوان ئۆرگیناڵ و كۆپی، بۆیە ئەوە بەس نییە قڵپی بكەینەوە تا بایەخ و بەها بۆ ڕواڵەتەكان دژی ماهییەتەكان بگەڕێنیینەوە. بەڵكو ئەو قڵپكردنەوەیەی لێرەدا مەبەستمانە ئامانجی بەدرۆخستنەوەی هەمان جیهانی هاوشێوە، و لۆژیكی هاوشێوەی ئەو دووالیزمەیە كە تێیاندا ڕواڵەت لە میاهییەت جیا دەكرێتەوە و یەكێكیان لەوی دیكەیان بە باشتر دەبینرێت.

       كەواتە قڵپكردنەوەكە دەبێتە وەستان لەسەر خودی كۆپیكردن، بەڵام ئەمجارەیان، بۆ ستایشکردنى كۆپییە "خیانەتكارەكان". با لەم دوو گوزارشتە وردبینەوە: "تەنیا لێكچووەكان جیاوازن"، و "تەنیا جیاوازییەكان لێكچوون" لێرەدا بابەتەكە پەیوەستە بە دوو خوێندنەوەی جیاوازی جیهانەوە، بەو پێیەی كە یەكەمیان بانگمان دەكات بۆ بینینی جیاوازییەكان بە تێڕوانین لە یەكەم لێكچوون یان یەكەم پێكجووتەوە، لەكاتێكدا ئەوەی دیكەیان بانگمان دەكات بۆ بینینی شوناس وەك ئەوەی كە بەرهەمی یەكەم جیاوازی و یەكەم فرەڕەنگییە.

      لە قڵپكردنەوەی ئەفلاتوونیزمدا هاوشێوەیی لە جیاوازییەوە دەست پێدەكات، و سوبێكتیش لە ئەوی دیكەوە. فەرق هەیە لەنێوان ئەوەی لە جیاوازی بڕوانین لە ڕوانگەى گریمانەكردنی یەكەیەكی بەراییەوە، لەگەڵ ئەوەی كە وا دابنێین لێكچوون و یەكێتی لە جیاوازی دەكەونەوە، و ئەم جیاوازییەش بریتییە لە پێكهێنەری دینامیكیەتی ڕاستەقینەی بوونی شوناس، واتە دینامیكیەتی دووبارەبوونەوە كە بە تەواوی لە دینامیكیەتی دیالێكتیكی جیاوازە. لەبەرئەوەی جیاوازیی هیگڵی، كاتێك باز دەداتە نێو جوڵەی دیالێكتیكەوە تەنیا دەبێتە چركەساتێك لە چركەساتەكانی شوناس. ڕاستە دیالێكتیك ڕێ‌ بە كاركردن بە جیاوازییەكان دەدات، بەڵام بە مەرجی ملكەچبوونیانە بۆ یاسای نەفیكردن، لێرەشەوە ئەو ڕێگایەی پێكدژیی هیگڵی لەسەری دەڕوات ڕێگایەكە بەرەو جووتیەكبوونی دەبات، ئینجا وا دەكات پێكجووتی بەس بێت بۆ دۆزینەوەی پێكدژییەكە و لێ‌ تێگەیشتنی. ئەم پێكدژییە "فەهمناکرێت" تەنیا لە ئاسۆڕوانیی شوناسەوە نەبێت كە دیالێكتیك هەوڵدەدات بۆ چاكركردنەوەی و پاراستنی.

       واتای قڵپكردنەوەی هیگڵیزم و ئەم دۆخە، بریتییە لە ڕزگاركردنی نەفیكردن لە هەژموونی گشت و نەوەستاندنی كارەكەی بە هۆی هیچ سەنتێزێكەوە یان گیرپێدانی لە نێو لۆژیكی دژیەكیدا، كەواتە لەبەردەم یەكەیەكدا دەبین كە نیازی بە چركەساتی سەنتێز نییە و، جیاوازیش ناگەڕێنرێتەوە بۆ پێكدژی، و شوناسیش بەرەو جووتیەكی ناڕوات. ئەی كەواتە چ مانایەك بۆ ئەم شوناس و دۆخە دەمێنێتەوە؟ دۆلۆز وەها وەڵام دەداتەوە: «شوناس و لێكچوون وەهمگەلێكن كە گەڕانەوەی ئەبەدى دروستیان دەكات». گەڕانەوەی ئەبەدى گەڕانەوەی هەمان شت و بابەت و، هەڵوەشاندنەوەی جیاوازییەكان، نییە. بەڵكو بە پێچەوانەی ئەمەوە واتە بەیەك بێگانەبوون، جیاوازیش لە گەڕانەوە و بەهۆی گەڕانەوەوە دەسەلمێنرێت و ئەرێدەكرێت، سوبێكت سوبێكتی نییە تەنیا لە/ و بەهۆی گەڕانەوەیەكەوە نەبێت كە هێشتایش دەگەڕێتەوە. كاتێك نیچە بڕوای بە گەڕانەوەی ئەبەدى هەبوو مەبەستی هیچ نەبوو جگە لەمە: ئەوەی دووبارە دەبێتەوە ئەو لێكچوونانە نیە كە كۆپییەكان لەگەڵ یەكتر هەیانە، واتە ئەو لێكچوونانەی كە كۆپییەكان كۆدەكاتەوە، بەڵكو سیمولاكرا پەراگەندەكانن، ئەو پەراگەندەییەی كە بێ‌ پایان جیاوازی لە نێوانیاندا هەیە. كەواتە بابەتەكە پەیوەستە بە چەمكی تایبەت بە زەمانی فەلسەفە و بگرە بە خودی زەمانەوە. باسەكەمان بە خاڵی جیاوازی لەگەڵ هایدیگەردا دەست پێكرد و، ڕەنگە لەسەرمان پێویست بێت، بۆ ئەوەی سوڕەكە تەواو بێت و بگەڕێتەوە، بە خاڵێكی لێكچوو لەگەڵ هایدیگەریشدا، یان بە خاڵێك كە هایدیگەر و نیچە تێیدا دەگەن بە یەك، كۆتایی پێ‌ بهێنین.

       لەبەرئەوەی دووبارەبوونەوەی ئەرێنییانەی جیاوازی «خوێندنەوەیەكی نوێ‌ بۆ زەمان» دەخوازێت كە لە دەردە كرۆنۆلۆژییەكەی ڕزگاری بكات، بۆیە لە لۆژیكی ئیحساس دا، دۆلۆز ئەیۆن (Aion) لەبەرامبەر كرۆنۆسدا دادەنێت، كاتێك یەكەمیان واتای ئەوەیە «زمانێك بەردەوام دەڕوات و بەردەوامیش دەگەڕێتەوە؛ جا لە جیاتی ئێستا كە ڕابردوو و داهاتوو لە خۆ دەگرێت، ئەیۆن داهاتوو و ڕابردوویەك لە خۆ دەگرێت كە لە هەموو چركەساتێكدا درز دەخەنە ئێستاكە». (جێی خۆیەتی لەم بارەوە، لە چوارچێوەی تەواوكردنی بەیەكگەیاندنەوەی دلۆز و هایدیگەر و و گەڕانەوە بۆ هایدیگەر و سەلماندنی "نزیكایەتی" لە نێوانیاندا بڵێین كە ئەیۆن (Aion) كوڕی یادەوەری (Memoire)ـیە).

        ئاشكرایە نیچە زەمان لە ئێستاوە دەرك ناكات، وەك هایدیگەر دەڵێت زەمان بریتییە لەوەی كە «چركەسات (یان ئەم ساتە) بچووكترین بەش نییە لە ئێستا، بەڵكو ئێستا ئاوەڵا دەكات یان درزی تێدەخات». ئێستا وەك چركەسات كەلێنێك دروست دەكات لە دۆخی هەنووكەدا. چركەسات بریتییە لەوەی كە دژی ئەم زەمانە (intempestif) دروست دەبێت، ئەوەیە كە دژی زەمانی ئێستا دروست دەبێت «چركەسات بڕیاری ڕەخنەیی مێژووە كە بە چەكوشەكەیەوە دەكێشێت بە قورسایی ڕابردوو و قورسایی ئێستادا».

      ئەمە ئەو شێوە مومکینەیە كە بۆ دروستكردنی مێژووی فەلسەفی دەست دەدات. ئەو مێژووە مێژوویەكی كرۆنۆلۆجی نییە، بەڵكو مێژوویەكی ئەیۆنییە. مێژوویەكە دژی ئەم زەمانەی ئێستا، نا ئەکچواڵە (inactuel) و دژی هەموو زەمانێكە.

سەرچاوە:

ئەم وتارەی عبدالسلام بنعبد العالی، بەناوی  "دولوز مۆرخاً للفلسفة" لەم كتێبەدا بڵاو كراوەتەوە:

مجموعە من المؤلفین، جیل دولوز و سیاسات الرغبة، تحریر: د. أحمد عبدالحلیم عطية، الفكر المعاصر، سلسلة أوراق فلسفیة، دار الفارابی، بیروت- لبنان، الطبعة الأولى، 2011.

تێبینى: ئەم وتارە لە "کاکێشان" پاشکۆى کوردستانى نوێ، 2014، بڵاوبۆتەوە.